T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
başa düşür ki, ondan göydə-asimanda, ərşdə nə olduğunu soruşur, cavab almaq istəyirlər. Ancaq m ənasını dərk etmək mütləq lazımdır. Sarı Aşığın bayatısında göy çəməndən b əhs edilir. Burada asimandan, göydən deyil, göy z əmidən, göy çəməndən söhbət gedir. Hətta ikinci misrada sualın cavabı var ki, göydə “göy yemiş, göy dana var”. Burada söz oyununa qarşı diqqətli olmaq, çaşmamaq lazımdır. Belə nümunələrdə əsas məq- s əd qarşıdakının dilin incəliklərinə nə dərəcədə b ələd olduğunu yoxlamaqdır. 64
Birinci m israda aşıq soruşur ki, göydə nə var? İkinci misrada göy dananın göy taxıl və ya göy ot yediyi, üçüncüd ə dananın ayaq üstə, yəni ayaq
ları yerdə olduğu, dördüncüdə isə dananın b ədəninin tamam göy olduğu aydınllaşır. Bu həm d ə bir növ “göy” ifadəsinin təkrarı ilə yaradılmış cinasdır. Sənətkarın zəngin yaradıcılığa malik olması deməkdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Türkl
ər tapmacaya bilməcə, kərküklər isə həm tapmaca, h əm də bilməcə deyirlər. Lakin Azər- baycan folklorunda tapmaca il ə bilməcə eyni funksiyanı daşımır. Az ərbaycan folklorunda tapmacanın öz yeri, bilm əcənin öz yeri, minarələrin də öz yeri vardır. Mahiyyət etibarilə müəyyən oxşar və yaxın cəhətləri olsa da, onların özlərinə məxsus f ərqli xüsusiyyətləri də mövcuddur”. S ədnik müəllim mövzu baxımından bir- biri il ə yaxın olan tapmaca, bilməcə və minarələr haqqında ətraflı məlumat verir, hadisələri düzgün şərh edir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı görkəmli folklorşünas alim kimi tapmaca, bilməcə və minar ə nümunələrinin elmi-nəzəri şərhini ətraflı verir. 65
Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı gəz- diyi yerl ərdə, xarici ölkələrdə və vətəndə topla- dığı materialların çoxluğuna, toplamasına, həm d ə bu nümunələri çap etdirməsinə görə ölkə ədəbiyyatı və mətbuatında, istərsə də xarici ölkə n əşrlərində çap etdirmə dairəsinə görə əsl alimlik nümayiş etdirmişdir. O, Az
ərbaycanda deyil, ölkənin kənar- larında da toplayıcılıqla səmərəli məşğul olmuş, Az ərbaycan respubilkasından kənar mətbu or- qanlarda maraqlı yazıları ilə çıxışlar etmiş, oxucul arı razı salmışdır. Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı hər iki halda çox səmərəli f əaliyyət göstərmiş, problemin həllinə nail olmuşdur.
S ədnik müəllim səfərlərində gəzib topla- dığı və qələmi ilə yazdığı folklor nümunələrini ç ap etdirmiş, diqqətlə nəzərdən keşirmiş və faydalı tədqiqat əsərləri yazıb, parlaq uğurlar qazanmışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı xalq ozanı kimi ölkələri, şəhər və kəndləri diyarba- diyar g əzmiş, gözəl folklor nümunələri toplamış, dövrü m ətbuatda və kitab şəklində çap etdirib kütl əvi oxuculara və ali məktəblərə hədiyyə vermişdir. 66
Görk
əmli folklorşünas, tədqiqatçı, profes- sor S
ədnik Paşa Pirsultanlı folklor nümunələrini toplayır, araşdırır, diqqətlə nəzərdən keçirir, elmi-n əzəri tədqiqat aparır və faydalı dərsliklər, d ərs vəsaitləri, monoqrafiyalar yazıb çap etdirir. M əhz buna görə də filologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı həmişə mükafatlandırılır, orden, medal, f
əxri fərman və qramotalarla təltif edilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının bədii yaradıcılığında poeziyası xüsusi yer tutur. Ona gör ə ki, alim-şair, səyyah-şair Sədnik Paşa Pirsultanlının “Öz səsim” (1990), “Pirsultan bulağı” (1994), “İnci çiçəyim” (1996), “İlahi bir s əs” (1999), “Bir için nəğmə” (2003), “Pirsultan pinarı” (2007), “Saz nəfəsli şerlərim” (2008), “Lilpar bulağı” (2010) kimi kitablarında şerləri toplanıb çap olunmuş və oxucuların mütailəsinə verilmişdir.
Qasım Qırxqızlı “Sədnik Paşa Pirsul- tanlının bədii yaradıcılığı” (2010) adlı kitabında onun “Payız çiçəkləri” adlı şeirlər kitabında toplanan s ənət incilərinin təhlilini vermişdir.
“Ana” şeiri bayatını xatırlatsa da, bayatı deyildir. Şeirin bütün ölçülərinə riayət olunur. Ana laylasını bulaqların zümzüməsinə oxşadır, onu körp ələrin ilk kəlməsi adlandırmaqla müqəd- 67
d əs ana obrazını yarada bilmişdir. “Ana şerini müq əddəslərlə eyniləşdirir, ana varlığının bütün varlıqlardan üstün olduğunu lirik bir dillə oxucuya çatdırır:
Laylan bulaqların zumzuməsidir, S əsin Mina dağda Hacər səsidir, Adın körpələrin ilk kəlməsidir, Z əm-zəm sularının sonası, ana!
S ədnik Paşa Pirsultanlı “Bənövşəm” və “B ənövşə” şeirlərində bənövşə obrazı yarat- mışdır. “Sən gəlməsən mənim yazım yaz olmaz”, dem
əklə öz yazının gəlişini və bənövşənin g əlişini bildirir, yaz gəlməsə bənövşə gəlməz deyib yazır:
S ən gəlməsən mənim yazım yaz olmaz, Yaz n
əfəsli, qız nəfəsli bənövşəm. Bülbül gülm əz, çiçək gülməz, gül gülməz, Yaz n
əfəsli, qız nəfəsli bənövşəm.
S ədnik müəllim “Bənövşə” şeirində b ənövşənin lirik obrazını yaradır, üzü şehli, sərin mehli, t ər çiçək olduğunu bildirir.
“Of dedim” şerində İstanbulda Minnaz adlı göz ələ rast gəlir. Yaşının keşdiyini, o gözəllə ca- hana bir g əlməsini, anasının onu dünyaya tez 68
g ətirdiyini göstərir. Xan Çobana, Sarama, o sel- l ərdə mən də axıb of dedim!” deməklə İstanbullu qıza vurğun olduğunu aləmə car çəkir.
M əhəbbət mövzusunda yazdığı “Kimi” şeirində gözəlin gözəlliyini vəsf edərək deyir:
Yanaqların lalədir xəbərin varmı? Dodaqlar qırmızı çiyələk kimi. Bilirs
ənmi məni məndən alırsan, Çıxanda qarşıma bir mələk kimi.
ədnik Paşa
Pirsultanlı “ Dodaqlar qırmızı çiyələk kimi, gözəllik göz vurur bir çiç ək kimi” deməklə təşbeh yaradır.
“G
r ətini çəkir, gecə qaranlıqlarını sevmir, yandırıb yaxan gün əşin cahana qayıtmasını istəyir, yerin- göyün gün r ənginə boyanması istəyi ilə yaşayır, daha doğrusu, bu şerini ictimailəşdirir:
Yatmış gözəl yuxusundan oyansın, M ən gəlincə o bulaqda dayansın. Yerim, göyüm gül r ənginə boyansın, S ədniyi sevindir, imana gətir. Filologiya elml əri doktoru, əməkdar müəl- lim, professor S ədnik Paşa Pirsltanlı məhəbbət
69
mövzusunda yaz dığı şeirlərində sevgilisinə olan sonsuz m əhəbbətini lirikanın dili ilə o qədər göz əl, səmimi hislərlə qələmə alır ki, hər bir sev ən adam özünü onun yerində hiss edir və bu sevgi lirikasından vəcdə gəlib, bədii-estetik zövq alır:
Bu dünyada sevda n ədir bilənlər, Eşq yolunda ağlayanlar, gülənlər. S ədnik kimi bizə tərəf gələnlər, Şahsənəmdi, Xan Əslidi, gəlmədin.
S ədnik müəllim sevgilisinin gəlmədiyini, Əslilərin nakam eşqiylə eyniləşdirir, daha doğ- rusu, onu faci ə kimi qəbul edir.
Sevgi yaşa baxmır, deyənlər yanılmırlar. Sevginin əzab və iztirablarını, sevinc və şirin- liyini duyanlar bunun nec ə müqəddəs bir hiss olduğunu dərk edirlər. “Duman qalxar başımdan” şeirində qızları bulaq başında görəndə gənclikdə sevdiyi o gözəl p əri yadına düşür, keçmişin şirin xatirələri x əyalından gəlib keçir:
P
Sin əm oddur, köz içində köz yanar. A S ədnik, işimdə yanır, söz yanır, Eşqim səngiməyib, of bu yaşımda. 70
Klassik poeziya nümun əsini “Mənimdir” şeirində açıq-aydın hiss etmək olur. Türk ulus- larının ulu yer yaddaşı onun yaradıcılığının əsas qay
əsini təşkil edir. Nəvəsi Simrana həsr etdiyi bu şeirin dili sadə, obrazlı ifadələri ürəyi oxşa- yan, s ənətkarlığın məna gözəlliyini ifadə edən s ənət incisidir:
Simran, yaylaqları bir gəzək, Pirsultanda ağır ellər bizimdir. Daşlıdağın gül qoxulu mehi var, Arxaşandan əsən yellər bizimdir.
Karvan- karvan ağ buludların dərənin, təpə- ni n, dağın üstünü tutduğuna dözə bilmir, öz örpə- yini yığıb çəmənin naxışlı güllərinin görünməsini arzulayır.
