Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Millət məclisi məmləkətin bütün sinif və millətlərini təmsil edib, dövlətin tamamən
- Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq.
- ("Cənablar! Çıxardığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər
- "Azərbaycan Xalq Ciim- huriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Nəsib bəy Usubbəyov
- Səməd bəy Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski, Sultanməcid Qənizadə, Xəlil bəy Xasməmmədov, Əhməd bəy Pepinov, Şəfi
|
39
40
41
42
43
müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, insan haqları və azadlıqlarının dolğun təmin olunduğu ən müasir hüq uqi-demokratik dövlət yaratmaq məqsədi daşıyan çox mühüm qanunlar və qərarlar qəbul etmişdi. Bütün bu qanunlar və qərarlar, nəticə etibarilə, hakimiyyətin üç qolunun -qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının formalaşdırılmasına yönəlmişdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-1918) illərində böyük dövlətlərin dünyanı bölüşdürmək uğrunda mübarizəsin in həllədic i mərhələyə da xil olduğu və ölkənin başı üzərin i yeni işğal təhlükəsin in ald ığı ço x mü rəkkəb da xili və beynəlxa lq şəraitdə fealiyyət göstərən Azərbaycan Parlamenti öz fəaliyyətinin mühü m hissəsini dövlət müstəqilliyin in qorunub saxlan masına və ordu quruculuğu məsələlərinə yönəltmişdi. Qeyd olun malıdır ki, Parlamentin bu sahədə qəbul etdiyi qanun və qərarların mü za kirəsində Parla ment üzv ləri, b ir qayda olaraq, hə mrəylik və yekd illik nü mayiş etdirirdilər. Ço x mürəkkəb tarixi şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqın ın milli oyanışını əbədi et- məyə ça lışan Cü mhuriyyət Hö ku məti və Parla menti elmin, təhsilin və xa lq maa rifin in, səhiyyənin inkişafın ı d iqqət mə rkə zində saxlayırdı. Ölkənin hər yerində mü xtəlif pillədən olan mə ktəblər, gimna ziyalar, qız məktəblə ri, uşaq bağçaları, qısamüddətli müəllim kursları, kitabxanalar açılır, kənd yerində xəstəxana və feldşer məntəqələri şəbəkəsi yaradılır, yolu xucu xəstəliklə rə qarşı mübarizə aparılırdı. Bu ba xımdan Parla mentin 1919 il sentyabrın 1-də Ba kı Dövlət Universitetin in təsis olunması haqqında qəbul etdiyi qanunu xüsusi qeyd etmək lazımd ır. Milli universitetin açılması Cü mhuriyyət xadimlərinin xalq qarşısında çox mühüm tarixi xid məti idi. Sonralar Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti süqut etsə də, Cümhuriyyət ideyalarının yaşamasında və xalq ımızın yenidən müstəqilliyə qovuşmasında Bakı Dövlət Universiteti misilsiz rol oynadı. 1991 ildə Azərbaycanın müstəqilliy i bərpa olunduqdan sonra Bakı Dövlət Un iversiteti öz tarixi missiyasını yenə şərəflə davam etdird i və bu gün də davam etdirməkdədir (ba x Bak ı Dövlət Universiteti). Ölkədə elm və təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirən Cü mhuriyyət Parlamenti və Höku məti, vaxt itirmədən, bu sahədə milli kadrlar ha zırlan masının sürətləndirilməsinə xüsusi səy göstərirdi. Bu za man A zərbaycan Parla menti Hö ku mətin təklifinə əsasən, 100 nəfə r a zə rbaycanlı gəncin dövlət hesabına təhsil a lmaq üçün xarici ölkə lərə göndərilməsi barədə qanun qəbul etmişdi. Bu iş ə nə qədər böyük əhə miyyət verild iyi ondan görünür ki, Parla ment xa ricə göndəriləcək gəncləri müəyyən etmək üçün M.Ə.Rəsulzadənin başçılığ ı ilə beş nəfərdən (Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy
almaq üçün 45 nəfər Fransa, 23 nəfər İtaliya, 10 nəfər İngiltərə, 9 nəfər Türkiyə ali məktəblərinə göndərilmişdi. Rusiyada oxu maq üçün se-
44
