Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün Azərbaycan Respublikası (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) üzrə,cəmi 1952250 68,2
- "XlXəsrin sonu- XX əsrin əvvəlləri, dünyada yeni miinasibətlərin bərqərar olduğu bir dövr kimi Azərbaycan xalqının həyatının bütün
- "Biz (Azarbaycan) bir əsr əvvəl işğal edilmişik. Bizə
- "XIX əsrdən başlanan mürəkkəb ictimai- siyasi proseslərin gedişi Azərbaycan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxardı, yeni mühitdə formalaşan görkəmli
- Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə forması Xalq Cümhuriyyətidir. 3.
|
Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi (Qafqaz təqviminin 1917 il buraxılışının məlumatları əsasında tərtib edilmişdir)
Ə r a z i Müsəlmanlar Ermənilər Gürcülər Ruslar
Başqaları Cəmi
Mütləq say % Mütləq
say % Mütləq
say % Mütləq
say
Mütləq say
%
Bakı quberniyası (şəhər əhalisi) 47866 66,2
5.663 7,8
- - 3788
5,2 15192
2,1 72509
Bakı quberniyası (kənd əhalisi) 693391 86,4
37258 4,6
30 0 68847 8,5 3711
0,5 803237
Bütün Bakı quberniyası (şəhər rəisliyi daxil olmadan) 741257
85,0 42921
4,9 30
0 72635
8,1 18903
2,0 875746
Bakı şəhər rəisliyi 198391
48,8 77166
19,0 8974
2,2 104599
26,0 16699 4,0
405829 Bütün Bakı quberniyası (şəhər rəisliyi ilə birlikdə) 939648
73,5 120087
9,3 9004
0,7 177234
13,8 35602
2,7 1281575
Bütün Gəncə quberniyası 797880
62,5 418859
32,9 1030
0,1 36777
2,9 20585
1,6 1275131
Bütün Zaqatala mahalı 85136
91,84 2530
2,73 4664
5,03 326
0,35 42
0,05 92698
İrəvan quberniyasının bir hissəsi
129586 61,0
80530 38,0
96 0,04
593 0,24
1653 0,72
212458 Bütün Azərbaycan Respublikası (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) üzrə,cəmi 1952250 68,2 622006 21,4 14794 0,6 214930 7,5 57882 2,3 2861862
16
Hə min dövrdə Azə rbaycan Respublikasın ın mübahisəsiz ərazisində (97,3 min kv. km) yaşayan əhalinin ü mu mi sayı 2861862 nəfərə bərabər idi, yəni hər k v. k m-ə 29,4 nəfə r düşürdü. Müsəlmanlar (əsasən, Azərbaycan türkləri) əhalinin 68,2%, ermənilər 21,4%, gürcülər 0,6%, ruslar 7,5%, digər xa lqların nümayəndələri isə 2,3%-ni təşkil edirdi. Yu xarıda verilən rəqəmlərə əsasən, 1916 ildə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bütün ərazisində (113,9 min kv. km) əhalinin ü mu mi sayı 3,3 milyondan çox idi. Azərbaycan xalqı 1916 ildən sonrakı dövr ərzində də ermənilərin həyata keçirdiy i kütləv i soyqırımları və etnik tə mizlə mə lər nəticəsində ağır demoqrafik sarsıntılar keçirmiş, sayca azalmışdı. Hesablamalar göstərir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi 1920 ilin aprel işğalı ərəfəsində azalaraq təqribən 2,6 milyon nəfərə en mişdi. Digər tərə fdən, rəsmi mə lu mat lara görə 1920 ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının (86,6 min kv. km) əhalisi 1952000 nəfər id i. Bu fa kt əsas götürülərsə, həmin dövrdə keçmiş Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin mübahisəsiz ərazisində təxminən 2189250 nəfə r əhali yaşayırdı. Bu rəqə m 1916 ilin əvvəlinə olan vəziyyətlə müqayisə edildikdə aydın o lur ki, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu ərəfəsində onun mübahisəsiz ərazisində yaşayan əhali 700 min nəfərədək azalmışdı. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Azərbaycan xa lqına qarşı törədilmiş soyqırımla rının ac ı nəticə ləri belə id i.