Professor S ədnik Paşanın “Qocalmayan” şeiri özünə həsr edilmişdir. O, özünə poetik bir müraci ətlə deyir ki, “min dərdə min dərman bilən S ədnik qocalmasın”. Allah bu müdrik vətənpər- v ər və əməksevər insana şərəfli ömür versin, onu əbədi zirvələrə ucaltsın.
Qocalıq nurdur, qocalıq xoşbəxtlik və pira- nilikdir. Qocalmaq h ər adama qismət olmur. S ədnik müəllim gənclik ruhu ilə yaşayır, gənclik 71
v ə cavanlıq eşqi ilə yazıb yaradır və xalqın hörm ətini qazanır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yaradı- cılığında poeziyanın gözəl nümunələrini, lirika- sında dostluq, qardaşlıq, xoşbəxtlik və azadlıq mövzusunda göz əl şeirlər yaradır.
Onun lirik əsərləri dövrü mətbuatda dərc olunur v
ə yüksək dəyərləndirilir. Bundan sonra h əmin şeirləri kitab şəklində çap etdirib oxu- culara ərməğan verməsi ona hörmət qazandırır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının elmi- n əzəri tədqiqat əsərləri, dərslikləri, dərs vəsait- l əri, xüsusilə lirikası onun əbədiyaşar cavan ol- du ğunu təsdiqləyir. Ona görə ki, Sədnik müəllim üzü nurlu, zülm ətlərə parlaq işıq saçan mayaqdır. Buna gör ə də Azərbaycan ədəbiyyatı tari- xind ə Sədnik Paşayevin işığının nuru əbədidir, o, tarixd ə izi qalan əsl ziyalı, əməksevər, vətənpər- v ər, humanist, əbədiyaşar insandır, elm fədaisi, görk əmli folklorşünas alimdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı özünə h əsr etdiyi “Qocalmayan” adlı şeirində həyat h əqiqətlərini real verdiyinə görə şeiri oxucuların mütail əsinə verməyi faydalı bilirik: Toy-
mağarda “Ruhani”ni kim oynar? Qocalmaynan, ay S ədnikim qocalma!
72
H ər məclisdə öz səsin, öz sədan var, Qocalmaynan, ay S ədnikim, qocalma!
Vaxt var idi güldür ərdin, gülərdin, Ağlayanın göz yaşını silərdin, Min d ərdə sən min bir dərman bilərdin, Qocalmaynan, ay S ədnikim qocalma!
Laçındın, tərlandın, sındı qanadın, Vaxtsız qəlbin niyə qana boyadın? Çox v
əsf etdin, gözəllərdən doymadın, Qocalmaynan, ay S ədnikim, qocalma!
Görk əmli folklorşünas, əməkdar elm xa- dimi, m əsuliyyətli jurnalist və tədqiqatçı, filo- logiya elml əri doktoru, mahir tərbiyəçi müəllim, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı əbədiyaşar s ənətkardır, elmi-nəzəri ideyasının carşısı və təb- li ğatçısı, zəngin mənəviyyatlı ömür-gün yoldaşı S əfurə xanım Pirsultanlının sədaqətli, səmimi və əbədi qayğıkeşidir. S ədnik müəllim ali təhsilli övladlarının və n əvələrinin könül sirdaşı, arzu və istək zirvəsidir. Bizim ist əyimiz ulu ustad Sədnik Paşa Pirsul- tanlıya həmişə cavan qalmağı və cavanlıq eşqi ilə yazıb yaratmağı, sazlı-sözlü poeziya dünyasında əbədi yaşamağını arzulamaqdır.
73
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı gözəl poema
lar yazmış, oxucuların mütailəsinə vermiş, d ərin hörmət qazanmış, şair kimi tanınıb sevilmişdir.
Alim- şair Sədnik Paşa Pirsultanlı “Kəsil- miş hörüklərin harayı” və “Gəlin qaya” adlı gö- z əl poemalar yazmışdır. Bu poemaların qısa şərhini Qasım Qırxqızlı “Sədnik Paşa Pirsul- tanlının bədii yaradıcılığı” adlı 2010-cu ildə G əncədə çap etdirdiyi yüz otuz səhifədən ibarət kitabında vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Kə- silmiş hörüklərin harayı” poemasının dili sadə, m əzmunu və ideyası gözəldir. Oxucu əsərdə t əsvir olunan hadisələri düzgün dərk edir, onun t ərbiyəvi mahiyyətini başa düşür. Ona görə ki, poemadakı hadisələr çox maraqlı və əhəmiyyətli, t ərbiyəvi mahiyyətlidir. Aslan Hürü m əhəbbəti “Leyli və Məcnun” m əhəbbəti kimi geniş yayılır, sevilir, dillərdə dastan olub oxucuların qəlbini pərvazlandırır.
Əsərin oxucuları bu müqəddəs və ülvi m əhəbbətin real tərənnüm edilməsini alqışlayır:
Sevgi baş tutarsa bir dastan olar, Nakam m əhəbbətsə bir dastan olar.
74
Burda ağı deyir, Allah, daşa, bax, Qayanın gözündən axan yaşa, bax.
əhəbbətə dözməyən daş da, qaya da ağlayır, sinəsində Aslanın əli ilə cızılan qoşa hörüklər qayanın sinəsi aşağı uzanaraq qaya üz ərində heykəlləşir, əbədiləşir. Aslan kaman çalır. Bu kamanın simlə- rind ən ah-nalə qopar, nakam məhəbbətin sızıl- tıları simlərin canına hoparaq haray qoparıb, nalə ç əkər. Bu nalələr oxucuların qəlbini ağladar. Bu nal
ənin ahından yer də, göy də, vəcdə g ələr, Aslan-Hürü məhəbbətinin nakamlığına acı-acı göz yaşı tökər.
Müharib ə düşür. Aslan bir əlində silah, bir əlində isə kaman müharibəyə yola düşür. Qanlı- qadalı müharibədə kaman dərdli-dərdli dillənər, yatmış hisləri yerindən oynadardı. Bir gün Hürü göz yaşları tökə-tökə kamanın Vətənə qayta- rılmasını Aslana yazır.
Aslan is
ə qan iyi gələn müharibədən sağ çıxmayacağını fikirləşir və kamanı Vətənə gön- d ərir. Hürü bu kamanı əzizləyər, oxşayar, qəmli- q əmli nakam məhəbbətinin dərdli deyimlərini m əlahətli səsi ilə aləmə bəyan edərdi. Aslan Hürünün qoşa hörüklərini həmişə x əyalən oxşayar, bu gözəlliyə tamşa etməkdən 75
doymaz, ondan b ədii-estetik zövq alar, onu alqış- layardı. Vaxt g
əlir, Hürünü də tibb bacısı kimi müharib
əyə aparırlar. Aslan bunu eşidib çox mü- t əssir olur, ürəkləri riqqətə gətirən qoşa hö- rükl ərinin Vətənə qaytarılmasını Hürüyə yazır: Hürü sevgilisinin xahişinə əməl edir, göz yaşı tökə-tökə hörüklərini kəsib anasına göndərir v ə xahiş edir ki, bu hörükləri Aslana çatdırarsan: Ay Hürü, m ən bunu səndən nə danım, Qoşa hörüyünə bağlıdır canım. Qurtar bu canımı əzabdan qurtar, Qaytar hörükl əri vətənə qaytar.
Düzü, bu poemanı oxuduqda insan heyrət etm
əyə bilmir. Aslanın kamanı xalqın, Hürünün hörükl
əri Azərbaycan qadınının isməti, həyası ol duğuna görə özləri ölsə də hər iki əmanətin V ətənə qaytarmasını istəyirlər. Buradan bel ə bir nəticəyə də gəlmək olar ki, h əsrətlilər qovuşa bilməsə də, heç olmasa kamanla qoşa hörüklər bir-birinə qovuşsun, bu əbədiyaşar məhəbbəti yaşatsın. Xalq şairi Məmməd Rahim ömür-gün yoldaşına demişdir:
76
Hörükl ərin qulac-qulac ilandır, İncimərəm sal boynuma dolandır. Qaşlar qara, gözlər qara, sevgilim, Rahim qurban nazlı yara, sevgilim!
Aslan c əbhədən yaralı qayıdır. Hürünün Qroznıda həlak olduğunu öyrənir. Sonra gedib Hürünün q əbrini ziyarət edir. Nakam sevgisinə göz yaşı tökə-tökə qayanın sinəsinə özünün, Hürünün, kamanın və qoşa hörüklərin əksini cızır:
Əlində kamanı dayanııb Aslan, O biri yanında bir ürkək ceyran. Tökülmüş hörüklər qaya boyunca, Aslan hörükl ərə baxdı doyunca.
Alim- şair Sədnik Paşanın bu poeması m əhəbbət dastanı təsiri bağışlayır. Bu məhəbbət dastanı gözəl sənət incisidir, məhəbbət haqqında faydalı poetik dastandır.
Alim-
şair Sədnik Paşa Pirsultanlının “Gə- lin qaya” adlı poemasında Azərbaycan xalqının milli ad ət-ənənələri poetik dillə bədii ifadəsini tapır.
ələrin təsviri canlı və təsirli verildiyin ə görə oxucuya yüksək əxlaqi keyfiy- y ətlər aşılayır, müəllifə dərin hörmət qazandırır. 77
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Gəlin qaya”a
dlı poemasında xalqımızın milli adət və ənənlərinin çox incə və təsirli yerlərinə diqqət yetirib q ələmə alır, faydalı sənət əsəri yaratmağa nail olur. İstedadlı şair şifahi xalq ədəbiyyatının incil ərindən çox səmərəli faydalanır, “Gəlin qaya”nın təbii gözəlliklərini poetik dillə oxucula- ra h
ədiyyə verir, onlara yüksək əxlaqi keyfiy- y ətlər aşılayır. “G əlin qaya” poemasının mövzusu Azər- baycan xalqının ulu yadigarı olan əfsanələrdən götü
rülmüşdür. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy- yatı mövzularına müraciət edib onu poeziya dilin ə çevirməyin özü böyük ustalıq tələb edir. Bu poemada “G əlin qaya”nın təsviri poetik boyalarla oxucuların diqqətinə çatdırılır.