çilmiş 13 nəfər gənc orada vətəndaş müharibəsi getdiyi üçün təhsil almağa gedə bilmə mişdi (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parla menti və Hö ku məti ölkənin başının üstünü alan xarici müdaxilə təhlü kəsini sovuşdurmaq üçün gənc respublikanın beynəlxa lq alə mdə tanın masından ötrü də böyük iş aparırdı. Bununla bağlı o laraq Cü mhuriyyət Parlamenti 1918 il dekabrın 28- də Parla mentin sədri Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Paris sülh konfransına xüsusi nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında qərar qəbul et mişdi. Cü mhuriyyət dövrünün görkəmli dövlət xadimi Ə.Topçubaşov ağır çətinlikləri dəf edərək A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Paris sülh kon- fransında iştirak edən müttəfiq dövlətlərin Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınmasına nail o lsa da, 11 -ci Qırmızı o rdunun Şimali A zərbaycanı işğal etməsilə onun bu sahədəki fəa liyyəti yarımçıq qaldı. Əlimərdan bəy Topçu- başov və onu müşayiət edən digər Cü mhuriyyət xad imləri b ir daha vətənə dönə bilmədilər və siyasi mühacir həyatı sürməyə məcbur oldular. Azərbaycan Parla mentin in və Cü mhuriyyət Hö ku mətinin fəaliyyətinin ço x mühüm və daim diqqət mərkə zində duran hissəsi yaxın qonşularla münasibətlər və sərhəd məsələləri ilə bağlı olmuşdur. Aparılan çox gərg in işdən sonra Gürcüstanla münasibətlər nizama salındı (bax Azər-
iddiaları üzündən Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərini isə normal məc raya yönəltmək mü mkün olmad ı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti fəaliyyətə başladığı ilk günlərdən, real vəziyyəti nəzərə alaraq və münasibətləri n izama salmaq məqsədilə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mə rkə zlərindən olan İrəvanı ermənilərə güzəştə getdi və onların "siyasi mə rkə zi" kimi tanıd ı (1918, 29 may). La kin buna baxmayaraq, Ermənistan Respublikası A zərbaycana qarşı yeni əra zi iddia ları irə li sürdü və qəsb- karlıq planlarından əl çəkməd i (bax Azərbaycan-Ermənistan konfransı). Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə İranla da bir sıra müqavilə və sazişlər imzalandı və həmin sənədlər Parlamentdə təsdiq olundu. 1920 ilin martında İran Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini de-yure tanıdı (ba x Azərbaycan - İran müqavilələri). Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti, ü mu miyyətlə, mövcud olduğu qısa tarixi dövr ərzində, son dərəcə mürə kkəb və ziddiyyətli ta rixi şəraitdə olduqca fəa l xarici siyasət yeritdi. A zərbaycan dövləti 1920 il yanvarın 11-də Paris sülh kon- fransında Azərbaycan haqqında xüsusi qərar qəbul edilməsinə nail oldu. Həmin qərara əsasən, konfrans iştirakçısı olan ölkələr A zərbaycanı müstəqil dövlət kimi de-fakto tanıdılar. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Türkiyə, İran, Ukrayna, Böyük Britaniya, A BŞ, Fransa, İta liya, Belç ika, Ho llan - diya, Yunanıstan, Polşa, İsveçrə, İsveç, Danimarka, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Ru mıniya, Almaniya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar Respublikası, Krım və başqa ölkələrlə səfirlik və nü mayəndəliklə r səviyyəsində diplo matik münasibətlər yaratdı, ikitərəfli və ço xtərəfli müqavilələr, sazişlər imzaladı (bax Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xaricdə nümayəndəlikləri, Bakıda xarici diplomatik nümayəndəliklər). Parla mentli respublika olan Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə Azərbaycanda parla mentçilik ənənələri getdikcə möhkə mlən ir və in kişaf edir, ən müasir parla ment mədəniyyəti forma laşırd ı. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə, ü mu miyyətlə, Parlamentin 155 iclası keçirilmişdir ki, bunun da 10-u A zərbaycan Milli Şurasının (1918, 27 may - 19 noyabr), 145-i isə Azerbaycan Parla mentinin fəa liyyət göstərdiyi dövrdə (1918, 7 dekabr - 1920, 27 aprel) o lmuşdur. Parlamentin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılmış, onlardan 230-a yaxını qəbul olun muşdu. Qanunlar qızğ ın və işgüza fikir mübadiləsi şəraitində müzakirə o lunur, özü də yalnız üçüncü oxunuşdan sonra qəbul edilirdi. Parlament qanunlarının hazırlan ması, müzakirəsi və təsdiq olunmasında 11 fraksiya və qrupa mənsub olan millət vəkillə ri iştirak ed ird ilə r.
