Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
29
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz ərazisi daxilində yaşayan bütün millətlərin sərbəst inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. 6. Müəssislər Məclisi toplanıncaya qədər Azərbaycanın başında xalqın seçdiyi Milli Şura və Milli Şııra qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti hökumət durur. Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixin in bu dəyərli və parlaq sənədinə bütün Azərbaycan tarixşünaslığında ən obyektiv tarixi qiy mət i ilk dəfə o laraq Pre zident Heydər Əliyev vermişdir: "Azərbaycan Milli Şurasının qəbul etdiyi tarixi bəyannamə yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca prinsiplərini biitün dünyaya bildirdi. Bəyannamədə elan edilmiş prinsiplər - Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını müə yyən etmək, insanları n hiiquq bərabərliyinə hör mət, bütün xarici dövlə tlərlə, habelə qonĢu xal ql arla di nclik və ə min-amanlı q Ģəraitində yaĢamaq, bir-birini n suverenli yinə və ər azi bütövl üyünə hör mətlə yanaĢmaq prinsipləri Azər bayc an Xal q Cümhuri yyə tinin beynəlxal q nüfuzunu artır dı". Azərbaycan Milli Şurası hə min ic lasında, eyni za manda, bitərə f Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk Müvəqqəti höku mətinin tərkib ini də təsdiq etdi. İlk Müvəqqəti höku mət bu tərkibdə id i: Fətəli xan Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri; Xosrov Paşa bəy Sultanov - Hərbi nazir; Məmməd Həsən Hacınski - Xarici işlər naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli - Mali yyə və xal q maarifi naziri; Xəlil bəy Xas mə mmədov - Ədliyyə naziri; Məmməd Yusif Cə fərov - Tic arət və sənayə naziri; Əkbər ağa Şey xü lislamov - Əkinçilik və əmək naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov - Yollar və poç t-tele qraf naziri; Ca mo bəy Hac ınski - Dövlət nəz arəti naziri. Yenicə ya radılmış Cü mhuriyyət Hö ku mətinin başçısı Fətəli xan Xoyski 1918 il mayın 30-da bir sıra dövlətlə rin xarici işlər nazirlərinə radioqram göndərərək, Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunduğunu bəyan etdi. Konstantinopol (İstanbul), Berlin, Vyana, Paris, London, Ro ma, Vaşinqton, Sofiya, Bu xarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kiyev, Kristianiya (Oslo), Kopenhagen və Tokioya göndərilən hə min radioqra mda, eyni za manda, b ild irilirdi ki, Cü mhuriyyət Höku məti, müvəqqəti o laraq, Yelizavetpolda (Gəncə) fəaliyyət göstərəcəkdir. Bundan əlavə, xarici işlər naziri M.H.Hacinski Türkiyənin xarici işlər naziri Əh məd Nəsimi bəydən məxfı teleqramla xah iş etdi ki. Avropa dövlətlərinin paytaxtlarındakı türk səfirlikləri Azərbaycanın həmin ölkələrdəki nümayəndəlikləri funksiyasını da ö z ü zərlərinə götürsünlər. Be ləliklə, Şima li A zərbaycanda 100 ildən art ıq bir dövr ərzində davam et miş azad lıq mübarizəsi nəticəsində, ço x
30
mürəkkəb bir tarixi şəraitdə Azərbaycanın şimal torpaqlarında xa lqın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən, özü də bu dəfə parla mentli respublika formasında dirçəld i. Cü mhuriyyət xadimlərin in ço x böyük tarixi xid məti bu idi ki, onlar yurdun şimalında Rusiya işğalından sonrakı dövrdə unutdurulmuş müqəddəs "Azərbaycan" möhürünü xalqa qaytardılar. Xalqın dirçəld ilən yeni dövləti dünyanın siyasət meydanına "Azərbaycan" adı ilə qədəm qoydu. Cü mhuriyyət xadimləri Azərbaycan tarixində parla- ment mədəniyyətinin də əsasını qoydular. On lar İstiqla l bəyannaməsinin 6-c ı bəndində "Azərbaycanın başında xalqın seçdiyi Milli Şura durur" fikrini qanuniləşdirməklə, Milli Şuranın ilk Azərbaycan Parlamenti olduğunu, həm də onun elan etdiyi Cümhuriyyətin Azərbaycan xalq ının qanuni dövləti olduğunu təsdiq etdilər. Gənc Azərbaycan dövləti son dərəcə mürəkkəb da xili və beynəlxalq şəraitdə doğulmuşdu. Bakıda hakimiyyəti S.Şau myanın başçılıq etdiyi daşnak-bolşevik güruhu ələ keçirmiş və Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı dəhşətli soyqırımına başlamışdı (ba x Bak ı Xalq Komissarları