Poemanın qısa məzmunu belədir: “Gözəl- likd ə tayı-bərabəri olmayan gəlin qayanın di- bind ə şırhaşırla axan çayın ayına sularında çimir- miş. G əlin o qədər gözəl olur ki, canlı-cansız t əbiətin bütün varlıqları bu gözəlliyə tamaşa et- m əkdən vəcdə gələrmiş. Gəlinin qaynatası giz- linc ə dayanıb gəlinin gözəlliyinə hərisliklə baxırmış. Bir zaman gəlin anlayır ki, hardansa
78
ona yad n əzərlər tuşlanıb. O, bu nəzərlərin altında qətrə-qətrə əriyərək şama dönmək istəyir. Yad baxışların ona baxmasını qəbul edə bilmir. Ona gör ə də ulu yaradana yalvarır ki, onu daşa, qayaya çevirsin. Abırlı, ismətli, həyalı bu g əlinin istəyi yerinə yetir. O, qayaya çevrilir. Elə h əmin vaxtdan da bu qayanın adı “Gəlin qaya” kimi qalır.
Poemada t əzadlı poetik boyalar və bən- z ətmələr çoxdur. Eyni zamanda, milli minta- litetimiz ə tamamilə yad olan qaynatanın hərəkəti, onun g əlininə ağır gəlir. Gəlin bu hərəkətin qarşısında aciz qalır, nə edəcəyini bilmir. G əlin qaynatasının bu yaramaz hərəkəti qarşısında çox ağır vəziyyətə düçar olur. Buna gör
ə də qaynatanın naqisliyinə, etikamdan kənar göst
ərdiyi həərəkətə dözmür, Allahdan arzu edir ki, onu daşa döndərsin. Məlum həqiqətdir ki, g əlin müqəddəs anadır, onu incitmək, xatirinə d əymək olmaz.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Gəlin qayası” adlı poemasında Azərbaycan xalqının tarixd ə yüksək qiymətləndirilən və qəbul edilən müq əddəs adət və ənənlərini əks etdirən qiymətli bir s ənət əsəri, daha doğrusu, poeziya çələngi yaradıb oxucuların mütailəsinə hədiyyə vermiş v ə yazmışdır ki, ismətli, zəngin mənəviyyatlı 79
g əlin, mənəviyyatsız və ismətsiz qayınatasının riyakarlığından canını qurtarır:
G əlin dönüb bir daş oldu, Dağlara sirdaş oldu. Dünyayla yaşdaş oldu.
“G əlin qayası” adlı poemadan verdiyimiz bu misralardan aydın olur ki, poemada hadisələr ibr
ətamiz şəkildə bədii ifadəsini tapır.
Ail ənin gəlini vəfat eləmir, dünyasını d əyişmir. Zəngin mənəviyyatlı gəlin əbədi ya- şayır, dillərdə əzbər olur, sevilir, dərin hörmət və m əhəbbət qazanır. Onun m ənalı ömür yolu, səmərəli f əaliyyəti dillərdə əzbər olur, könüllərdə dastana çevrilir. Şair iftixarla deyir:
İncimə, küsmə, Ulu əcdadımız, N ənəmiz gəlin.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Gəlin qayası” adlı poeması ilə Azərbaycan xalq yara- dıcılığına çox faydalı və əhəmiyyətli sənət ya- digarı yazıb vermişdir. 80
“G əlin qayası” poemasında qayaya dönən g əlin daşa dönməklə, dünyasını əbədi dəyiş- m əklə, həyatdan cavan getməklə əbədilik qaza- nır, yəni əbədi yaşamaq, ölməzlik, ölümsüzlüyün zirv
əsinə yüksəlib əbədiyaşar olmaq adına nail olur.
Professor S ədnik Paşa bu poemada mü- q əddəs və zəngin elmi-nəzəri ideyasını parlaq nümun əsini verir, insanlığın paklığını təbliğ edir.
“G
qadınının isməti, həyasə, zərifliyi, incəliyi, na- musu, z
əngin mənəviyyatı, tələbkarlığı, qayğı- keşliyi ön planda poetik təsvirini, bədii ifadəsini tapır, Azərbaycan qadınlarının, azərbaycanlı ana- ların, gəlinlərin, bacıların, qızların müqəddəsliyi, saflığı, qeyrətli və yüksək insani keyfiyyətlərə malik olması yüksək sənətkarlıqla göstərilir.
Alim-
şair Sədnik Paşa Pirsultanlının “Gə- lin qayası” poeması Azərbaycan qadınlarının b ədii obrazını cilalayan poeziya çələngidir, faydalı və qiymətli sənət nümunəsidir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığında nəsr nümunələri də vardır. Onun “Ağac adam”, “Kür qənim olsun”, “Həsrətlər qovuşsun” adlı hekayələri maraqlı və məzmun- ludur.
81
“Ağac adam” hekayəsində göstərilir ki, üç yolçu yaz f əslində yola çıxır. Meşənin kənarında yatırlar. Onlardan biri meşəyə gözəllik verən ağaclardan birini kəsir və ondan insan düzəldir. İkinci yolçu ağac adama gözəl paltar tikir. Onun d ərzi olduğu bilinir. Bu hekay
ə ülvi bir məhəbbətin təmizliyi üçün insanın heç vaxt qorxmaması təbliğ olunur. Hekay ədə “Qız öyüdü anadan olar” kəlamı ilə g əlinlərə tövsiyyə verilir ki, qaynananı öz anaları bilsinl ər. Analar, gəlinlər, qaynanalar səmimi ol- sunlar.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Kür q ənim olsun” hekayəsində Samuxun tanınmış b əylərindən olan Həsənqaradan danışılır və Samuxun göz əl təbii mənzərələri poetik dillə t əsvir olunur, bədii ifadəsini tapır. H əsənqara bəyin ilxısından atlar bir-bir yoxa çıxır. Həsənağa bəy bir oğlanın Kürdən keç
ə bilmədiyini görür və onu atının tərkinə alıb Kürd
ən keçirir. Oğlan bəyin xoş münasibətini görüb b
əyə deyir ki, sənin atlarını mən oğurlayıb d əyər-dəyməzinə satmışam. Bir də oğurluq ets əm, qoy bu Kür mənə qənim olsun.
Oğlan bəyin qarşısında diz çökür. Bəy onu qaldırır və deyir: “Qalx, bala, kişi diz çökməz. Bu andan sonra s ənə yaraşan bir at da bağış-
82
layıram. Üstəlik qoyun-quzu da, mal-qara da... Di getdik!”
“Kür q
ənim olsun” hekayəsinin dili və m əzmunu sadə və xalq dilinə çox yaxındır. B əyin özünü sadə aparması gənc oğlanı m əcbur edir ki, etdiyi oğurluğu etiraf etsin və öz s əhvini başa düşsün. Bəy oğlanı cəzalandırmaq əvəzinə ona at, qoyun-quzu, mal-qara da bağış- lamağa söz verir.
Hekay
ədə bu əsl tərbiyə üsulu kimi verilir. Buna gör
ə də hekayə oxucuların qəlbində özünə yer tapır, mütailə olunur və sevilir. Müəllif he- kay ənin sonunda bu müdrik atalar sözünü verir: “Yaxşılığa yamanlıq hər kişinin işidir, yaman- lığa yaxşılıq ər kişinin işidir.” Bu müdrik atalar k əlamının çox dərin əxlaqi keyfiyyəti var və mütləq oxucular dərk etm
əlidirlər.
Bu hekay ədə dərin məzmuna və təlim- t ərbiyəvi mahiyyətli ideyaya malikdir. Ümumiy- y ətlə, Sədnik müəllim hekayələrinin sonunda m əzmunu və ideyanı tamamlayan əhəmiyyətli bir atalar sözü verir v ə bununla da hekayəsini ye- kunlaşdırır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Həs- r ətlər qovuşdu” sənədli hekayəsi faydalı əsərdir. Hekay ədə dövrün ictimai-siyasi yaramaz, eybə- 83
c ər, pis hadisələri qələmə alınmış, kəskin tənqid at əşinə tutulmuşdur. Hekay
ədə Oğuz elinin Xaçmaz bölgəsinin göz
əllikləri canlı və təsirli lövhələrlə təsvir edilir. Hekay
ə maraqlı məzmuna və tərbiyəvi ideyaya malik s
ənət incisidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı heka- y əsində iftixar hissilə Filfili dağı, Filfili qayası və Pirsultan dağının adını çəkir, onların tarixi ya- digar olduğunu göstərir.
M
müdrik cavan kimi boya- başa çatmış və Şəkər xanımla evlənmişdir.
K əndin qoca qız və gəlinlərinin uzaq qonşu kəndə dəyirmana dən aparması ona ağır g əlir. Həyat sirdaşı Şəkərlə, oğlu Məcnunla və Əzizlə məsləhətləşdikdən sonra dəyirman tik- m əyi qəti şəkildə qərara alır və kəndə məxsus bir d əyirman tikir. Hamı Məhəmmədin bu xeyirxah işini alqışlayır.
Şura hökuməti qurulduqdan sonra tuthatut başlayır. “Kulak” adı ilə el-obanın say-seçmə adamlarını ya güllələyirlər, ya da sürgünə gön- d ərirlər. Kimin 2-3 inəyi, bir neçə danası var imişsə düşmən damğası vurulur və sürgün edilir. B ədxahlar Məhəmmədin dəyirmanı olduğunu x əbər verirlər. 84
M əhəmməd dəyirmanı xalq üçün tikdir- miş, xalqın tələbini ödəmişdi. Ancaq bədxahlar, xalqın, elin və obanın düşmənləri Məhəmməd kişiyə zidd olur, onu həbs etdirirlər.
Mü əllif hekayədə göstərir ki, vətənə və xalqa xidm ət edən, ona qayğı göstərən insanlara hörm
ət etmək lazımdır. Ona görə ki, həmin xeyirxah insanlar öz m ənafelərini müdafiə et- mişlər.