45
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla ment inin 11 ko missiyası vardı.
Parla mentin fəaliyyəti xüsusi olaraq bu məqsəd üçün hazırlan mış n iza mna mə - "Azərbaycan Parla mentin in na kazı (təlimatı)" əsasında idarə olunurdu. Məhə mməd Əmin Rəsulzadə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla mentinin fəaliyyətinə belə qiymət verirdi: "Millət məclisi məmləkətin bütün sinif və millətlərini təmsil edib, dövlətin tamamən taleyinə hakim idi. Onsuz heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf yapılmaz, heç bir müharibə başlamaz, heç bir barışıq imzalanmazdı. Hökumət məclisin etimadını qazananda qalır, itirəndə düşürdü. Ortada hakim olacaq vasitə - vəzifə yox idi. Parlament hakimimütləq idi".
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parla menti və Hö ku məti son dərəcə mürə kkəb beynəlxalq və da xili şəraitdə fəaliyyət göstərirdi. Höku mətin yeritdiyi xa ric i və da xili siyasətin nəticələrindən asılı o lmayaraq, o za mankı beynəlxa lq vəziyyətdə Şima li A zərbaycanın (habelə d igər Cənubi Qafqaz respublika larının) müstəqil dövlət halında yaşaması mü mkün deyildi. Bakı neftinə yiyələn məyə can atan və ingilisləri regiondan sıxışdırıb çıxarmağa çalışan Sovet Rusiyası, Den ikini məğ lub etdikdən sonra yerli bolşevik təşkilatlarını səfərbərliyə alaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmə k üçün daxildə geniş pozuculuq fəaliyyətinə başlamışdı. Moskvadan göstəriş alan Azərbaycan Kommunist (bolşevik lər) Partiyası hakimiyyət çevrilişi həyata keçirmə k üçün xüsusi qərargah yaratmışdı. Parla mentin və Höku mət in fəaliyyətini iflic vəziyyətinə salan "sosialistlər'", "Daşnaksutyun fraksiyası", "Erməni fraksiyası", "Slavyan-rus cəmiyyəti" və digər Parlament fraksiyaları sovet-bolşevik müdaxiləsindən ötrü əlverişli zəmin yaradılmasında fəal iştirak edird ilər. Bundan əlavə, A zərbaycandan yeni ərazilər qoparmaq üçün əlverişli şərait yarandığ ını görən ermən ilər bo lşevik Rusiyası ilə əlaqəyə girib A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini devirmək məqsədilə əlbir plan hazırladılar. Həmin plana əsasən Ermənistan Respublikası Qarabağda və Gəncəbasarda ermənilərin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinə qarşı q iyamların ı təşkil etdi. Bununla, Ermənistan Respublikası q iya mçılara kö mək pərdəsi alt ında Azərbaycana qarşı müharibəyə başladı. Cü mhuriyyət Hö ku məti ö zünün bütün hərbi qüvvələrin i Qarabağ cəbhəsinə yönəltməyə məcbur oldu. Beləliklə, ö lkən in şimal sərhədləri bolşevik müdaxiləçilərinin ü zünə açılmış oldu.