quldur dəstələri Şə rqi Anadolunun, Cənubi və Qərbi Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı qanlı qırğın ı - soyqırımın ı davam etdirirdilər (bax həmçin in Mart soyqırımı, Şamaxı qırğınları, Quba qırğınları, Naxçıvanda soyqırımı, Zəngəzur qırğınları, Şərqi Anadoluda soyqırımı, Cənubi Azərbaycanda soyqırımı). On minlə rlə türk-müsəlman əhaliə ancaq milli və d ini mənsubiyyətinə görə qətlə yetirilir və əmlakları talan edilir, yüzlərlə yaşayış məntəqələri, maddi mədəniyyət abidə ləri, Azə rbaycan xalq ının əsrlər boyunca yaratdığı mənəvi sərvətlər yerlə yeksan olunurdu. Azərbaycan xalq ının cəllad ları olan S.Şau myan və Andronik əlb ir fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan xalqı fiziki cəhətdən tamamilə məhv edilmə k təhlü kəsi qarşısında qalmışdı. Neft Ba kısının ə lə keçirməyə ça lışan xa ric i qüvvələr a rasındakı rəqabət daha da kəskin ləşmə kdə və bütün Cənubi Qafqa z üçün yeni təh lükə - bolşevik Rusiyasının təcavüzü təhlükəsi ya xınlaşmaqda idi. Azərbaycan xa lqı ö z tarixin in ağır yolayrıc ında qalmışdı: ya milli qurtuluş, ya da ki, məhv edilərə k Cənubi Qa fqazın etnik- siyasi xəritəsindən tama milə silin ib götürülmə k! A zərbaycanı müstəqil dövlət elan etmiş Cü mhuriyyət xad imləri məhz be lə bir tarixi şəraitdə çaşqın vəziyyətə düşmüş və çıxış yolu tapa bilməyən xalqın önünə keçdilər. 1918 il iyunun 16-da M illi Şura və Höku mət ö zünün fəaliyyət mə rkə zini Tiflisdən Gəncəyə köçürdü. Gəncədə Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin tarixində ilk Höku mət böhranı baş verdi. Bu za man Batum müqavilələrinin (1918) şərtlərinə əsasən, soyqırımına məru z qalan A zərbaycan xalqının kö məyinə gələn və artıq Gəncədə olan Qafqaz İslam Ordusunun baş komandanı Nuru paşa ilə Milli Şura ü zvləri arasında fikir ayrılığı yarandı. Hö ku mətin inqilabi tədbirlə r həyata keçirəcəyindən ehtiyat edən Azərbaycan burjuaziyası və mü lkədarları nü mayəndələrinin işə qarışması və bunun nəticəsində Nuru paşa ilə A zərbaycan Milli Şurası və Höku məti arasında ixt ila f yaran ması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Çətin liklə qazan ılmış istiqlalın itirilməsi təhlükəsi yarandı. İyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin başçılığ ı ilə Milli Şuranın keçirdiyi qızğ ın mü zakirələrdən sonra böhran, ço x çətin liklə, aradan qaldırıld ı. Ölkədə yaranmış real vəziyyəti və konkret tarixi şəraiti nəzərə alan A zərbaycan Milli Şurası iyunun 17-də Gəncədə iki mühü m qərar qəbul etməyə məcbur oldu: ö z fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırdı; bütün hakimiyyəti (hə m qanunvericilik, hə m də icra hakimiyyətini) Müəssislər Məclisi çağırılanadək Fətəli xan Xoyskinin s ədrliy i ilə yaradılmış yeni -ikinci Müvəqqəti höku mətə həvalə etdi. Hö ku mətin tərkib i belə idi: Na zirlər Şurasının sədri - Fətə li xan Xoyski; nazirlər - Mə mməd Həsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Behbud xan Cavanşir, Xəlil bəy Xas məmmədov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa Aşurov, Əbdüləli bəy Əmircanov, Musa bəy Rəfiyev. Azərbaycan Milli Şuras ı çətinliklə əldə o lunmuş istiqla lın it irilməsindən ehtiyat edərək, o za man hə m də qərara a ldı ki, qısa müddət ərzində Müəssislər Məclisi çağ ırılmalı və o vaxta qədər isə Fətəli xan Xoyski Höku məti hakimiyyəti ö z əlində saxlamalı, heç kimə güzəştə getməməlid ir. Azərbaycan Milli Şurası, eyni zamanda, Höku mətin hüquq 31