dövlətçiliy i. Dünya tarixində yeni - respublika tipli demokratik dövlət idarəçiliyi formasının geniş yayılmağa başladığı dövrdə yaranmış Azərbaycan Cü mhuriyyəti xalq ımızın tarixin ən qədim qatlarından başlanan dövlətçilik ənənələrin in qanunauyğun davamı id i. Azərbaycan xalq ı dünyanın ən qədim və ən zəngin dövlətçilik mədəniyyətinə ma lik xalq larındandır. Azə rbaycanın təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixi vard ır. Mə lu m o lduğu kimi, Azərbaycan ərazisində ilk dövlət quru mla rı hələ era mızdan əvvəl 4-cü min illiyin sonu - 3-cü min illiyin əvvəllərində yaran mağa başlamışdı. Zaman keçd ikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da yüksəlmiş, ölkə ərazisində daha təkmil və daha geniş əraziləri əhatə edən yeni dövlətlər yaran mışdı. Eramızdan əvvəl 1—ci minillikdən başlayaraq eramızm 1-ci min illiyinin əvvəllə rinədək Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığ ı, Atropatena və Albaniya kimi qüdrətli dövlətlə r mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər A zərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin daha da yüks əlməsində mühüm rol oynamışlar. Eramızın 3 əsrində Azərbaycam Sasani-İran imperatorluğu, 7 əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. Lakin təqribən 600 il davam etmiş İran və ərəb hökmranlığı da Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrini məhv edə bilmədi. 7 əsrdə islam din inin qəbul olunması ilə Azə rbaycanın tarixi müqəddəratında əsaslı dönüş yarandı. İslam dini vahid xalqın ın və dilin təşəkkülünə güclü təkan verdi, A zərbaycan dövlətçiliyin in gələcək inkişafı üçün daha etibarlı zəmin yaratdı.
17
Xilafət dağıld ıqdan sonra - 9 əsrin ortala rından Azə rbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən d irçəldi: Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər və Şəki hakimliyi kimi yerli dövlətlər yarandı. Siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində güclü oyanış baş verməkdə idi. A zərbaycan tarixin in İntibah dövrü başlanırdı. 9 əsrin 70-c i illərindən başlayaraq, yarım əsrdən çox davam edən tarixi dövrdə bütün Azərbaycan torpaqlarının vahid Azərbaycan türk dövlətinin - Sacilər dövlətin in tərkib ində olması ölkə miqyasında iqtisadi və mədəni əlaqə lərin daha da dərinləş məsinə, etnik fərqlə rin aradan qalxması və Azərbaycan xalq ının forma laşması p rosesinin daha da sürətlənməsinə müsbət təsir göstərdi. Sacilə r dövləti özünün ən qüdrətli çağlarında Dərbənddən Zəncana, Xə zər sahillərindən Ani və Dəb il şəhərlərinə qədər geniş əra zilə ri əhatə edirdi. Sacilərin yeritdiy i uğurlu xarici siyasət Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, dövlətçiliyin in qorunub saxlan masında, ölkə ərazisində etniksiyasi birliyin daha da möhkə mlən məsində mühüm rol oynadı. 11 əsrin ortala rında Ya xın və Orta Şərq tarixində mühü m dönüş dövrü başlandı. Orta Asiyadan Aralıq dənizi sahillərinə və Dərbənd keçid indən İran kö rfəzinə qədər geniş əraziləri əhatə edən Böyük Səlcuq imperatorluğu yarandı. Azərbaycan növbəti oğuz-türk dövlətinin — Böyük Səlcuq impe ratorluğunun tərkibinə da xil o ldu. Səlcuq dövrü Azərbaycanın tarixi müqəddəratında həlledic i rol oynadı. Sultan Alp Arslanın Malazg ird vuruş masında (1071, 26 avqust) Bizans
imperatorluğunun hərbi qüvvələrini darmadağın etməsilə Azərbaycanı ələ keç irməyə ça lışan xristian bloku iflasa uğradı. Bizans imperatorluğunun Cənubi Qafqa zı bütünlüklə xristianlığın təsir dairəsinə salmaq p lanı baş tutmadı. Xristian amili, ü mu miyyətlə, Cənubi Qafqazda tənəzzülə uğrad ı. Sə lcuq a xınla rı nəticəsində oğuz-türk tayfaları, qəti olaraq, Mərkə zi Asiya ilə yanaşı, bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada da başlıca etnik-siyasi amilə çevrildilə r. Türk-isla m a mili bütün Ya xın və Orta Şərq in, o cümlədən Qafqazın bundan sonrakı tarixində uzun müddət müəyyənedici rol oynadı. Azərbaycan türk dili bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. Bu a mil Azərbaycan dövlətçiliy inin təsir da irəsini daha da genişləndirdi. Böyük Səlcuq imperatorluğunun süqutundan sonra qüvvətlənən Şirvanşahlar və Eldənizlər (Atabəylər) dövlətləri Azərbaycan xalqın ın dövlətçilik ənənələrin in daha da yüksəlməsində mühüm ro l oynadılar. Yaxın və Orta Şərqin ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Eldənizlər dövləti Azərbaycan xalq ının etnik-siyasi tarixində xüsusilə böyük rol oynadı. Eldənizlə rin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan türklərinin hərb i-siyasi təsir dairəsi, Azərbaycan türk dili və mədəniyyətinin yayıldığı əra zi daha da genişləndi. Beləliklə, Ərəb xilafətinin tənəzzü lündən sonra Qafqazda, habelə bütün Yaxın və Orta Şərqdə türk-islam imperatorluqların ın rolu artdı. Sacilər, Şirvanşahlar,
18
Salarilər, Rəvvadilə r, Şəddadilə r, Şə ki hakimliyi, Sə lcuqlar, Eldənizlə r, Monqollar, Elxanilər-Hü laku lar, Tey murilər, Os manlıla r, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar və başqa türk-islam sülalələrin in idarə etdikləri eyniadlı dövlətlər təkcə Azərbaycanın, həmç inin bütövlükdə Cənubi Qafqa zın deyil, eyni zamanda bütün Yaxın və Orta Şərq in dövlətçilik tarixində dərin iz qoydular. Azə rbaycan uzun za man bu dövlətlərin əksəriyyətinin mə rkə zi vilayəti, Təbriz
isə paytaxtı oldu. Bu
böyük türk-islam imperatorluqlarının b ir ço xunu məhz Azərbaycan -türk əsilli sülalələr idare edirdilər. 15-18 əsrlərdə Azə rbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da zənginləşdi. Bu dövrdə Şərq in geniş ərazili Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və Əfşar imperatorluqla rı b ilavasitə A zərbaycan-türk sülalə ləri tərəfindən idare olunurdu. Bu mühüm a mil ölkənin da xili və beynəlxa lq əlaqələrinə müsbət təsir göstərir, Azərbaycanın hərbi-siyasi təsir dairəsini, A zərbaycan dilinin fəa liyyət meydanının genişləndirir, Azərbaycan xalq ının maddi və mənəvi mədəniyyətinin daha da inkişaf etməsinə əlverişli şərait yarad ırdı. Ağqoyunlu və Səfəvi sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Şərq ö lkələri ilə yanaşı, Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzəsi ölkələrindən başlamış, u zaq İngiltərə və Skandinaviyaya qədər bir ço x Avropa dövlətləri ilə d iplo matik əlaqə saxlay ırdı. Uzun Həsən, Şah İs mayıl Xətai, Şah Təhmasib, Şah Məhəmməd Xudabəndə, Şah Abbas və b. Azərbaycan hökmdarların ın saraylarında ço xsaylı Qərb dip lo matları Azərbaycanla sıx qarşılıq lı əlaqələr yaratmaq üçün danışıqlar aparmışdılar. Azərbaycan Şərqlə Qərb arasındakı qarşılıq lı əlaqələrdə mühü m rol oynamaqda davam edirdi. Səfəvi dövlətin in süqutundan sonra hakimiyyətə gələn görkə mli Azərbaycan-türk sərkərdəsi Nadir şah (1736-47) keç miş Səfəvi imperatorluğunun sərhədlərin i daha da genişləndirdi. O, 1739 ildə, Deh li də daxil o lmaqla, Şima li Hind is tanı ələ keçirdi. Lakin Nadir şahın bu geniş ərazidə qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq planları baş tut- mad ı. Nadir şahın ölü mündən sonra onun idarə etdiyi geniş ərazili imperatorluq süquta uğradı. A zərbaycan torpaqlarında yenidən yerli dövlətlər yarandı. Beləliklə, 18 əsrin 2-ci yarısında Azərbaycan (həm Şimali, həm də Cənubi) xırda dövlətlərə — xanlıqlara və sultanlıqlara parçalandı. Ölkən in hərbi-siyasi tənəzzül dövrü başlandı. A zərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələ rin i yaşadan ayrı-ayrı xan lar bir-b iri ilə rəqabət apararaq, bütün ölkəni yenidən vahid dövlət çərçivəsində birləşdirməyə çalışsalar da, bu heç bir nəticə vermədi. Siyasi pərakəndəlik daha da dərinləşdi. Bununla, Azərbaycanı işğal etməyə çalışan yadelli təcavüzkarla rın əlinə ço x ə lverişli fürsət düşdü. 18 əsrin sonunda Azərbaycan-türk sülaləsi olan Qacarlar (1796- 1925) İranda hakimiyyətə gəldilər. Qacarlar vaxtilə Səfəv ilərin və Nadir şahın hakimiyyəti altında olmuş bütün əraziləri, o cü mlədən Azərbaycan xanlıqlarını, sul-