Hekay
ənin əsas motivi və mövzusu Sovet hökum
ətinin ədalətsizliyi, həsrətin ürəklərdə qübar etm əsidir. Yazıçının hekayədə əsas məq- s ədi bütün həsrətliləri qovuşdurmaq, xalq üçün xeyirxah işlər görməkdir. Babalardan yadigar qalan, xeyirxahlığı ya- şadan Məhəmməd kişi unudulmur. Heç bir kəs h əsrətli qalmır, nəticədə həsrətlilər biri-biri ilə qovuşur. Belə yerdə deyiblər ki, həsrət də çiçək açarmış.
Profesor S ədnik Paşa Pirsultanlının yara- dıcılığı çox şaxəlidir, milli poetik fikirlə zən- gindir. Onun poetik söz dünyası məzmunlu, ide- yalı, təsirli və tərbiyəvi mahiyyətlidir.
Ümumxalq m əhəbbəti qazanmış professor S ədnik Paşa Pirsultanlı haqqında “Sədnik Paşa v ə Səfurə Pirsultanlı” dastanı yaranmışdır. Səd- nik mü əllimin zəngin mənəviyyatlı, zərif və incə 85
ömür- gün yoldaşı Səfurə xanım Pirsultanlı fitri istedadlı sənətkar olmuş, sevilmiş və hörmət qazanmışdır.
M
yaşayan tədqiqatçı alim, məsuliyyətli folklor- şünas, mahir müəllim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı geniş və zəngin yaradıcılıq yolu, t əlim-tərbiyəvi mahiyyətli əsərləri ilə gənc nəslin yollarına parlaq işıq verəcək, onların vətənə və xalqa m
əhəbbətini artıracaqdır.
Bütün T ürk dünyasının folkloru haqqında d ərin biliyə və geniş məlumata malik olan professor S ədnik Paşa cəsur, arayan, axtaran, toplayan, t ədqiq edən folklorşünas alimdir. Buna gör ə də onun poetik söz dünyası çox z əngin və rəngarəngdir. Ona görə ki, xalq ruhu il ə yaşamış, qüdrətli, cəfakeş, əməksevər, tələb- kar v ə qayğıkeş tarixi şəxsiyyətdir, gözəl insandır.
“Nizami v ə folklor” kitabına görə 1976-ci ild
ə “Yejeqodnik”ə (Velikaya sovetskaya ensik- lopediya) daxil edilib. “D ədə Qorqud boyları” haqqında topladığı əfsanələr və elmi məqalə- l ərinə görə 2000-ci ildə Türkiyədə nəşr olunmuş “Kitabi-D ədə Qorqud” ensiklopediyasının I və II cildl ərində təmsil olunub. 86
20 ild
ən artıq Gəncəbasarda Aşıqlar Bir- liyinin s ədri olub. Uzun müddət ərzində Gəncə- basarda aşıq poeziyasının, sənətinin inkişaf etdirilm əsi sahəsində əvəzsiz xidmətlər göstər- mişdir. G ənc istedadların üzə çıxarılması sahə- sind ə də gərgin fəaliyyət göstərmiş, unudulmuş, yaddaşlardan silinmiş saz havalarına yeni nəfəs g ətirmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı xalqımı- zın yaratdığı mahnı və nəğmələrin xalqımıza qaytarılmasında, rəhbərlik etdiyi “Çeşmə” folk- lor teatrında göstərdiyi fəaliyyətə görə “Əməkdar m ədəniyyət işçisi” adına layiq görülmüşdür. Folklorşünnas alim Sədnik Paşa 1993-cü ild ə Ankarada keçirilən “İpək yolu uluslararası halk ədəbiyyatı”simpoziumunda və Nev şəhərin- d ə keçirilən “Hacı Veli Bektaşi” törənində dol- ğun məzmunlu məruzələrlə ilə çıxış etmiş, onun m ə-ruzəsinin mətni orada çap olunmuşdur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı haqqında 2005-ci ild ə “Aztelefilm” yaradıcılıq birliyinin dövl ət sifarişi ilə “Pirsultan” adlı sənədli televi- ziya filmi ç əkilmişdir. Bütün bunlarla b ərabər cəfakeş alim, əsl v ətəndaş olan Sədnik müəllim pedaqoji fəa- liyy ətini də yorulmadan davam etdirir. 2007-ci 87
ild ə “Qabaqcıl təhsil işçisi” adına layiq görülmüş v ə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşdur. Dövrü m
ətbuatda “Azərbaycan folklo- runun
şahı” adlandırılan Sədnik müəllim bu əsərləri yazıb oxuculara hədiyyə vermişdir:
“Nizami v ə folklor” “Azərbaycan xalq yara
dıcılığının inkişafı”, “Nizami və xalq əfsa- n ələri”, “Heca vəznli şeir və mənzum atalar sözl əri”, “Heca vəznli tapmacaların inkişafı”, “Az ərbaycan eposunun əfsanə qaynaqları”, “Ozan- aşıq sənətinin nəzəri məsələləri”, “Heca v əzninin bayatı və qoşma möcüzələri”, “Azər- baycan əfsanə və rəvayətlərinin ədəbi abi- d ələrimizlə müqayisəli tədqiqi” və sair adda onun yetmişdən artıq kitabı nəşr olunmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 2007- ci ild
ə çap olunan “Pirsultan pinarı” adlı kita- bında 1946-cı ildən bu günə kimi yazdığı şeirlər t oplanmış, oxuculara ərməğan verilmişdir. İyrimi bölümdən ibarət olan “Pirsultan pinarı” kitabının ilk bölümü “Bir çiçək də vətən- dir” adlanır. Bu bölümdə vətənə məhəbbət tərən- nüm edilir:
Bir q əmim də vətəndir, Ür əyim də vətəndir. 88
Bu misraların müəllifi Sədnik müəllim bütün varlığı ilə vətənə bağlıdır.
S ədnik Pirsultanlının maraqlı tərcümeyi- halı vardır. 20 may 1929-cu ildə Gəncə yaxın- lığında Daşkəsən bölgəsinin Qazaxyolçular kən- dind
ə dünyaya göz açıb. Bu kənd ulu babaları Pirsultanın adını daşıyan Pirsultan dağının ətə- yind ədir. Atasının atası türk paşa, anasının atası Türk S əməd olmuşdur.
Pirsultanlılar nəsli olmaqla saza-sözə vurğun olmuş, ağız ədəbiyyatının əsl bilicisi kimi tanınmışlar. Bu nəslin səcərəsi Pirsultan Ab- daldan b əri məlumdur. Nəslin ilk yazarı və fəxri XVI əsrin böyük sənətkarı Pirsultan Abdaldır. Onun qızı Səkinənin nadir şeirləri hal-hazırda əldə vardır. Ali dini təhsil almış dayısı Abdul K ərim gözəl təbə malik bir şair olmuşdur. Bütün tarixi varidatları sinəsində yaşadan, 130 il ömür sür ən Leyli nənəni Sədnik Pirsultanlı özünün mü əllimi hesab edir. Leyli nənənin ulu Pirsultan Abdaldan dediyi şeir parçaları da S ədnik müəllimin poeziya yaradıcılığında mü- hüm rol oynamışdır.
Sivas ell ərində zilim çalındı, Caml ıbellər bölüm-bölüm bölündü. 89
M ən dostdan ayrıldım bağrım dəlindi, Katib, əhvalımı şaha söylə yaz!
Şair Sədnik Paşa “Saz nəfəsli şeirləri” ilə tarix ə nəzər salır. Sazla deyilən və insanların q əlbini sevindirib pərvazlandıran Dədə Qorqud- dan, Aşıq Abbas Tufarqanlıdan, Xəstə Qasım- dan, Yunis İmrədən, Dədə Ələsgərdən, Dədə Şəmşirdən yadigar qalan sözləri dərk edir və deyir:
Söyl ə tarixini a telli sazım, S ən varsan Harutdan, Marutdan bəri. S ənin ilk səsini musa eşitmiş, G əlmisən Dəclədən, Fəratdan bəri. Bundan sonra hörm ətlə aşığa müraciət edir:
Sazınla ucalmış sözün şöhrəti, Şair yazır, aşıq verir zinəti. Q əlbində el ruhu, el məhəbbəti, H ər sözü tarixdə yadigar aşıq.
S
Can atır göylərə o məğrur başın, Ağrıdır, Şahdağdır, çoxdur qardaşın. V ətənə keşikçi sənin hər daşın, Bu xalqın əyilməz bir oğlusan sən. 90
S ədnik müəllimi “Bənövşə” şeirində insani hissl əri eyniləşdirir, qəlbinin istəyini bənövşəyə müraci ətlə deyir: Neyn
əyim ki, mən də yara dərdimi, S ənin kimi tez açmışam bənövşə. S ən nələr çəkmisən bütün el bilir, M ən dərdimi az açmışam bənövşə.
“Dağlar gözəli” şeirində müəllif Kərəmin eşq oduna yanaraq keçdiyini və dağlar gözəlini seçdiyini poetik dill ə vurğulayır:
S ədnik onu gördü sevdaya düşdü, Yandı eşqə, amma Kərəmi keşdi. Yüz göz əl içindən tək onu seçdi, Köksünd ə ürəkdi dağlar gözəli.
əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı gözəllər içində dağlar göz əlini seçib vəsf edir, özünün ülvi sevgisini K ərəmin sevgisindən də üstün tutur. S ədnik müəllim tamamilə haqlıdır, çünki özünün ömür- gün yoldaşı Səfurə xanım Pirsul- tanlı gözəllərin gözəli olmuş, “mən də bir aslanam erk ək tinətli” demişdir. Dahi Nizami
91
yazır ki, “Aslanın erkəyi, dişisi olmaz”. Səfurə xanım gözəllərin ülvi və parlaq zirvəsi olmuşdur.
“Pirsultan pinarı” şeirində bu pinarın suyu- nun bal daddığını, daşların mərcanı, ləli oldu- ğunu poetik boyalarla qələmə alır:
N ənəm sən deyənlər oldu, S ədnikə yadigar qaldı. Pir Abdaldan payın aldı, Aldı, Pirsultan pinarı.
s ultanlı “Qalıbdır” şeirində Qoşqar dağının zirvə- sind ə yaza tala-tala qalan qarı qış fəslinin mey- v əsi adlandırır, yeni bir təşbih yaradır.