32
və səlahiyyətlərini də konkret şəkildə müəyyənləşdirmişdi. Höku mət A zərbaycanın dövlət müstəqilliyin i, mövcud siyasi azadlıqları ləğv edə bilməzdi və aqrar məsələ, həmçin in bunun kimi digər mühü m məsələlər barədə inqilab i qanunları dəyişdirmə k hüququna malik deyildi. Qa lan məsələ lərdə isə Höku mətə müstəqil hərəkət et mə k səlahiyyəti verilirdi. Müvəqqəti hökumət altı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağırmalı idi. Be ləliklə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk Pa rla menti - A zərbaycan Milli Şurası özünün ilk addımlarını atmağa başladı. Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il may ın 27-dən iyunun 17-dək davam edən və cəmi 20 günlük ilk fəaliyyəti dövründə cəmi 7 iclası keçirild i və bu iclaslarda başlıca olaraq iki mühü m qərar qəbul edild i: birincisi - Azərbaycanın istiqla lı e lan o lundu və İstiqlal bəyannaməsi qəbul ed ild i; ikincisi - Fətə li xan Xoyski başda olmaqla ilk Azərbaycan Höku məti formalaşdırıldı və 1813 ildən sonra ilk dəfə ola raq Azə rbaycanın müstəqil ida rə olun masına başlandı. Azərbaycanın bir hiss əsində - Şima li Azə rbaycanda respublika quruluşu yaradıld ı. 1918 il iyunun 17-də hakimiyyətə gələn Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi A zerbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti ço x ağır b ir beynəlxalq və daxili şəraitdə, faktiki o laraq, soyqırımı taleyini yaşayan Azərbaycan xalq ını tarixin qanlı burulğanından çıxarmaq məsuliyyətini öz ü zərinə götürməli oldu. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən bu idi ki, Bakıda S.Şau myanın başçılıq etdiy i bolşevik-daşnak rejimin in ermən ilərdən ibarət o lan silahlı qüvvələri Gəncəyə doğru yürüşə başlamışdılar. Artıq Göyçay ətrafında qanlı döyüşlər gedird i. Belə bir şəraitdə, təcili o laraq, müstəqil Azərbaycanın dövlət quruculuğuna başlandı. Hökü mət yaran mış vəziyyətdən çıxmaq üçün elə ilk günlərdən qəti tədbirlərə əl atdı. İyunun 19-da bütün Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan olundu. İyunun 21-də qırmızı parça ü zərində ağ aypara və ağ səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq azad Azərbaycanın dövlət rəmzlə rindən biri kimi qəbul olundu (bax Dövlət bayrağı). İyunun 26-da Müsəlman hərb i korpusu Əlahiddə A zərbaycan Korpusuna çevrildi və hə min korpusun komandirinə general rütbəsi verildi. Diviziya ko mandiri səlahiyyətlərinə malik olan A zərbaycan Korpusunun komandiri Hö ku mətin xüsusi tapşırığını yerinə yetirməyə başladı ki, bu da, faktiki olaraq, Azərbaycan silahh qüvvələrinin yarad ılması demək id i (ba x Azərbaycan ordusu). İyunun 27-də Azərbaycan-türk dili dövlət dili e lan olundu (bax Azə rbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında qərar). Dövlət quruculuğu daha da genişləndirildi. Tü rkiyədən dərsliklər gətirmə k və müə llimlə r dəvət etmək barədə qəra r qəbul o lundu. Məktəblər milliləşdirildi. Yen i müə llim kursları və məktəblə r aç ıld ı. Ye lizavetpol və Qaryaginin tarixi ad ları bərpa olunaraq yenidən Gəncə və Cəbray ıl adlandırıldı. M illi orduya s əfərbərlik keç irildi. İyul ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratmaq barədə qərar qəbul olundu. Komissiya Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə bütün Cənubi Qafqa z ə ra zisində türk-müsəlman əhaliyə qarş törədilən soyqırımı vəhşiliklərin i və onların əmlakın ın talan olun ması məsələlərini araşdırıb, cinayətkarları məhkəmə məsuliyyətinə cəlb etməli idi. Hö ku mətin bu qərarı ilə əslində, a zərbaycanlıla ra qarşı soyqırımla rına hüquqi qiy mət verilməsin in əsası qoyuldu. Bundan əlavə, Höku mətin