19
20
21
22
23
tanlıqların ı yeniden mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirmək siyasəti yerit məyə başladıla r. Be lə liklə, Qacarlarla həmin dövrdə Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etməyə çalışan Rusiya imperatorluğu arasında uzunsürən müharibələr dövrü başlandı. Azərbaycan torpaqları iki böyük dövlət arasında qanlı müharibələr meydanına çevrild i. Rusiya tərəfindən hərbi əməliyyatlara başçılırı edən və ərazi vədləri ilə şirnikləndirilən ermeni və gürcü generalları əllərinə düşmüş fürsətdən istifadə edərək, Azərbaycanın dinc əhalisinə qarşı dəhşətli soyqırımları törətdilər. Gü lüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən müstəqil Azərbaycan dövlətlərinin - xanlıqların və sultanlıq ların varlığ ına son qoyuldu. Ölkə iki imperatorluq arasında bölüşdürüldü: Azərbaycanın şimalı (Şimali Azərbaycan) Rusiyaya, cənubu (Cənubi A zərbaycan) isə Azərbaycan-türk əsilli Qaca rla r sülaləsinin idarə etdiyi İran şahlığına qatıld ı. A zərbaycan xalqın ın şimalda ruslaşdırılması, cənubda isə farslaşdırılması dövrü başlandı.
Rusiya Şərqə doğru daha da irəliləmək, isti dənizlərə yol açmaq və Hindistana yetişmək üçün azərbaycanlıları Cənubi Qafqa zdan tama milə sıxışdırıb çıxara raq siyasəti yeritməyə başladı. Bunun üçün, ilk növbədə, Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə arxalandı, o cümlədən Azərbaycanın xristian-alban əhalisindən istifadə etdi. Müsəlman əhalinin zorla xristianlaşdırılmasına başlandı. Beləliklə, Bizans imperatorluğunun süqutundan sonra Cənubi Qafqa zda xristian a mili yenidən dirçəldildi. Rusiyadan xristian əhalinin Azərbaycana köçürülməsinə cəhd göstərildi. İlk za manlar bu siyas ət baş tutmadıqda, işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq bölgələrinə, həmçinin keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqların ın ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi surətdə ermənilə r köçürü ldü. Türkiyə ilə hə msərhəd olan Qərbi Azərbaycan ərazisində - keç miş İrəvan və Na xç ıvan xanlıqla rın ın ərazisində "Erməni v ilayəti" yaradıldı. Bununla, Azərbaycan ərazisində gələcək erməni dövlətinin əsası qoyuldu. Bundan əlavə, 1836 ildə Azərbaycan Albaniya dövlətinin yadigarı o lan müstəqil Alban kilsəsi ləğv olundu və erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə verildi. Belə liklə, Azərbaycanın qədim əhalisi olan xristian albanların qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi üçün daha əlverişli şərait yaradıldı. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi iddialarının əsası qoyuldu. Bütün bunlarla kifayətlənməyən çar Rusiyası daha çirkin siyasətə də əl atdı: erməniləri silahlandıraraq, türk-müsəlman əhalisi üzərinə qaldırdı və azərbaycanlılara qarşı kütləvi q ırğın lar törətməyə başladı. Eyni zamanda, Rusiyadan xristian əhalinin Azərbaycana köçürülməsinə diqqət artırıldı.
İranın şahlıq rejimi də Azərbaycanın cənub torpaqlarında, mah iyyətcə, eyni cür siyasət həyata keçirird i.
Ço x çəkmədən, müstəqil yaşamaq ənənələrinə malik o lan Azərbaycan xa lqın ın həm şima lda, hə m də cənubda azadlıq mübarizəsi gücləndi. Nəticədə, əvvəllər Azərbaycana yiyələn mək üstündə öz aralarında qanlı müharibələr aparmış Rusiya və İran dövlətləri Azərbaycan xalqın ın azad lıq mübarizəsinə qarşı "etibarlı" müttəfiqlərə çevrildi-
24
lər. Bütün bunlara ba xmayaraq, A zərbaycan xa lqı Rusiya ağalığına və Qacarlar İranının şahlıq re jiminə qarşı istiqlal mücadiləsini dayandırmad ı, ö zünün müstəqil dövlətini yaratmaq üçün dəfələrlə ö lü m-d irim savaşına qalxd ı, şəhidlər verdi. Rusiyada Birinci rus inqilabı (1905-07), İranda isə 1905-11 illər inqilabı dövründə Azərbaycan xalqı ö zünün müstəqil dövlətçiliy ini bərpa et mə k, azad lığa ç ıxa raq dünyanın yeni inkişaf ahənginə uyğun olan demokratik idarəçilik sistemi yaratmaq uğrunda mübarizə aparırdı.