Qoşqarımın zirvəsində, Tala- tala qar qalıbdır. Bir f əsilin meyvəsidir, Qışdan yadiğar qalıbdır.
“Bulaq” şeirini oxuduqda insan xəyalı ulu keçmişə qayıdır, qoca ozan Dədə Qorqud gəlib gözl ərimizin önündə canlanır: S əni görcək sehirləndim, Qayalardan sızan bulaq. Qopuzunu s ən çalırsan, Hanı qoca, ozan, bulaq?! 92
Şeir yazanın mənəvi saflığı, fitri istedadı, h əyati təcrübəsi həmişə üstünlük təşkil etməlidir. Sözü şeir incisinə çevirmək, gördüyün hər bir hadis
ədən nəticə çıxarmaq meyarı Sədnik Paşa- nın yaradıcılığında əsas yer tutumuşdur:
Bu yurda göz dikib yağı, Bu yurdda qan töküb yağı, Sin
əmizə çəkib dağı. G əlib çatıb döyüş çağı, N ə istərsən, Oğuz oğlu?
dıcılığında önəmli yerlərdən birini tutur. Kəlmə- sinin
əvvəli də, axırı da Azərbaycandır, Vətəndir. H ətta özünü vətənə qurban verməkdən belə ç əkinmir:
Az
Adına qurban olum. Torpağının ətrinə, Dadına qurban olum. Torpağı əkənə, Alın təri tökənə, Keşiyini çəkənə, Orduma qurban olum. Ür əyimin özəyi, Yurduma qurban olum.
93
Alim şair Sədnik Paşa Pirsultanlı “Azər- baycan göz əli” şeirində təbii gözəlliklərin insana xoşbəxtlik verdiyini vurğulayır:
Nec ə gözəl olur hüsnü səhərlər, S əni ovsunlayar, səni sehirlər. Könlümün gül vaxtı qələm çalıbdı, Göz
əllik fırçası burda qalıbdı. Qadasın aldığım ana torpağın, Q əlbinin parçası burda qalıbdı.
S ədnik müəllim Pirsultan dağına həsr etdiyi şeirində bu dağın müqəddəsliyini cila- layır:
Qoşqarımın öz anası, Pirsultan. Adın qızılbaşdan bir yadigardır, Dağ başında göz qalası, Pirsultan.
Yox aşıq, göz qalası, Dözmüs ən, döz qalası. H ər kəsə çox şirindi, Yuva sı, öz qalası.
ədnik Paşa Pirsultanlı poe- ziyasında əsrlər boyu yaşayan, xalqın tarixi yadigarı olan qalalarımızı Miskin Abdaldan, Şah
94
İsmayıl Xətaidən yadigar qaldığını poetik dillə ön plana ç əkir, bu qalalara hörmətlə deyir:
Y ox, aşıq nişan qala, Dağ üstə nişan qala. Abdaldan, X ətaidən, Qalıbsan nişan, qala.
S ədnik müəllimin dağlara yazdığı şeirlər onun yaradıcılığının parlaq tapıntısıdır:
M ən qocaldım, siz cavansız, H əmənkisiz, Həsən dağlar. G əzməlidi, görməlidi, S ədnik könül verməlidi, Bulaq ları süd gölüdü, Buludları əmən dağlar.
“Ver əmmərəm” şeirində itən gəncliyinin bir d ə geri qaytarılmasının mümkün olmadığını poetik dill ə vurğulayır, gəncliyin əsil nemət olduğunu xatırlayır:
S əndən aldığım gəncliyi, Bird
ə geri verəmmərəm. Bağçanıza yüz yol girəm, H əmən gülü dərəmmərəm. 95
S ədnik, o Tanrı payımdı, Gün əşimdi, həm ayımdı. O m ənim xan sarayımdı, Uçsa bir d ə hörəmmərəm.
ənim məktubumu” şeirində m əktubuna yad əllərin dəyməsindən ehtiyat edir, qorxur v ə müqəddəs sevginin gizli saxlanmasının z əruriliyini vurğulayıb deyir: Açma, m
ənim məktubumu, Yox
əl vurma, dəymə ona. Yad
əl dəyər, izi düşər, Orda hiss var, h əyəcan var.
Görk əmli folklorşünas, əməkdar mədəniy- y ət işçisi, məsuliyyətli jurnalist və tədqiqatçı, mahir mü əllim, filologiya elmləri doktoru, pro- fessor S ədnik Paşa Pirsultanlıya ömür-gün yoldaşı, gözəlliyin və insanlığın zirvəsi Səfurə xanım Pirsultanlı həmişə arxa və dayağ olmuş, yaradıcılığına zülmətlərdə həmişə şam kimi nur ələyərək qətrə-qətrə əriyərək ömrünü-gününü onun yolunda qurban vermişdir. S əfurə xanımı vaxtsız itirən alim-şair özünü qanadı qırılmış qartala bənzədir. Dağların, qayaların, zəngin səmanın onsuz qaldığını yana- yana q ələminin süzgəcindən keçirir. 96
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həyat yoldaşı Səfurə xanıma həsr etdiyi “Qalıbdı” şeirində ilk eşqinin, istəyinin dağlarda qaldığını, S əfurə xanımsız olduğunu poetik dillə vur- ğulayıb deyir:
S ədnik bu dünyada yaşarmı sənsiz, Q əlbi dalğalanıb coşarmı sənsiz. Dağlara bir nəğmə qoğarmı sənsiz? İlk eşqim, istəyim dağlarda qalıb.
əfurə xanıma həsr etdiyi “Verm
ərəm” şeirində ürəyini, eşqini ondan başqa heç bir k əsə verməyəcəyini bildirir. Bu hadisəni h əyat da təsdiq edir, Sədnik müəllimə haqq qazandırır:
Bilirs ən ki, ürəyimi, eşqimi, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. Bağlarda, dağlarda bənövşə dərrəm, S ənə verrəm, özgəsinə vermərəm.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının poe- ziyasında sevgi və məhəbbət mövzusuna geniş yer verilir, insan qocalsa da m əhəbbətin qocal- madığı poetik dillə bədii ifadəsini tapır:
Deyirl ər ki, səksən, doxsan, Vaxt çatanda bir gün yoxsan. 97
S ədnik deyər, çox uşaqsan, Yüzd ə də baldı məhəbbət.
Alim- şair Sədnik Paşa Pirsultanlının haqqında bəhs etdiyimiz kimi “Pirsultan pinarı” kitabında səfərlərə həsr etdiyi şeirlər çox təsirli v ə tərbiyəvi mahiyyətli sənət incisidir. Ona görə ki, s əyyah-alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Azər- baycanın, Türk dünyasının ellərini, obalarını g əzmiş, ağız ədəbiyyatından seçmə nümunələr toplamış, şifahi xalq ədəbiyyatından xalça toxumuş, zəngin ədəbi xəzinə yaratmışdır.
S
b əcərə həsr etdiyi “Yolum düşdü” şeirində çox maraqlı bir poetik mənzərə yaratmış və yazmış- dır:
G əlib çıxdım gül çağına, Girdim Şəmşirin bağına. Sin
əm döndü söz dağına, O, iç
ən çeşmədən içdim.
Dedim, hanı Əli Bimar, Sözü p ərən Bəsti də var, Yada düşdü çox sənətkar, S ənət sevdasına düşdüm. 98
Yaşamaqdan doymayan şair “Mən doyma- mışam” şeirində yazır:
H əyat nə şirindir, ay Vətənoğlu, Ömür gülzarından mən doymamışam. İnsan yaşadıqca yaşamaq istər, Bağçalar barından mən doymamışam.
Bu qoca dünyanın özü şirindi, S ədnik, hamısından yazı şirindi. Yayı, qışı, sərt ayazı şirindi, Dağların qarından mən doymamışam.
şair, Sədnik Paşa Pirsultanlı Qaza- xıstan səfərində “Qorqud məzarı” şeirini yazmış, D ədə Qorqud məzarı yanında qırx qızın daş olmasını göstərib demişdir:
Qorqudumu gördüm əlində qopuz, M əzarı yanında daş olmuş qırx qız. Göz əllərdən biri şikəst, ayaqsız, Yaralı ceyranın bərəsindəyəm.
Almaniyada s əfərdə olanda “Dəyməz” r ədifli şerini yazmış və qeyd etmişdir ki, vətən- d ən şirin, gözəl yer yoxdur:
Qürb
ət el bəzənə bir cənnət ola, Yurdumun bir parça daşına dəyməz. 99
Az görm ədim alçaq, uca dağları, Qoşqarımın qarlı qaşına dəyməz.
S ədnik deyər, qürbət elin nə yazı? Q ərib eldə ötməz könlümün sazı. Min gül aça min d ərəsi, min düzü, V ətənin boranlı qışına dəyməz.
S ədnik Paşanın Türkiyəyə səfəri zamanı y azdığı şeirlər Azərbaycanla Türkiyənin qardaş- lığından, doğmalığından xəbər verir:
M ən qocaman dağlarını dolaşdım, Bilm
əm hansı çəmənzara getmisən. Ay Yunis İmrənin sarı çiçəyi, Nec ə olub ürəyimdə bitmisən?
Yunis İmrənin sarıçiçəyini ürəyində bitirən S ədnik müəllimin Türkiyəyə məhəbbəti son- suzdur. Humanist şair Sədnik Paşa Pirsultanlı xarici ölk ələrə səfərində belə məntiqi bir nəticəyə g əlir ki, qürbət ellər cənnət olsa da, müqəddəs V ətənim Azərbaycanın bir daşına da dəyməz, ona gör ə ki, ana yurdumda könlümün sazı min gül açır, pərvazlanır. 100
“ Pirsultan babam” şeirində Pirsultanı ziyar ətgah pirə, ocağa bənzədir, Azəri yurdunda dağ olduğunu bildirir.
Türkiy ə səfərləri zamanı yazdığı bitkin, dolğun şeirlər insan qəlbini riqqətə gətirir.