33
34
35
nəzarəti a ltında olan əra zidə vəziyyəti sabitləşdirmə k, nəqliyyat, poçt-teleqraf rabitəsi yarat maq üçün də bir sıra mühü m tədbirlər görü ldü. Avqustun 11 -də hərb i mü kəlləfiyyət haqqında qərar qəbul olundu. Avqustun 23-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul olundu (bax Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun). Tarixən çox qısa vaxt ərzində həyata keçirilən bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, Fətəli xan Xoyski höku mətinin başlıca vəzifəsi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ha ki-miyyətini ölkənin bütün ərazisində bərqərar et mək, Bakını və onun ətrafla rın ı Azərbaycan xalq ının düşmənlə rindən tə mizlə mə k idi. Bu isə asan məsələ deyild i. Çünki Qafqa z İsla m Ordusunun və Azərbaycan Höku mətin in hərbi plan larından xəbərdar olan S.Şau myan Cü mhuriyyət Höku mətinə ə l-qol aç maq imkan ı vermə mək üçün Ba kı Sovetinin, əsasən, ermənilərdən ibarət olan ya xş ı silahlan mış bolşe-vik-daşnak qoşunlarına Gəncə üzərinə yürüş əmri vermişdi. Kürdəmir artıq daşnakların əlinə keçmişdi (1918, 12 iyun). Lakin Göyçay uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə türk və azərbaycanlılardan ibarət Qafqaz İslam Ordusu xalq könüllü lərinin fəal kö məy i ilə bolşevik-daşnak hərbi birləşmə lərini darmadağın etdi. İyunun 20-də Şa ma xı a zad o lundu. Ba kıya yol aç ıld ı. Türk əsgərlə rin in Azə rbaycan hərbi qüvvələri ilə b irlikdə həyata keçirdiy i mü zəffər İstiqlal yürüşünün növbəti hədəfi Bakı idi. 1918 il sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra Qafqaz İsla m Ordusu və xa lq könüllü dəstələrinin b irləşmiş qüvvələri Bakın ı azad etdi. Şəhər S.Şau myanın bolşevik-daşnak rejimindən sonra hakimiyyəti elə keçirən və ingilis generalı Denstervilin hərbi qüvvələrinin müdafıə etdiy i daşnak və eser-menşevik tör-töküntülərindən - "Sentro-kaspi dik taturası "ndan təmizləndi. 1918 il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyski kabinetin in təşkilindən üç ay sonra Cü mhuriyyət Hö ku məti Bakıya köçdü. Bakı paytaxt elan olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətin in hakimiyyət dairəsi genişləndi. Noyabrın 9-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin iyunda qəbul edilmiş dövlət bayrağı üzə rində aypara və səkkizguşəli uldu z təsviri olan üçrəngli bayraqla əvəz o lundu. İctimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın mü xtəlif sahələrində quruculuq işləri daha da genişləndirildi. Parlamentli respublika idarəçiliyin in hüquqi norma və qaydalarına sadiq qalan Xoyski höku məti, eyni zamanda, Müəssislər Məclisinin çağırılması üçün hazırlıq görməyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradıldı. Milli Şuranın 1918 il 17 iyun tarixli qərarından hələ 6 ay keçməmiş, daha doğrusu, Hökumətin təkbaşına hakimiyyəti davam etdirmək səlahiyyəti olduğu halda, Fətəli xan Xoyskinin təşəbbüsü və müraciət inə əsasən, 1918 il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası yenidən fəaliyyətə başladı. Hökumətin sədri F. x . Xoyskinin təklifi ilə Azərbaycan Milli Şurası Müəssislər Məclisi çağırmaq işini öz üzərinə götürdü. Lakin Azərbaycan Höku məti bütün bu tədbirləri o lduqca mürəkkəb tarixi şəraitdə həyata keçirirdi. Məsələ burasında idi ki, Bakının azad olun ması nəticəsində yaran mış əlverişli daxili vəziyyət uzun sürməd i. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) məğ lub olan Türkiyə Mudros barışığına (1918) əsasən öz hərb i qüvvələrini Cənubi Qafqazdan, o cümlədən Bakıdan çıxarmalı oldu. Cənubi Qafqaz B.Britan iyanın təsir dairəsinə keçdi. Müttəfiqlərin razılığ ına əsasən, bu zaman İran ın Ənzəli limanında o lan ingilis hərbi qüvvələrinin ko mandanı general Tomsona Bakını tutmaq əmri verildi. İngilis generalın ın tələbi ilə Os manlı və Azərbaycan hərbi qüvvələri Bakını tərk etdilər. 1918 il noyabrın 17-də genera l To msonun hərbi qüvvələri Bakıya da xil o ldu. Ba kıda To msonun başçılıq etdiy i ingilis general-qubernatorluğu yarandı (ba x Bak ıda ingilis general-qubernatorluğu). Ba kı şəhəri və onun neft mədənləri ingilislərin nə zarətinə keçdi. Azə rbaycanın istiqla lın ın əleyhinə o lan qüvvələr, xüsusən daşnaklar yenidən fəallaşdılar. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müqəddəratı üçün yaranmış həmin ağır şəraitdə Fətəli xan Xoyski Höku məti müvazinətin i itirməd i. Dövlət quruculuğu davam etdirild i. A zərbaycan Milli Şurasının 1918 il noyabrın 19-da M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycan parlamentçiliyi tarixinin ço x mühü m qərarları qəbul olundu. O za man Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti fövqəladə dərəcədə çətin və mürəkkəb şəraitdə fəa liyyət göstərməsinə baxmayaraq, son dərəcə demokrat ik inkişaf yolu tutdu. 19 noyabr tarixli h ə min ic lasda qeyd olundu ki, Azə rbaycanın əhalisi yaln ız azərbaycanlılardan ibarət olmad ığı üçün Azərbaycan Milli Şu rasında qeyri millət lər də təmsil olun malıd ır, daha doğrusu, Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün 36
xalq lar Parla mentdə təmsil olun malıd ır. A zərbaycan Şurası ölkə əhalisinin (2 milyon 750 min nəfər) hər 24 nəfərinə 1 nəfər nü mayəndə hesabı ilə 120 deputatdan ibarət olma lı idi. Onlardan 80 nəfər türk-müsəlman əhalin i, 21 nəfər e rməniləri, 10 nə fər rusları, 1 nəfə r a lmanla rı və 1nəfər yəhudiləri tə msil etmə li id i. Hətta, sayları ço x a z o lduğu üçün, Parla ment seçkilərində iştirak edə bilməyən gürcülər və polyakların da hərəsinin Parla mentdə bir deputat təmsil olun ması qəra ra alındı.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il 19 noyabr tarixli iclasının qanununa əsasən, hələ 1917 ilin sonlarında Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türk- müsəlman deputat birbaşa yeni yaradılacaq Parlamentin tərkibinə da xil edilirdi. Müsəlmanlar üçün nəzərdə tutulmuş qalan 36 deputat və başqa millət lərin nümayəndələri yenidən seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918 il dekabrın 3-də başa çatdırılma lı id i. Gö ründüyü kimi, 1918 ilin mart soyqırımından hələ cəmi yarım il keçməsinə baxmayaraq, A zərbaycan Parla mentində 21 nəfə r ermən i nümayəndəsinin iştirakına yol verildı. O za mankı tarixi şəraitdə atılan bu addım Azərbay- xalq ının de mokratik təbiətinə, insan haqlarına nə qədər dərin hörmətlə yanaşmasına parlaq sübutdur. Parla ment demokratiyasının bu parlaq faktı M.Ə.Rəsulzadənin yeni Parlamentin çağırılması ilə bağlı olaraq 1918 il noyabrın 29-da xalqa etdiyi müraciətdə də əks olunmuşdu: "... bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə
mə mlə kətin bütün vilayətlərin in nümayəndələrinin də təmsil olunacağı yeni Parlament yurdumuzun sahibi olacaq,onun müqəddəratını həll, Hökumətini təşkil və mənafeyini müdafiə edəcək. 1918 il dekabrın 7-də saat 13.00-da H.Z.Tağıyevin q ız-rməktəbinin binasında (hazırda Füzu li adına Əlyazmalar insitutunun yerləşdiyi bina) Azə rbaycan Parla mentinin təntənəli aç ılışı o ldu. Bu, bütün müs əlman Şərq ində o dövrün ən demokratik prinsipləri əsasında formalaşdırılmış Parla ment idi. A zərbaycan Milli Şurasın ın 1918 il 19 noyabr tarixli qanununa əsasən, Parla mentdə ölkə ə ra zisində yaşayan bütün xalq lar, hətta sayca çox a z olduqlarına görə Pa rla ment seçkilərində iştirak etmək hüququ olmayan xalqlar da təmsil olundular. Cü mhuriyyət Parlamentində yerlər aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: türk-müsəlman əhali - 80, ermənilər -21, ruslar - 10, almanlar - 1, yəhudilər-1, gürcülər- 1, polyaklar- 1, Bakı həmkarlar ittifaqları - 3, Bakı Neft Senayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqı - 2. Parlamentin açılışında Azərbaycan Milli Şurasının sədri M.Ə.Rəsulzadə geniş təbrik nitqi söylədi. "Müsavat" fraksiyasının təklifi ilə bu zaman səfərdə olan Əlimərdan bəy Topçubaşov, qiyabi olaraq, Parlamentin sədri, Həsən bəy Ağayev isə onun birinci müavini seçild i. Rəh im bəy Əlağa oğlu Vəkilov Parlamentin katib i təsdiq olundu. Ə.Topçubaşov Azərbaycanda olmadığı üçün Pa rla mentin fəa liyyətinə H.Ağayev rəhbərlik etdi. Pa rla mentin ilk iclasında Fətə li xan Xoyski Höku mətin in istefası qəbul edildi və yeni Höku mətin təşkil olun ması qərara alındı. Yen i Höku mətin təşkili yenidən Fətəli xan Xoyskiyə tapşırıldı. 1918 il dekabrın 26-da F.x.Xoyski Parlamentdə öz proqramı ilə çıxış etdi və yeni Hökumətin tərkibin i təsdiq olunmağa təqdim etdi. Parlament Hö ku mətin proqramın ı qəbul etdi və F.x.Xoyskinin təşkil etdiyi Hö ku mətə etimad göstərilməsi barədə qərar çıxardı. Elə həmin gün Fətəli xan Xoyskin in başçılıq etdiy i yeni Höku mətin tərkibi elan o lundu. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin xa lq tərə fındən müdafiə o lunduğunu görən general To mson dekabrın 28-də Fətəli xan Xoyski Höku mətini Azərbaycanın yeganə qanuni yerli hakimiyyət orqanı kimi tanıdı. Beləliklə, Cü mhuriyyət Höku məti ilə ingilis hərbi ko mandanlığı arasındakı münasibətlərdə yumşalma başlandı. Nəticədə şəhərdəki erməni hə rbi birləş mə ləri tərksilah o lundu və ləğv edildi. Azərbaycan Parla mentinin fəaliyyətə başladığı dövrdəki tarixin ço x mühüm ibrət dərslərindən biri də budur ki, Cü mhuriyyət xad imlərinin, sülhsevər Azərbaycan xalqın ın özünün ilk Parla mentində ermən ilərə 21, ruslara isə 10 yer ayırmasına baxmayaraq, onlar Parlamentin açılışında iştirak etmədilər. Bakıda fəaliyyət göstorən Rus Milli Şurası Azər- baycanın öz müstəqilliyin i elan etməsilə " Vahid və bölünməz Rusiya"nın parçalanmasına yol açdığı üçün "Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması faktın ı tanımadı" və Azərbaycan Parlamentini boykot etmək barədə qərar qəbul etdi. Lakin Azərbaycanda yaşayan rus -slavyan əhalisinin təzy iqi ilə, sonralar Rus Milli Şurası ö zünün həmin qəra rın ı ləğv et məyə məcbur o ldu. 37
O za mankı tarixin d igər mühüm ibrət dərslərindən biri də budur ki, həmin dövrdə Azərbaycanın müstəqilliyi ilə barışa bilməyən ermənilər də Rus Milli Şurasını müdafiə etdilər və iki aydan çox müddət ərzində Parlamentin iclaslarında iştirak etmədilər. Parlamentə qatıld ıqdan sonra isə həmişə Azərbaycan dövlətçiliy inə qarşı xəyanət mövqeyindən çıxış etdilər. Bundan əlavə, ö lkədə ali hakimiyyəti öz ə lində cə mləşdirmiş və sayı 100 nəfə rə çat mayan Pa rla mentdə 11 fra ksiya və qrupun fəaliyyət göstərməsi də olduqca mürə kkəb da xili və beynəlxalq şəraitdə müstəqil