rejimi o lan çar Rusiyası da Azərbaycan xalq ının dövlətçilik ənənələrin i məhv edə bilmədi. Əsarət altına salın mış türk- müsəlman xalq larının milli mənlik şüurunu və qədim dövlətçilik ənənələrini məhv etmək siyasəti yeridən Rusiya imperatorluğu Cənubi Qafqazı bu siyasətin ən dəhşətli, qanlı qırğın meydanına çevirmişdi. Bu qəddar siyasətin son məqsədi Cənubi Qafqa zı A zərbaycanın türk-müsəlman əhalisindən "təmizlə mə k", bundan sonra İran və Türkiyəni aradan qa ldırıb, rahatca isti dənizlə rə ç ıxmaq, bununla da Rusiyanın tarixi arzusuna - Hindistana yetişmək niyyətinə nail o lmaq idi. Məhz bu məqsədlə də, b ir tərəfdən, İran və Türkiyədən kütləvi surətde köçürülən ermənilər Azə rbay-can torpaqlarında, əsasən Qarabağın dağlıq bölgələrində, keçmiş Naxçıvan və İrəvan xanlıqların ın ərazisində yerləşdirilir, Rusiya imperiyasının ayrı- ayrı yerlərindən mü xtəlif mənşəli xristian əhali A zərbaycan ərazisinə köçürülür, d igər tərəfdən də, yerli əhalin in xristianlaş- dırılması və ruslaşdırılması siyasəti yerid ilirdi. Ən dəhşətlisi isə bu idi ki, həmin qanlı siyasəti daha uğurla həyata keçirmək üçün ermənilərlə türk-müsəiman lar arasında qırğın lar törədilirdi. Ölkənin şimal-qərb hüdudlarında da eyni cür siyasət yeridilird i. Çarizm bu regionda gürcü feodallarını Azərbaycan torpaqlarını tutmağa şirnikləndirir, A zərbaycan və gürcü xalq ları arasına nifaq salmağa çalışırdı. Bir sözlə, Şimali Azərbaycan çar Rusiyasının milli-müstəmləkəç ilik və soyqırımla rı siyasətinin ən dəhşətli sınaq meydanına çevrilmişdi. Buna görə də bütün Rusiya imperatorluğu ərazisində məh z qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan Şimali Azərbaycan çarizmin qəddar milli-müstə mlə kə re jiminə qarşı milli müqavimət hərəkat ının əsas mərkə zinə çevrildi.
İdarə olun mağa deyil, idarə etməyə verdiş etmiş Azərbaycan xalqı özünün qabaqcıl ziyahların ın başçılığ ı il bütün Rusiyanın türk-müsəlman xalq larının milli azad lıq hərəkatının önünə keçdi. Bu da səbəbsiz deyild i. Çünk "XlXəsrin sonu- XX əsrin əvvəlləri, dünyada yeni miinasibətlərin bərqərar olduğu bir dövr kimi Azərbaycan xalqının həyatının bütün sahələrində də öz təsirini göstərmişdi. Bu dövriin ictimai prosesləri iri sənaye şə hərinə çevrilmiş Bakını biitiin Qafqazın iqtisadi mərkəzi etmişdi (Heydər Əliyev). İqtisadi cəhətdən bütün Rusiya imperatorluğunun en iri və ən mühüm mərkəzlərindən biri olan Bakı, həm də öndə gedən ictimai-siyasi fikir mərkə zi idi. 20 yüzilliyin əvvəllərində Rusiya imperatorluğu dərin hərbi-siyasi və iqtisadi böhrandan xilas olmaq üçün islahatlar dövrünə qədəm qoyduqda, böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən himayə olunan Azərbaycan ziyalıları hələ 1905 ildən başlayaraq, bütün başqa tələblərlə bərabər, ölkən in türk-müsəlman əhalisinin impe ratorluğu mə rkəzi hakimiyyət orqanlarında təmsil olun masını, yerli idarəçiliyə və məh kəmə orqanlarında fəaliyyətə cəlb olunmasını tələb edir, bu sahədə ayrı-seçkiliyin, məhdudiyyətin aradan qaldırılması uğrunda mübarizə aparırdılar. Görkəmli hüquqşünas Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Adil xan Ziyadxanov, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı və bir ço x digər milli ruhlu A zərbaycan ziyalıla rı bu hərəkatın önündə gedirdilər. Şimali Azərbaycan çarizmə qarşı öz azadlığı uğrunda ayağa qalxan bütün məzlu m Şərq xalqlarının mübarizə sim- voluna çevrilmişdi. Heç də təsadüfi deyil ki, Rusiya imperatorluğunun bütün türk-müsəlman əhalisin i çarizmə qarşı birləşdirmək və bu məqsədlə vahid siyasi təşkilat yaratmaq ideyası da məh z Azə rbaycanda doğulmuşdu. 1905 ildə ümu mrusiya müsəlmanların ın Nijni Novqorodda keçirilmiş 1 -ci qurultayında "Rusiya imperiyasında türklərin vəziyyəti və problemlə ri"nə həsr olunmuş əsas məru zə ilə məh z A zərbaycanın nümayəndəsi Əlimərdan bəy Topçubaşov çıxış et mişdi. Yeni yaradılmış Ümu mrusiya Müsəlmanları İttifaqın ın ("İttifaqi-müslimin") Nizamnamə və Proqramının yazılmasında da azərbaycanlı nümayəndələr fəa l iştirak et mişdilər. Mürəkkəb və çətin şəraitdə aparılan gərgin mübarizə nəticəsində Azərbaycanın tanın mış ziyalıları Əlimərdan 25