Sovet Rusiyası, eyni zamanda, hələ 1918 ilin noyabrından Bakını və bütün Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün konkret hərb i ha zırlıq tədbirləri görməyə başla mışdı. Rusiya hərbi-inqilab şurasının qərarı ilə 11-ci və 12-ci ordula rın, həmç inin Həştərxan – Xə zər donanmasın ın daxil edildiy i ayrıca Xə zər- Qa fqaz cəbhəsi yaradılmışdı. Ba kın ı ələ keç irmə k, bütün Şimali A zərbaycanı (habelə Cənubi Qafqazı) işğal etmək üçün "Bakı əməliyyatı" adlı xüsusi hərbi əməliyyat planı hazırlan mışdı. V.İ.Len in hələ 1920 il martın 17-də Qafqaz cəbhəsinin hərbi-inqilab şurasına Bakının ələ keçirilməsi barədə konkret göstəriş vermişdi. Martın 30-da isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini devirmək məqsədilə yaradılmış "operativ qərargah"ın sədri Əliheydər Qarayev bu zaman Dağıstanda olan sovet qoşun ların ın ko mandanına teleqra m göndərərək bildirirdi ki, "ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərə kat
46
başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəh lələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buraxacağ ıq". İşğal ərəfəsində - aprelin 22-də Bakıda və aprelin 25-də Port-Petrovskda (Mahaçqala) 11 -ci Qırmızı ordunun ko mandanlığı, Rusiya Ko mmun ist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Ko mitəsi və Azərbaycan Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası nü mayəndələrin in müşavirələri keçirildi. Müşavirələrdə qarşıdakı b irgə əməliyyatlar plan ı təfsilatı ilə mü zakirə edildi. Bu p lan apre lin 27-də Ba kıda ko mmunistlərin silah lı ç ıxışını və hə min gün 11 -ci Qırmızı ordunun Azərbaycan sərhədini keç məsini nə zərdə tuturdu. AK(b)P rəhbərliy i dövlət çevrilişi p lanının rea llaşdırılması üçün vaxtın yetişdiyini qət etdi. Aprelin 25-də bütün partiya ko mitə ləri hərb i ko mandanlığın tabeliyinə keç irild i və xəbərdarlıq o lundu ki, ko mandanlığın əmrinə tabe olmayanlara ölü m cəzası veriləcəkdir. İşğalçıların hərb i əməliyyat planına əsasən, müdaxiləçi sovet qoşunları müstəqil A zərbaycanın dövlət sərhədlərini bu za man Anadoluda Qazi Mustafa Ka mal Paşanın başçılıq etdiyi İstiqla l savaşına "köməyə get mə k" pərdəsi alt ında keç mə li idilər. Be lə də oldu. 1920 il aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə işğalçı 11 -ci Qırmızı ordu hiss ələri müharibə elan et mədən müstəqil A zərbaycan dövlətinin sərhədlərini keçdi və Bakıya hücum etdi. Bakı, eyni zamanda, dənizdən də mühasirəyə alındı. Aprelin 27-də səhər tezdən ko mmun istlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də onun kənarlarında mühü m obyektləri ə lə keç irdilər. Əslində A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilmiş olduğu həmin şəraitdə, işğalçıların diktəsi ilə hərəkət edən ko mmunistlərin nümayəndə heyəti Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Part iyası Mərkə zi Ko mitəsi, Rusiya Kommun ist (bolşevikler) Partiyası Qafqaz Diyar Ko mitesinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Parla mentinə hakimiyyəti təhvil vermə k barədə ult imatu m verdi. Bununla əlaqədar o laraq, hə lə ma rtın 30-da Nəsib bəy Yusifbəylin in istefasından sonra, yeni Höku mət in (VI kab inə) təşkil olun ması tapşırılmış Mə mməd Həsən Hacınskinin başçılığı ilə xüsusi komissiya (M.Ə.Rəsulzadə, Q.Qarabəyov, A.Səfikürdski, A.Qardaşov, S.Ağamalıoğlu) yaradıldı. Azərbaycan bolşeviklə ri ilə sıx əlaqə sa xlayan M. H. Hacınski ko mmunistlərlə danışıqla r apard ı. Göstərilən ultimatum və ko missiyanın apardığı danışıqların nəticələri Məmməd Yusif Cəfərovun sədrliyi ilə Parlamentin sonuncu (145-ci) iclasında mü zakirə olundu. İclas aprelin 27-də axşam saat 20.45-də başlandı ve 23.25-dək davam etdi. M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə mü zakirələr zamanı Parlamentin qapıları xalqın ü zünə açıldı ("Cənablar! Çıxardığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər
axşam ko mmunistlərə təhvil verilməlidir; AK(b)P-nin Mərkəzi Ko mitəsi bildirir ki, əks təqdirdə hakimiyyətin Qırrmzı Orduya təhvil verilməsi üçün əlindən gələni edəcəkdir. Ko mmunistlər hə m də xəbərdarlıq edirlər ki, əgər biz bu gecə haki- miyyəti onlara təhvil verməsək, Parla mentdə tə msil o lunan siyasi partiyalar, o cü mlədən "Müsavat" partiyası qadağan olunacaqdır; M.H.Hacınski həmçinin, məlu mat verd i ki, ko mmunistlər b izim təkliflərimizə baxmaqdan imtina etdi-
47
48
lər və xəbərdarlıq etdilər ki, hakimiyyətin könüllü surətdə təslim ed ilməyəcəyi halda, bunun nəticələri üçün bütün məsuliyyət Parla ment üzvlə rin in üzə rinə düşür. Çıxış ının sonunda M.H.Hacınski Parla ment üzvlərini mövcud vəziyyətdə "millətin qurtuluşu naminə" yeganə düzgün qərar qəbul et məyə çağ ırd ı. Lakin Sə məd ağa Ağa malıoğlu, Qa ra bəy Qarabəyov, Aslan bəy Səfikürdski, Məhə mməd Əmin Rəsulzadə və Su ltanməc id Qən izadə M.H.Hac ınskinin hakimiyyətin ko mmunistlərə qeyd-şərtsiz təslim edilməsi təklifinə qarşı çıxd ılar. Bununla belə, qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün hakimiyyətin yalnız müəyyən şərtlərlə, hər şeydən əvvəl, Vətənin müstəqilliy inin sa xlan ılması ş ərti ilə ko mmun istlərə verilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Nəticədə, Parla ment səs çoxluğu ilə aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyətin ko mmunistlərə verilməsi barədə qəra r qəbul etdi: 1.
Sovet hökuməti tərəfindən idarə olunan Azərbaycanın tam istiqlaliyyəti mühafizə ed ilir; 2.
Azərbaycan Kommunist Firqəsinin yaratdığı höku mət müvəqqəti orqan olacaqdır; 3.
Azərbaycanın son idarə formasını hər hansı bir xa ric i tə zyiqdən asılı o lmayan fəhlə , kəndli və əsgər deputatları sovetləri şəxsində Azərbaycanın ali qanunverici orqanı müəyyənləşdirir; 4.
5.
Yeni yaradılan müvəqqəti ko mmun ist hökuməti Parlament və Höku mət ü zvlərinin heyatının və əmlakın ın to- xunulmazlığına təminat verir; 6.
Qırmızı Ordunun Bakı şəhərinə döyüşlə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbir görüləcək; 7.