dövlət quruculuğuna ciddi əngəl törədirdi. Ayrı - ayrı fraksiya və qruplar bir ço x hallarda özlərinin məhdud fraksiya və qrup mənafələrini ü mu mmilli mənafədən üstün tuturdular. Məsələn, Parla ment in sosialist bloku "yo xsulların mənafeyin i müdafiə et mə k" pərdəsi altında, müntəzəm o laraq, Azərbaycanın Sovet Rusiyasına birləşdirilməsini təbliğ etmiş, Sovet Rusiyasında diplo matik nümayəndəlik açılması barədə qərar qəbul edilməsinə nail o lmuş, nəhayət, Qırmızı Ordunun ölkəyə müdaxiləsinə tərəfdar çıxmışdı ki, bu da, mahiyyətcə, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarşı pozuculuq işi aparmaqdan başqa bir şey deyildi. Digər tərə fdən, fra ksiyalararası mübarizə nəticəsində aqrar məsələ haqqında qanun lay ihtsinin ic lasdan-iclasa örürülməsi və nəticə etibarilə qəbul olun maması da A zərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xalq içərisində nüfuzunu itirməsində və süqutunda az rol oyna madı. Bununla belə, A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Parla menti 17 aylıq ara ms ız və gərgin fəaliyyəti ərzində həyata keçirdiyi müstəqil dövlət quruculuğu təcrübəsi ilə, qəbul etdiyi yüksək səviyyəli qanunvericilik aktları və qərarları ilə Azərbaycan dövlətçiliy i, xüsusən də parla ment mədəniyyəti tarixində dərin və zəngin iz qoymuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlamentçilik tariximiz iki dövrə ayrılır: birinci dövr -1918 il mayın 27-dən noyabrın 19-dək davam etmişdir. Bu altı ay ərzində Azərbaycan Milli Şurası adı ilə fəaliyyət göstərən və 44 nəfə r müsəlman-türk deputatdan ibarət olan ilk Azərbaycan Parlamenti çox mühiim tarixi qərarlar qəbul etmişdir. İlk Parlament 1918 il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmiş, ölkənin idarə olunmasını öz üzərinə götürmüş və tarixi İstiqlal bəyannaməsini qəbul etmişdir. Azərbaycan Milli Şurasının o zaman çox mürəkkəb və həlledici bir tarixi məqamda Tiflisdə - Qafqaz canişininin iqamətgahında elan etdiyi İstiqlal bəyannaməsi Azərbaycanın demokratiya və parlamentarizm ənənələri tarixinin ən parlaq hüquqi sənədi olaraq bu giin də öz tarixi və praktiki əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Milli Şura dövründd Azərbaycan Parlamentinin təsis toplantısı ilə birlikdə cəmi 10 iclası keçirilmişdir. İlk iclas 1918 il mayın 27-də Tiflisdə, son iclas — 1918 il noyabrın 19-da Bakıda keçirilmişdir. Mayın 27-də Azərbaycan Milli Şurası təsis olunmuş, iyunun 17-də isə fəaliyyətini müvəqqəti dayandırıb, 6 aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağırmaq şərti ilə, bütiin qanunverici və icraedici hakimiyyəti Müvəqqəti Hökumətə vermişdir. Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1918 il sentyabrın 17-də Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Milli Şurası noyabrın 16-da öz fəaliyyətini yenidən bərpa etmişdir. Noyabrın 19-da Azərbaycan Milli Şurası hə min il dekabrın 3-də Miiəssislər Məclisinin - geniş tərkibli Azərbaycan Parlamentinin çağırılması haqqında qanun qəbul etdi və özfəaliyyətini dayandırdı. Beləliklə, Azərbaycan Parlamenti öz fəaliyyətinin bu dövründə, daha doğrusu, Milli Şura dövriində Tiflisdə, Gəncədə və Bakıda fəaliyyət gbstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentçilik tarixində ikinci dövr və ya Bakı dövrii 1918 il dekabrın 7-dən 1920 il aprelin 27-dək - cəmi 17 ay davam etmişdir. İlk iclas 1918 il dekabrın 7 -də, son iclas - 1920 il aprelin 27-də keçirilmişdir. Bu dövrdə Parlamentin cəmi 145 iclası olmuşdur. Biitiin bu iclaslarda Azərbaycan Xalq Ciimhuriyyətinin Parlamenti İstiqlal bəyannaməsinin miiəyyən |