26
bəy Topçubaşov, İsmayıl xan Ziyadxanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmmədtağı Əliyev, Əs ədulla bəy Muradxanov 1906 ildə Rusiyanın ilk parla mentinə 1 -ci Dövlət dumasına deputat seçilmişdilər. Azərbaycan xa lqını Rusiya parla ment ində təmsil edən yüksək təhsil görmüş bu ziyalıların ikisi ixtisasca hüquqşünas idi: Əlimərdan bəy Topçubaşov Peterburq Universitetinin, İs mayıl xan Ziyad xanov is ə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdilər. Rusiya Dövlət dumasının ən böyük fraksiyalarından birinə - Müsəlman fraksiyasına sədr Əlimərdan bəy Topçubaşov seçilmişdi. A zərbaycanlı deputatlar Du ma tribunasından çıxış edərək, Rusiya imperatorluğunun Cənubi Qafqazda yeritdiyi milli qırğın siyasətini, xa lqımıza qarşı ayrıseçkiliyi, köçürmə siyasətini, bütöv bir xalq ın hüquqsuzluğunu, kölə halına salındığını bütün açıqlığ ı və kəskin liy i ilə tənqid edir, yalnız azə rbaycanlıların deyil, bütün Rusiya müs əlmanların ın mənafeyini müdafiə ed ird ilə r. Deputat İsmayıl xan Ziyad xanovun Dövlət dumasında çıxış edərkən öz xalqı ad ından çar mütləqiyyətinin ünvanına söylədiyi və o zaman üçün son dərəcə böyük cəsarət tələb edən aşağıdakı fikirləri Cü mhuriyyətə doğru gələn yolda oddan-alovdan keçmiş istiqlal mücahid lərinin doğma xalqı üçün kim o lduqlarını ço x aydın göstərir: "Biz (Azarbaycan) bir əsr əvvəl işğal edilmişik. Bizə
2-c i Dövlət dumasının üzv ləri Fətəli xan Xoysk i, Xə lil bəy Xasmə mmədov, Mustafa Mahmudov, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı və Zeynal Zeynalov da, öz sələfləri kimi, çarizmin bütün sahələrdə, o cümlədən dövlət idarəçiliyində yeritdiy i milli və dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı kəskin etira zla rın ı bildirirdilə r. Azərbaycandan olan deputatların bütün Rusiyanın türk-müsəlman əhalisin in hüquqsuzluğuna qarşı kəskin çıxışları və bunun güclü oyadıcı təsirinin çarizmi vahiməyə salması, başqa səbəblərlə yanaşı, 1-ci və 2-c i Dövlət du mala rın ın buraxılmasında az rol oynamamışdı. Məhz buna görə də növbəti, 3-cü Du maya seçkilər zaman ı imperatorluğun türk- müsəlman əhalisinin yaşadığı Mərkəzi Asiya, Sibir və digər reg ionlar seçki hüququndan məhru m edilmiş, Bakıya isə öz nümayəndəsini irəli sürmək hüququ verilməmişdi. Elə həmin səbəbə görə də, əvvəlkilərdən fərqli olaraq, 3-cü Dövlət dumasında bütün Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisini yalnız b ir deputat - Xəlil bəy Xas məmmədov təmsil edirdi. 4-cü Dövlət dumasında isə bütün Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının yeganə nümayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərov idi. Rusiyanm Döv lət du mala rına seçilmiş a zərbaycanlı deputatların, de mə k o lar ki, ha mısı milli-istiqla l hərə katın ın ən qabaqcıl nümayəndələri idilər. Du ma deputatları Əlimərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl xan Ziyad xanov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasmə mmədov, Mə mməd Yusif Cəfə rov peşəkar hüquqşünaslar idilə r. Məhə mməd ağa Şahtaxt lı isə Sorbonna Universitetinin d inləyic isi o lmuş, Leypsiq Universitetinin fəlsəfə fakü ltəsini bit irmişdi. Be ləliklə, Birinc i dünya müharibəsinin (1914-18) gedişində "xa lqlar həbsxanası" olan Rusiya imperatorluğunun dağılması üçün real tarixi şərait yaranarkən, Azərbaycan xalq ı həm qədim dövlətçilik ənənələrinə görə, həm də qabaqcıl oğulların ın ən müasir idarəçilik mədəniyyətinə yiyələn məsi baxımından müstəqil dövlət halında yaşamağa hazır id i. İran şahlığın ın tərkib inə qatılmış olan və Qacarlar sülaləsi tərəfindən idarə edilən Cənubi Azərbaycandan fərqli