“
olduğunu, ayrılığın göz yaşına çevrildiyini, Sava- lana quş olub uçmaq istədiyini həsrətlə Arazdan so ruşur:
Göyüm-göyüm göyn əmişəm, Bilirs
ənmi, neyləmişəm? D ərd becərib qəm yemişəm, Q əmimi biçimmi, Araz?
Görk
əmli bayatı ustadı Sarı Aşıq demişdi:
M ən aşiqəm ha sarı, Sınıq könlüm ha sarı. Aşiq dərddən ev tikdi, Q əmdən çəkdi hasarı.
S ədnik müəllimin “Araz” şeirində söylə- n ən fikirlər hörmətli ustadı Sarı Aşığın oxşar- lığına üz tutur, ondan ibrət dərsi götürdüyünü bir daha t
əsdiqləyir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az
ərbaycan poeziyasında Sarı Aşığın bayatı zirv
əsi” adlı yazdığı monoqrafiya ali məktəb 101
t ələbələri və Sarı Aşıq poeziyasının pərəstiş- karları üçün mənəvi hədiyyədir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının po- etik duyğuları çox qüvvətlidir, qan yaddaşının çeşməsindən gələn saf suya bənzəyir, unu- dulmur. Onun “T əbrizim layla” şeirində deyilir:
M ənə də körpələr kimi, Layla, de, T əbrizim, layla. Di
ələ al ürəyimi, Layla, de, T əbrizim, layla.
Az ç əkmədik zülm-zillət, H ər dərdimiz bir hekayət. Döyülm əyən olmur, millət, Layla, de, T əbrizim, layla.
münd ə, “Durnalar” şeirində Bağdadın dərdinə dözm əyərək göz yaşı tökür, Füzulinin ahının ərşə dayandığını ürək yanğısı ilə bildirir:
Bağdadın hər günü qandı-qadadı, Gör ən yazda gələcəkmi durnalar? D əşti-Kərbəlada, Vətən yolunda, Şəhid olub, öləcəkmi durnalar?
102
K əbənin qızıldan kərpici yandı, Füzulinin ahı ərşə dayandı. S ədnikin ürəyi qana boyandı, Göz yaşını siləcəkmi durnalar?
Ustad aşıqlara xüsusi səhifələr ayıran, on- ların xalq qarşısında göstərdikləri xidmətləri yüks ək qiymətləndirilir və onları sazla sözün v əhdətində birləşdirərək yaddaqalan şeir nümu- n ələri yaradıb deyir: S ədnik deyər unutmaram mən sizi, Sizd ə tapdım ilk cığırı, ilk izi. Qorqudlu, Abbaslı keşmişimizi, Yaşaya-yaşaya yaşadar aşıq.
“K əsilmiş hörüklərin hekayəti” ilə tamamlanır. Bu kitabdakı şeirlər haqqında müəyyən məlumat verdik v
ə çox qısa mülahizələr yürütdük.
Ancaq kitabdakı şerlər dərin məzmunlu t əlim-tərbiyəvi, bədii-estetik sənət inciləridir. Şübhəsiz ki, oxucular kitabı oxuyacaqlar və alim-
şair Sədnik Paşa Pirsultanlının şeirləri ilə tanış olacaq, bu sənət incilərini mütailə edəcək- l ər.
103
Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Türk dünyasında məşhur folklorşünas, toplayıcı, tərtib və tədqiq edən alim kim
i tanınır. Ona görə ki, onun topladığı, tərtib etdiyi v
ə tədqiqatçı kimi yazdığı əsərləri dünyaya yayılmış, oxuculara gözəl təsir bağışlamış, ona d ərin hörmət və məhəbbət qazandırmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı görkəmli folklor
şünas, tanınmış jurnalist, istedadlı şair və mahir pedaqoq kimi f əaliyyət göstərir, vətənə və xalqa şərəfli xidmət edir. Onun “Gəlir” adlı ilk şeirində oxuyuruq:
Daşkəsəni görən könül, F ərəflənir, coşa gəlir. At keçm əzdi bu yerlərdən, Avtomaşın qoşa gəlir.
S ədnik Paşayev bu dövrdən Pirsultan Abdalla qohumluğunu araşdırmağa başlayır, həm d ə saza və sözə xüsusi maraq göstərir. S ədnik Paşayev ana nənəsi Leyla qarının bayatılarından, dayısı Əbdülkərimin şeirlərindən, sevimli mü əllimi Kərəmin ədəbiyyat haqqında mülahiz
ələrindən öyrənmişdir. Eləcə də kənd ra- yon
larında çalıb-oxuyan aşıqların ana laylasına b ənzəyən səsi ona sazı-sözü sevdirmişdir. 104
S ədnik Paşayev tərcümeyi-halında, tədqi- qat əsərlərində və xatirələrində qeyd edir ki, m ənim nəslim dahi Nizami yurdu Gəncədən başqa Türkiyənin Sivası, Güney Azərbaycanın Pirsultan k əndi, Qazağın Qıraqkəsəmən, Ağ- köyn
ək və Kosalar kəndləri, Samux rayonunun Cobanabdall k əndi, həm də Miskin Abdal ocğı il ə sıx əlaqədardır. S ədnik Paşayevin ədəbiyyata marağının artmasında orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi Əlabbas Qasımovun xüsusi xidməti olmuşdur. Qabiliyy ətli və pedaqoji hazırlığa malik olan mü əllim şagirdlərinə qarşı çox tələbkar və qay- ğıkeş olmuş, vətəndaşlıq borcunu ləyaqətlə hə- yata keçirmiş, camaatın hörmətini qazanmışdır. Ancaq Əlabbas müəllimin dünyasını cavan də- yişmiş, evlənməmiş, həyatdan ölümsüzlüyün zir- v əsinə köçmüşdür. K əlbəcər mühitinin formalaşmasında və m əşhurlaşmasında Göyçə aşıq məktəbinin zirvəsi sayılan Aşıq Ələsgərin ilhamla tərənnüm etdiyi Xoşbulaq yaylağı və burada yaratdığı “Dəli Alı” dastanı əsas amil olmuşdur. Aşıq Ələsgər “Dağlar” qoşmasında demişdir:
H
Xoşbulaq yaylağı xoş tamaşadı. 105
Arsız aşıq elsiz niyə yaşadı? Ölsün Ələsgər tək qulların dağlar.
ərbaycanın cənnət guşələrindən biri olan Daşkəsən rayonunun Qazaxyolçular kəndini Xoşbulaq yaylağından bircə bələn ayırır. Sədnik Paşayevin anadan olduğu Qazaxyolçular kəndi dağların füsünkar qoynunda yerləşmiş, bənöv- şəli, nərgizli, al yaşıl meşəli, bağlı-bağatlı, bol m əhsullu ziyarətgah diyarıdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı mənalı ömrünün cavanlıq çağlarını bu cənnət diyarın əsrarəngiz qoynunda keçirmiş, sazın, sözün, ana t əbiətin füsünkar gözəlliklərindən bədii-estetik zövq almış, şeirin, sənətin, ədəbiyyat və incə- s ənətin vurğunu olmuşdur. Bu dövrd
ə dərin hörmət qazanmış saz-söz ustalarından Aşıq Mirzə, Aşıq Qara, Aşıq Əsəd, Aşıq İslam, Aşıq Nabat və başqaları ilə səmimi münasib
ətdə olması Sədnik Paşayevin alovlu q əlbini əfsunlamış, ona bədii-estetik zövq ver- miş, onun bütün varlığını pərvazlandırmışdı.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı deyir ki, 1947-ci ild ə Gəncəbasarda hörmət qazanıb tanı- nan şair Cavadla görüşdüm, onunla səmimi mü- nasib ətdə oldum. Mənim şair Cavadla görüşüm 106
m ənə şairlik ilhamı verdi, şeirin vurğunu oldum, folkloru s əmərəli öyrənməyə başladım.
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Bəylərin “Paşaköçdü”, Qaraçı oğlu İbra- himin v
ə Aşıq Zeynalın “Koroğlu” eposu əsa- sında çalıb oxuduqları Koroğlu cəngiləri gözəl t əsir bağışlamış, onun şeir dünyasını zəngin-ləş- dirmiş, ona ilham vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 1950-1954-cü ill ərdə Gəncə Dövlət Universi- tetinin Az ərbaycan dili və ədəbiyyat fakültəsində t əhsil alması, sevimli müəllimi Əli Əliyevin ona qayğısı və ona şifahi xalq ədəbiyyatı sahəsində axtarışlar aparması üçün göstərişlər verməsi, köm əyini əsirgəməməsi çox əhəmiyyətli nəti- c ələr qazanmasına səbəb olmuşdur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Ağ- dabanlı Qurban və müasirləri” mövzusunda elmi iş üzərində işləməsi ona toplayıcı və tərtibatçı kimi f
əaliyyət göstərməyə geniş imkan vermiş- dir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 1969- cu ild
ə aşıq Bəstinin əsərlərini “Lalə” adı ilə çap etdirib oxuculara h ədiyyə verməsi onun folk- lorşünas kimi tanınmasına əsaslı kömək etmiş, onda folklora d ərin maraq yaratmışdır. 107
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Ağda- banlı Qurbanın yaradıcılıq irsində tədqiqat apa- rark ən Aşıq Ələsgər, Sənətkar Abdulla, Növrəs İman və Aşıq Bəstinin fəaliyyəti ilə tanış olmuş, q ələmini səmərəli işlətməyə başlamışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay- can xalq əfsanələrindəki reallıq, müdriklik, h əyatilik, tarixi reallıq əsasında axtarışlar apar- mış, “Şirin qalanı axtararkən” məqaləsini yazıb çap etdirmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Bir əfsanənin izi ilə” məqaləsini 1976-cı ildə “Elm v ə həyat” jurnalının səkkizinci nömrəsində, “D ədə Qorqud” dastanı və xalq əfsanələri” m əqaləsini həmin jurnalın on ikinci nömrəsində, “D əli Domrul” boyu və xalq əfsanələri” məqa- l əsini jurnalın 1985-ci il beşinci nömrəsində, “S əməd Vurğun və xalq əfsanələri” məqalələrini “Az ərbaycan müəllimi” qəzetində dərc etdir- mişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı poeziya yaradıcılığını tədqiqatı ilə yanaşı davam etdirmiş, t əbiətə, həyata səmimi münasibət bəsləmiş, canlı xalq dilind ən ləyaqətlə istifadə etmiş, gözəl şeirlər yaratmışdır:
108
M ənim Təbriz həsrətim var, Üstünd ən keçimmi Araz? Ayrılığın göz yaşısan, Suyundan içimmi Araz. 1
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının zən- gin m
ənəviyyatlı ömür-gün yoldaşı Səfurə xanı- m ın vəfatı ilə yazdığı sənət inciləri çox təsirlidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Sevincim, k ədərim” silsiləsindən yazdığı şerlər oxuculara göz əl təsir etmiş, ona hörmət qazan- dırmışdır.