Yeni höku mət, haradan baş verməsindən asılı olmayaraq, A zərbaycanın istiqlalını sarsıtmaq məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə qarşı öz sərəncamında olan vasitələrlə qəti tədbirlər görəcəkdir ("Kommunist" qəzeti, 1920, 6 may ). Be ləliklə, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in Parla menti mühasirə şəraitində keçirdiyi hə min ic lasında da özünün demokratik ənənələrinə və istiqlalç ılıq ideyalarına sadiq qaldı. La kin işğalçılar A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin hakimiyyəti dinc yolla , qan tökülmədən ko mmu- nistlərə təhvil vermə k haqqında qərarına məhəl qoymadılar. Be lə liklə, Sovet Rusiyasının beynəlxa lq hüquq normala rın ı kobudcasına tapdalayan hərbi müdaxiləsi və 11 -ci Qırmızı Ordu hissələrin in qanlı döyüş əməliyyatları nəticəsində Paris sülh konfransının iştirakçısı olan dövlətlər tərəfindən tanınmış müstəqil A zərbaycan dövləti - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti aradan qaldırıld ı və onun ərazisi işğal olundu (bax Aprel işğalı (1920)). Azadlığın ın və müstəqil dövlətinin müdafiəsinə qalxmış xalqın müqavimət hərəkatı qan içində boğuldu, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin dövlət 49
və hakimiyyət strukturları məhv edildi. Şima li A zərbaycan yenidən Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xalq ımızın a zadlıq hərəkat ı tarixində dərin iz qoydu. "Azərbaycan Xalq Ciim- huriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında xalqımızın tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri kimi həmişə qalacaqdır. O, demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, hərbi quruculuq sahələrində atdığı mühüm addımları başa çatdıra bilməsə də, onun qısa müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində silinməz iz buraxmış, milli dövlətçilik ənənələrimizin bərpası işində böyük rol oynamışdır. Ən əsası odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti az yaşasa da, xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu. Bu cümhuriyyətin yaradılmasında müstəsna xidmətləri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Nəsib bəy Usubbəyov, Mehdi bəy Hacınski, Məmməd Yusif Cəfərov, X udadat bəy Rəfibəyov, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Teymur bəy Makinski, Səməd bəy Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski, Sultanməcid Qənizadə, Xəlil bəy Xasməmmədov, Əhməd bəy Pepinov, Şəfi bəy Rüstəmbəyov kimi görkəmli ictimai xadimlərin xatirəsini qədirbilən Azərbaycan xalqı bu gün də böyük ehtiram hissi ilə yad edir" (Heydər Əliyev). Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti, cə mi 23 ay yaşamasına ba xmayaraq, sübut etdi ki, ən qəddar müstəmlə kə və repressiya rejimlə ri be lə A zərbaycan xa lqının a zadlıq idealla rını və müstəqil dövlətçilik ənənələrini məhv et məyə qadir deyildir. Azərbaycan xalq ının tarixində ilk parla mentli respublika olan A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti, eyni za manda, müsəlman Şərqində, o cü mlədən türk-islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi idi. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Azərbaycan xalq ı şimalda olduğu kimi, cənubda da öz milli döv- lətçilik ənənələrini dirçəlt mə k üçün ayağa qalxdı. Yu rdun bu hiss əsində də Azərbaycan dövlətçiliyi dirçəld ildi. Cənubi Azərbaycanda müstəqil və de mokratik Azad ıstan dövləti –―Azadıstan mə mləkət i‖ quruldu (1920). Şey x Məhə mməd Xiyabani Azad ıstan Milli Hö ku mətinin başçısı oldu. Ölkənin şimalında olduğu kimi, cənubunda da milli-demokratik islahatlar keçirilməsinə başlandı. Şimalda olduğu kimi, burada da Azərbaycan xalqın ın azadlıq hərəkatı qan içində boğuldu. Be ləliklə, Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) doğurduğu tarixi ş əraitdən istifadə edən Azə rbaycan xalq ı hə m şimalda, həm də cənubda özünün qədim dövlətçilik ənənələrini yenidən dirçəldə bildi, müstəqil yaşamağa layiq və qadir xalq o lduğunu bir daha sübuta yetirdi. Avropa ölkələ rində olduğu kimi, A zərbaycanda da parla mentli res publika t ipli demokratik idarəçilik qaydalarının tətbiq olunmasına başlandı. Bu, A zərbaycan xalq ının ço x böyük tarixi nailiyyəti idi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ö zünün siyasi quruluşuna, həyata keçirdiyi demo kratik dövlət quruculuğu tədbirlərinə, həmç inin qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifə lərə görə də Avropanın ənənəvi demokratik respublikala rından geri qalmırd ı.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|