27
olaraq, Şima li A zərbaycan Rusiya ağa lığ ı dövründə Rusiyanın və onun vasitəsilə Qərb in yeni - de mokrat ik dövlət quruculuğu ənənələri ilə - parlament mədəniyyəti ilə yaxından tanış ola bilmişdi. "XIX əsrdən başlanan mürəkkəb ictimai- siyasi proseslərin gedişi Azərbaycan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxardı, yeni mühitdə formalaşan görkəmli ictimai və siyasi xadimlərimiz əsrin çağırış və tələblərinə layiqincə cavab verməyə
28
Azərbaycan ziyalılarının mühü m b ir hiss əsi, o cümlədən Əlimə rdan bəy Topçubaşov başda olmaq la, peş əkar hüquqşünaslar Rusiyanın Dövlət dumalarında zəngin parlamentçilik təcrübəsi qazan mışdılar. On lar nifrət etdikləri və qəddar milli müstəmləkə zülmünün hökm sürdüyü Rusiya mütləqiyyətindən ta ma milə fə rqlənən, bütün hüquq və azadlıqların təmin olunduğu ən demo kratik respublika sistemi yaratmağa hazır idilər. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xadimlərinin de mokrat ik dövlət qurmaq ideyala rı onların hələ Rusiya Dövlət duma larında fəa liyyət göstərdikləri dövrdə formalaşmışdı. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin parlamentli respublika kimi formalaş ması tarixi reallıqdan doğurdu. Çarizmin devrilməsindən sonrakı hadisələrin real inkişafı da işi buna doğru aparırd ı. A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y ə t i – m ü s ə l m a n Ş ə r q i n d ə i l k p a r l a m e n t l i r e s p u b l i k a. 1917 ilin fevralında Rusiyada Ro manovlar mütləqiyyəti devrildi. Ölkədə de mo kratik respublika tip li dövlət forması yaratmaq üçün Müəssislər məclisinə seçkilər keç irilməsi qərara a lındı. Monarxiya re jimi a radan qaldırıldıqdan sonra hakimiyyətə gələn Müvəqqəti höku mət Cənubi Qafqa zın idarəç iliy i ü zrə Xüsusi Ko mitə (ba x Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi) yaratdı. Lakin Müvəqqəti hökumət uzun müddət hakimiyyətdə qala bilmədi. 1917 ilin oktyabrındakı hakimiyyət çevrilişi nəticəsində Cənubi Qafqa zdan Rusiyanın Müəssislər Məclisinə seçilən deputatlar Petroqrada və Moskvaya gedə bilmədilər. Bolşevikler Müəssislər Məclisini buraxdıqdan sonra onlar 1918 il fevralın 23-də Tiflisdə Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya seymini, başqa sözlə Zaqafqaziya parlamentini yaratdılar. Zaqafqaziya seymində Müsəlman fraksiyasını Rusiyanın Müəssislər Məclisinə seçkilər za manı Azə rbaycanın, həmç inin bütün Cənubi Qafqazın bir milyondan çox türk-müsəlman seçicisinin s əsini qazan mış 44 deputat təmsil edirdi. Xalqın seçdiyi deputatlardan ibarət olan Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyası, əslində, Zaqafqaziya Müsəlman Şurası idi və bütün Cənubi Qafqazın müsəlman parla menti funksiyasını yerinə yetirirdi. Maraqlı və eyni zamanda qanunauyğun hal idi ki, Dövlət dumalarında olduğu kimi, Qafqazın ü mu mi mənafeyi ilə bağlı məsələlərdə Zaqafqaziya seyminin də ən ard ıcıl üzv ləri A zərbaycan nümayəndələri idilər. Məhz onların tələb i ilə 1918 il apre lin 22-də Zaqafqa ziya seymi Cənubi Qa fqazın müstəqilliy ini elan etdi və Zaqqfqaziya Demok ratik Federativ Respublikası yaradıldı. Lakin istər daxili, istərsə də xarici siyasət sahəsində kəskin milli mənafe ziddiyyətlərin in olması Zaqafqaziya seymi və Birləş miş Zaqafqaziya Cü mhuriyyəti höku mətinin konkret addımla r at masına imkan vermədi. Nəticədə, gürcü nümayəndələri Seymdən çıxdılar və 1918 il may ın 26-da Gürcüstanın müs təqilliyini elan etdilər. Mayın 27-də Sey min Müsəlman fraksiyasının ü zvləri də ö zlərin in ayrıca iclasların ı keçirdilər və A zərbaycanın müstəqilliy ini elan etmək qərarına gəld ilər. Bu məqsədlə Zaqafqaziya seymin in Müsəlman fraksiyası özünü Azərbaycan
parla mentli respublikanın bünövrəsi qoyuldu. 1918 il may ın 27-də keçirilən hə min ic lasda Azərbaycan Milli Şurasının s ədri seçildi. Bu zaman Batumda danışıq lar aparan (bax Batwn konfransı (1918)) Məhemmed Əmin Rəsulzadə qiyabi o laraq Milli Şuranın sədri seçildi. Həsən bəy Ağayev və Mir Hidayət Seyidov isə sədrin müavinləri təsdiq olundular. Azərbaycan Milli Şurasının may ın 27-də keçirilən iclasında, eyni za manda, Fətəli xan Xoyski yekd illiklə Milli Şu ranın icra orqanının sədri seçildi. İcra o rqanının tərkibinə Məmməd Həsən Hacınski, Nəsib bey Yusifbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlik Aslanov, Ca mo bəy Hacınsk i, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Xosrov Paşa bəy Sultanov daxil id ilər. Mayın 28-də Həsən bəy Ağayevin sədrliy i ilə Azərbaycan Milli Şurasının tarixi iclası keçirildi. Həsən bəy Ağayev (sədr), Mustafa Mahmudov (katib), Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasmə mmədov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mir Hidayət Seyidov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Heybətqulu bəy Məmmədbəyov, Mehdi bəy Hacınski, Ələsgər bəy Mahmudbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Sultan Məcid Qənizadə, Əkbər ağa Şey xü lislamov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlik Aslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Hə mid bəy Şahtaxtinski, Firidun bəy Köçərli, Ca mo bəy Hacinski, Şəfı bəy Rüstəmbəyov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Cəfər bəy A xundov, Məhəmməd Məhərrəmov, Cavad bəy Məlik Yeqanov və Hacı Səlim Axundzadənin iştirak etdiyi həmin iclasda Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildi (Sultan Məcid Qənizadə və Cəfər bəy Axundov səsvermədə bitərəf qaldılar). Hə min dövrdə Əqdnamə və ya Misaqi milli adlanan bu sənədi Həsən bəy Ağayev, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacinski, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Cavad bəy Məlik Yeqanov, Mustafa Mahmudov imza ladılar. İstiqlal bəyannaməsi bütün türk-müsəlman dünyasında ilk dəfə o laraq Azərbaycanda ən demokratik respublika idarə üsulunun - parla mentli respublikanın yaradılacağından xəbər verird i.A zərbaycan Milli Şurasının İstiqla l bə- yannaməsində deyilird i: 1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqı hakimiyyət hüququna malik olduğu kimi, Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanı əhatə edən Azərbaycan da tam hüquqlu müstəqil bir dövlətdir. 2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə forması Xalq Cümhuriyyətidir. 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlərlə, xüsusilə qonşu olduğu millətlər və dövlətlərlə mehriban münasibətlər yaratmaq əzmindədir. 4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milliyyətindən, məzhəbindən, si nfindən, silkindən və cinsindən asılı olmayaraq öz sərhədləri daxilində yaşayan biitiin vətəndaşlarına siyasi hiiquqlar və vətəndaşlıq hüququ təmin edir. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|