Gündüzl ər gözümdə, xəyalımdasan, Gec
ələr qəribəm, qəribəm sənsiz. Yuxum yox, yuxuma g ələsən gülüm, Gec
ələr qəribəm, qəribəm sənsiz. 1
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı maraqlı qoşma, gəraylı, bayatı yazmaqla kifayətlənmir, s ərbəst şerlər də yazır. Onun “Bir topa bulud duyumu”, “M ənim dünyam”, “Səndən sonra”, “N əyimə gərək” adlı şeirləri maraqlı və təsirlidir:
1 S ədnik Paşa Pirsultanlı. “Pirsultan bulağı”, Bakı, 1994, səh. 43 1 S ədnik Paşa Pirsultanlı. “İnciçiçəyim”. Gəncə, 1996, səh. 51 109
Haçan ki, əlimə qələm alıram, S ənli günlərimlə bağlı. X əyallara dalıram.... H əm səni anıram, H əm də gəncliyimi. H əsrətinin boyverməz qoynunda, İtirirəm dincliyimi... S ənsiz mənim qəlbimdə, Ç ətin çiçəklər. Bir arzu, bir dil ək,
S ənsiz.
Geri qayıtsa da,- N əyimə gərəkdir gəncliyim, N əyimə gərək? 2
S ədnik Paşa Pirsultanlı uzun illər “Yeni Daşkəsən” (Daşkəsən), “Yenilik” (Kəlbəcər), “Mübariz” (Goranboy) rayon q əzetində redaktor kimi f
əaliyyət göstərmiş, görkəmli jurnalist kimi şöhrət qazanıb sevilmişdir. Onun altımışıncı ill ərdə gözəl şerləri çap olunmuşdur. S ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələsgərin xidm ətlərini yüksək qiymətləndirmiş, onun sazı- sözü, şirin ləhcəsinin təsir edib onun həyat yolunu d
əyişdiyini qeyd edir.
2 S
110
T ədqiqatçı göstərir ki, Ağdabanlı Qurban bir müdd ət Göyçədə yaşamış, sonralar Kəlbəcərə köçmüş və orada yaşamış, yazıb yaratmağa başlamış, xalq arasında tanınmış, xalqın hör- m ətini qazanmışdır. S ədnik müəllim “Ağdabanlı Qurban və Göyç ə mühiti” adlı məqaləsində yazır: “Göyçə aşıqlarının inkişafı Aşıq Ələsgərlə əlaqədar olduğu kimi, Kəlbəcər aşıqlarının, el şairlərinin yetirm əsi Ağdabanlı Qurbanın adı ilə bağlıdır. O K əlbəcərə qayıdandan sonra “Qurban bulağı” m əclisini yaradır. Məclisdə şeir oxuyub, müza- kir ə edirlər. Klassiklərin əsərlərindən parçalar oxuyub,qulaq qasırlar. Ağdabanlı Qurban, Aşıq Ələsgər, Aşıq Bəsti və Usta Abdulla bu məclisin ilk iştirakçısı olmuşlar”.
T ədqiqatçı Kəlbəcərdəki “Qurban bulağı” il ə Şəmkirdəki “Dilqəm bulağı” aşıq məclisləri haqqında bəhs edir, bu məclislərin bir-birinə təsir etdiyini göst ərir, həm də məclislərin aşıq poeziyasının inkişafında xidmətlərini yüksək qiym ətləndirir. “Dilq əm bulağı” Şəmkirli Hüseynin təşəb- büsü il ə yaradılmış, Qaracəmirli Qasım, Molla Əhməd, Uğurlu oğlu Cəfər, Dəmirçi Məcnun, Aşıq Çoban, Seyfəli Pənah və başqa bu kimi istedadları öz ətrafına toplamışdır.
111
“ Qurban bulağı”nın təşəbbüsü ilə bünöv- r əsi qoyulan ata-oğul ənənəsi uzun illər hər iki m əclisin fəaliyyətində özünü doğrultmuş, yeni- yeni iste dadların, və sənətkarların üzə çıxmasına şərait yaratmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının təd- qiqatları dərin məzmunlu, parlaq ideyası, tər- biy əvi mahiyyətli olduğuna görə çox hörmətlə mütali ə edilir və onu sevdirir.
Göyç
ə aşıq məktəbinin yetirməsi Aşıq Ələsgərin oğlu Talıb, qardaşı oğlanları Nəcəf, İman, kürəkəni Qurban, Ağdabanlı Qurbanın oğlu Şəmşir “Qurban bulağı”, Şəmkirli Hüseynin oğlu Aşıq Çoban, Aşıq Əhmədin bacısı oğlu Morullu Teymur “Dilq əm bulağı” işığına yı- ğışmışlar.
Bu ç
ətin illərdə Aşıq Ələsgərin ailəsi ilə Lev qalası yaxınlığındakı Qalaboynunda yurd salır. Burada dəyirmançılıqla məşğul olur. Bu ərazi onun evlənib ailə qurduğu Anaxanımın doğulduğu Yanşaq kəndinin yaxınlığındadır.
Bu dövrd ə “Qurban bulağı” ilə “Dilqəm bulağı” arasındakı dostluq Aşıq Ələsgərlə Şəm- kirli Hüseynin arasında da möhkəm dostluq yaratmışdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, “Göyç
ə şərilisi”, “Göyçəgülü”, “Nəcəfi”, “Göyçə 112
qaytarması”, “Qurban bulağı”nın işığına yığı- şanlar tərəfindən yaradılmışdırsa, “Aşıq Hüsey- ni”, “Dilq əmi”, “Aran gözəlləməsi” kimi havalar da “Dilq əm bulağı”nın başında yığışanlar tərə- find ən yaradılmışdır. Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı Ağ- dabanlı Qurban və müasirləri ilə bağlı işlədiyi elmi işində XIX əsrin başlanğıcından etibarən aşıq şeiri və musiqisinin tarixi inkişaf yollarını bütün inc əlikləri ilə işıqlandırmışdır. Sübut etmişdir ki, bu tarixi inkişaf yollarında hər şeydən əvvəl, sazın təkmilləşməsi, hər bir pər- d ənin öz yerini tutması, sazda üç müstəqil səs qatarının yaranması ilə əlaqədardır.
S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqat əsərində M.P.Vaqif, Ə.Nəbati, Q.B.Zakir və bu kimi s ənətkarların “Qurban bulağı” və “Dilqəm bu- lağı” məclislərinə güclü təsirindən ətraflı söz açmışdır.
T
rışlar aparan, yenilik axtarıb-arayan bir sənətkar kimi qiym ətləndirməklə, onun ictimai-fəlsəfi görüşlərini də açıqlamışdır. O, Qurban t əcnislərinin də Aşıq Şəmşirə, Növr əs İmana və Sənətkar Abdullaya müsbət t əsirini bütün versiyalarla tam əsaslandırmışdır. Qurban yara dıcılığında müxəmməsin tutduğu 113
yer, şeirin bu janrında, onun qalxdığı zirvə bütün inc
ə çalarlarla şərh edilmişdir.
Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq B əstinin həyatı ilə bağlı bir sıra faktları da araşdırıb üzə çıxarır, Onun gənclik illərindən tut- muş, ömrünün sonuna kimi gəzib dolandığı yerl ər, məkanlar, başına gələn müsibətlər, folk- lorşünas alimin yaradıcılığında bir sıra açılmamış s əhifələri oxucular qarşısında açır... Aşıq Bəsti şeirlərində istismarçı hakim sinf ə, onun talançı və cinayətkar nümayəndələ- rin ə nifrət edir:
Çox axtardıq tapammadıq bir çara, B əylər günümüzü eylədi qara.
Bunlar ki var, B əsti daha dağlara, N ə yaz gəlməz, nə yay olmaz, ay olmaz.
Aşıq Bəsti bütün məclislərdə yaratdığı s ənət inciləri ilə istismarçı quruluşu ifşa edir:
A b
əy, nə gəzirsən hallı-havalı, Süleyman mülkünün yiy əsi kimi. N ədəndir yaxşının başın kəsməyə, Hazırsan xəncərin tiyəsi kimi.
B əsti yaradıcılığını çox diqqətlə izləyərkən folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pirsul-
114
tanlı ömrü iztirablar içərisində keçən bu s ənətkarın qarşılaşdığı faciələri, qeyri-adi hadisə- l əri dövrün ictimai-siyasi problemləri ilə bağlı qırılmaz bir surətdə əlaqələndirir. Ümumiyy
ətlə, onun apardığı araşdırmalar v ə yazdığı tədqiqat əsərləri dövrün ictimai-siyasi hadis ələri ilə vəhdətdə elmi-nəzəri şərhini real tapır.
Qiym ətli qoşmalar və təcnislər yaradan s ənətkar Abdullanın görkəmli sənətkar kimi formalaşmasında Aşıq Ələsgərlə birgə Qurbanın da xidm
ətləri nəzər-diqqətdən yayınmır. Sənət al əmində sənətkar Abdulla, Zodlu Abdulla, Usta Abdulla adları ilə tanınan bu el şairinin yara- dıcılıq yollarında şölə saçan məhz Aşıq Ələsgər v ə Ağdabanlı Qurban olmuşdur. Klassik aşıq poeziyasının görkəmli nüma- y əndəsi Sənətkar Abdulla gəraylı, qoşma, təcnis, müx əmməs, cığalı təcnis və s. şəkillərdə çoxlu nümun ələr yazıb-yaratmaqla böyük şöhrət qazan- mışdır. Sənətkarlıq baxımından onun “Leyli niyazdı” təcnisi bu janrda ən dəyərli bir incidir. Nümun ə üçün bircə bəndə nəzər yetirməyimiz kifay ətdir:
Q əmər qan ağladı, neştər yeridi, Yaram sızıldayır, neştər yeridi. 115
Leylinin qoluna neştər yeridi, M əcnun qanı çöldə Leylini yazdı.
T ədqiqatçı sənətkar Abdullanın, təcnis sah
əsində uğurlarını yüksək qiymətləndirərək bu janrın spesifik xüsusiyyətlərindən geniş söz açır.
Görk
əmli folklorşünas Sədnik Paşa Pirsul- tanlı Növrəs İmanın yaradıcılığını yüksək qiy- m ətləndirmişdir. Yaradıcılığında təcnis xüsusi yer tutan Növr əs İman istedadı, dünyagörüşü və əsərləri ilə müasirləri arasında tanınmış, dərin hörm
ət və məhəbbət qazanmış, gözəl sənət incil
əri yaratmışdır:
S əni gördüm, nələr düşdü yadıma, D ərdim desəm, kimlər yetər dadıma. V əfasızlıq mənim uymaz adıma, İman ürəyində düz ilqar eylər.
Növr əs İman geniş zəkası, dərin ağıl və düşüncəsi, parlaq biliyi ilə bir çox qıfılbəndləri açmışdır. O, iyrimi doqquz yaşına kimi salamat yaşamış, ancaq Gəncə ətrafında itmiş, onun haqqında heç bir xəbər aydın olmamış, məlumat verilm əmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı göstərir ki, Növr
əs İmanın divanı və müxəmməsləri ol- muşdur. O, dinə inanmış, ərəb və fars sözlərin- 116
d ən istifadə etdiyinə görə dili müəyyən qədər mür əkkəb olmuşdur. T ədqiqatçı professor Sədnik Paşa Pir- sultanlı yazır ki, Aşıq Şəmşir atası Ağdabanlı Qurbanın və Aşıq Ələsgərin müasiri olmaqla yanaşı, həm də onların ən istedadlı davam- çılarından biri kimi tanınmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Aşıq Şəmşir, Ağdabanlı Qurban və Aşıq Ələsgər haq- qında apardığı araşdırmalar və yazdığı tədqi- qatlar inandırıcı, həm də real və təsirlidir.
Aşıq Şəmşirlə xalq şairimiz Səməd Vur- ğunun görüşünü təsvir etməklə tənqidçi göstərir ki, bu iki s ənətkarın simasında xalqımızın sənət- sev
ərliyi nümayiş etdirilmişdir. Aşıq Şəmşir də öz s
ələfləri kimi aşıq şeirinin bütün formalarında yazıb-yaratmışdır. Aşıq Şəmşirin bir sənətkar kimi forma- laşmasında həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatın t əsiri olduqca böyükdür. Xüsus ən, Vaqif və Nəbati şeirlərinin Aşıq Şəmşir yaradıcılığına güclü təsir göstərdiyini hər iki mü
əllifin yazdığı eyni adlı “Gəlsin, gəlməsin” adlı qoşma aydın göstərir.
T
Şəmşirin sənətkarlıqla yaratdığı ustadnamələrin 117
b əzəyini, bünövrə daşını atalar sözləri və canlı xalq ifad ələri təşkil etdiyini açıqlayır.
Aşıq Şəmşirin təcnis meydanında hünərlər göst ərdiyini vurğulamaqla onun təcnislərindən maraqlı bir nümunə də çəkir:
Gül gülü çağırır, çiçək çiçəyi, Topla yas əməndən yara, dər indi. F ərhad qayalarda Şirin eşqinə, Çapardı daşlardan yara dər indi.
Görk əmli folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, frofessor S ədnik Paşa Pirsultanlı dahi Az ərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin yaradı- cılığında əfsanələrdən istifadə olunduğunu qeyd edir v
ə nümunələr göstərib fikrini əsaslandırır.
Onun “Kitabi D ədə Qorqud” və “Koroğ- lu”, dastanları ilə əfsanələri tədqiq etməsi, mü- qayis ələr aparması və maraqlı nəticələr göstər- m əsi çox əhəmiyyətlidir. Apardığı tədqiqatlardan aydın olur ki, “Küsmüş çayın körpüsü” əfsanəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dakı “Dəli Domrul” əhvalatını, “Məley- k ə” əfsanə”si “Təpəgöz” boyunu xatırladır. O, bu q ənaətə gəlir ki, “Bəkil oğlu İmran”, “Təpəgöz” v ə “Domrul” boyları “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun ən qədim və ilkin meydana çıxmış boylarındandır.
118
“Koroğlu qalası” əfsanəsində də bu eposun özünd ə olduğu kimi, Qırat Koroğlunun arxa- dayağı kimi təsvir olunur. Bu da onu göstərir ki, dolayısı ilə də olsa, əfsanələr yeni donda öz t əsirini həmişə bu eposa göstərmiş, onun yeni çalarlar almasına şərait yaratmışdır.
“Koroğlu” eposu ilə bağlı bir sıra əfsanələr d ə vardır ki, onlarda toponimlərin leksik mənası açıqlanır. Tədqiqatçının gərgin axtarışları nəticə- sind
ə məlum olmuşdur ki, Şəmkir rayonunun Z əyəm və İrmaşlı zonalarında, Şamaxıda “Ko- roğlu meydanı”, “Koroğlunun qırx dəyirmanı”, L əngəbiz dağlarının cənub ətəklərində, Pirsaat vadisini tamamlaya n Ağ uçğununda, İncəbel dağlarında “Koroğlu atlarının axırları” vardır.
Professor S ədnik Paşa əfsanələr və yazılı ədəbiyyat arasındakı əlaqələri izləyərkən ən güclü m əxəz kimi Nizami Gəncəvinin yara- dıcılığını tədqiqat obyekti seçmişdir. Apardığı t ədqiqatlardan belə bir nəticə çıxarmaq müm- kündür ki, N.G əncəvinin nəhəng bir sənətkar kimi formalaşmasında əfsanələr də böyük rol oynamışdır.
T
sıra araşdırmalar N.Gəncəvinin həyatında müəy- y ən qaranlıq nöqtələrin işıqlanmasına imkan verir, şərait yaradır: “Nizami və Ağcaqız”, 119
“Nizami il ə Gəncə əmri” əfsanələri xalq təfək- kürünün m ənəvi məhsulu kimi yaddaşlarda dərin izl ər buraxmışdır. Əməkdar müəllim professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Nizami Gəncəvinin folklora bağlılığı haqqında yazır: “Nizami sənətinin böyüklüyü bir t ərəfdən onun dahiyanə istedadı ilə bağlıdırsa, o biri t ərəfdən öz doğma xalqının folkloru, xüsu- sil ə qədim əfsanələrlə qırılmaz tellərlə əlaqədə olmasındadır. Nizami xalq həyatını doğru, hər- t ərəfli əks etdirmək üçün xalq ədəbiyyatından mövzular götürm əklə möhtəşəm sənət abidələri ucaltmışdır”. 1
“Sirl
ər xəzinəsi”ndəki “Bir şahzadənin dastanı” “Bostan əhvalatı”, “Harun ər-Rəşid və d əlləyin hekayəsi”, “Xan yurdu”, “Qarı və Sultan S əncərin hekayəsi”, “Şah ilə qarı”, “Ədalətli Nuşirəvan və vəzirin hekayəsi”, “Ədalətli Ənuş- r əvan” əfsanələri ilə səsləşir. Nizami G
əncəvinin “Xosrov və Şirin” poe- masına da xalq əfsanələrinin dərin izləri düş- müşdür. Ancaq bu əfsanələrin əksərində Fərhad ön plana ç əkilmiş, bəzən daş yonan deyil, başqa bir s
ənətin-peşənin sahibi kimi verilmişdir.
1 S
s əh. 57
120
Şirinin də qəlbi poemada verildiyi kimi Xos- rovdan ötrü deyil, F ərhaddan ötrü döyünmüşdür.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının f əaliyyəti filologiya elmləri doktoru R.Xaş- xojeva, Qırğızıstanlı filologiya elmləri doktoru R.Kadırbaeva, moskvalı professor U.Dalqat, öz- b əkistanlı professor B.Sarımsaqov, azərbaycanlı professor F.F ərhadov və başqaları tərəfindən yüks ək qiymətləndirilmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı aşıq poezi
yası və əfsanələr üzərində maraqlı təd- qiqatlar aparmışdır. O, əsatir və əfsanələr topla- maqla s əmərəli məşğul olur. Onun Aşıq Lələnin dövrü v ə şəxsiyyəti haqqında apardığı araş- dırmalar çox əhəmiyyətlidir.
Folklorşünas İsrafil Abbasov Aşıq Lələ ilə bağlı yazdığı məqaləsində bildirir: “Yaxın günl
ərdə “Lələnin məzarı və özü” və “Yaxşı- yaman” dastanı ilə mətbuatda çıxış edən folk- lorşünas Sədnik Paşayev Lələnin ustad aşıq olduğunu, Füzuli rayonunun Əhmədallar kəndi yaxınlığındakı “Arqalı qəbristanlığı”nda dəfn edildiyini v ə kənd ağsaqqallarının onun baya- tılarından nümunələr söylədiyini xəbər ver- mişdir. Bu bir daha sübut edir ki, tarixi şəxsiyyət olan L ələ haqqında söz açmaq, onun adı ilə bağlı 121
poetik incil əri qiymətləndirmək tamamilə həqi- q ətə uyğun bir məsələdir. Son zamanlar bizim əldə etdiyimiz bayatılar da bunu təsdiq edir. 1
Filologiya elml ər doktoru, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlının zəngin və təlim-tərbiyəvi mahiyy
ətli, dərin məzmunlu elmi-nəzəri ideyası çox t
əsirli, əhəmiyyətli və faydalıdır. Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|