AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

RƏġAT NURĠ GÜNTƏKĠNĠN ROMANLARINDA PEYZAJLARIN ÜSLUB XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 
Zeynallı G.F. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
         
XX əsr türk realist ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Rəşat Nuri Güntəkin istər öz 
vətənində,  istərsə  də  dünya  çərçivəsində  öz  romanları  ilə  məşhurdur.  Onun  həm  ictimai-siyasi,  həm  də 
məhəbbət mövzusunda yazdığı romanlarında təbiət təsvirləri mühüm rol oynayır. Yazıçı təbiət mənzərələrini 
böyük ustalıqla, yerli yerində təsvir etməyi bacarır. O, bu peyzajlardan zahiri gözəllik üçün istifadə etmir. 
Əksinə, müəllif təbiət mənzərələrindən təsvir etdiyi hadisələrin daha çox təsirli olması, vermək istədiyi hər 
hansı  bir  yerin  daha  təbii  çıxması,  obrazların  keçirdiyi  daxili  hiss  və  həyəcanın,  sevincin  və  kədərin, 
üzüntünün,  gərginliyin  daha  inandırıcı,  təsirli  və  real  olması  üçün  istifadə  etmişdir.  Onun  təbiət  təsvirləri 
uzun,  yorucu  yox,  əksinə,  çox  qısa,  yığcam,  mənalı  və  dəqiqdir.  Rəşat  Nurinin  peyzajlarının  özünəməxsus 
bir  özəlliyi,  fərqliliyi  vardır.  Belə  ki  onun  romanlarındaki  peyzajlarda  səmimilik,  təbiiliklə  yanaşı,  sıxıntı, 
məhrumiyyət  və  çatışmazlıq  vardır.  Sanki  təsvirlərdəki  bu  cəhətlər  qarşı-qarşıya  qoyulur,  bir  təzad  əmələ 
gətirərək dövrün ictimai eybəcərliklərinə eyham edir. Rəşat Nuri Anadolunu qarış-qarış gəzdiyi üçün, onun 
havasına, suyuna, təbiətinə dərindən bələd olduğu üçün romanlarında peyzaj obyekti olaraq Anadolunu, onun 
qışını,  baharını  götürmüşdür  və  təsvit  etdiyi  təbiət  mənzərələri  ilə  insan  təbiəti,  xarakteri  və  psixologiyası 
arasında  sanki  bir uyum,  ahəngdarlıq  yaratmaq  istəmişdir.   ―Axşam  günəşi‖ romanının  qəhrəmanı   Nazmi 
xəstəliyi ilə əlaqədar olaraq həkimin məsləhəti ilə əsgərliyini yarımçıq qoyub ata-baba yurduna-Anadolunun 
köhnə kəndlərindən birinə gəlir. Həvəssiz və düşkün bir vəziyyətdə olan Nazmi kəndə ilk qədəm qoyduğu 
andan belə bir mənzərə ilə qarşılaşır: ―Hava çox sakit idi. Ətrafda bir yarpaq belə tərpənmirdi. Göyün üzündə 
xəfif  bir  dumandan  savayı  bir  şey  görünmürdü.  Nəhayətsiz,  ucsuz-bucaqsız  bir  çöl  hissini  verən  durğun, 
rəngsiz,  donuq  bir  dəniz.  Uçuq-sökük  daşları  arasında  tikanlar,  otlar  bitmiş  bir  divardan  sonra  açılan  taxta 
qapı. Qapının bir tərəfində uzun bir sərv ağacı. Bura kənardan həqiqətən bir məzarlığa bənzəyirdi.‖ Müəllif 
yoxsul Anadolu  kəndlilərinin yaşadıqları yerləri bir-iki sözlə, amma ətraflı, dəqiq təsvir edə bilmişdir. ―Çalı 
quşu‖  romanının  qəhrəmanı  Fəridə  Anadoluya  böyük  ümidlərlə  gəlir  amma  qarşılaşdığı  mənzərə  onu 
çaşdırır: ―Zeynilər ilk baxışda mənə ora-burasından tüstü çıxan bir yanğın xarabası kimi göründü, halbuki bu 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
256 
 
 
evlər  uçmağa  üz  tutmuş  qapqara  viranələr  idi.‖  Yazıçı  Zeynilər  məktəbinin  darıxdırıcı,  sıxıcı  olmasını, 
burada məzar sükutu hökm sürdüyünü, müəlliminin dindar ölüyuyan bir qadın olduğunu, uşaqlarının isə çox 
nəşəsiz,  acınacaqlı,  kədərli  həyatını  göstərmk  üçün  bu  məktəbi  qəbirstanlıq  fonunda  təsvir  edir.  Bu 
məktəbdəki həyat heç də onun arxasında yerləşən qəbirstanın səssiz, cansız, ölü həyatından geri qalmır.  
Rəşat  Nuri  bu  romanda  ögey  anası  tərəfindən  döyülən,əziyyət  edilən  Munisənin  ağır  həyatını,  evdən 
baş götürüb qaçmasını bədii cəhətdən daha qüvvətli vermək üçün qış fəslindən istifadə edir. Bu, Munisənin 
ögey  anası  tərəfindən  acınacaqlı,  fərəhsiz  həyatına  bir  işarədir.  Qarın  yağması  əsərin  qəhrəmanı  Fəridəni 
sevindirir. Müəllif  ―Yarpaqları belə qapqara görünən bu qaranlıq və sıxıntılı yerin əsl baharı qış aylarından 
başlayır‖  deməklə  qış  fəslinin  bu  darıxdırıcı,  sıxıntılı  kəndə  bir  gözəllik  qatdığını  göstərir.  Fəridə  qarın 
yağmasını sevinclə qarşılayaraq deyir: ―Qışın qarı mənə yazın yasəmənlərindən daha gözəl görünür. Hər il 
bu günləri bayram kimi daxili həyəcan keçirərərək gözləyirəm. Bağçada bu ağ, təmiz, yumşaq qarın içində 
ucadan mahnı oxuyaraq qartopu oynamaq mənim üçün ən gözəl əyləncədir.‖  
Romanda  Munisənin  ölümü  təbiətin  bahar  mövsümündə  təsvir  olunur.    Bu  artıq  bədii  təzaddır.  Ədib 
Munisənin xəstələnməsini və ölüm yatağında olmasını təbiətin oyanış və çiçəklənmə fəsli olan baharla belə 
əlaqələndirir:  ―Ağac  yarpaqlarının  arasından  süzülüb  düşən  günəş  şüaları  otağı  parlaq  bir  həyatla 
doldurmuşdur. Bayırda quşlar, cırcıramalar səs-səsə vermişdi, uzaqlardan bir qramafon səsi gəlirdi. Günəşin 
ağac yarpaqlarını darayan  işıqları bu rəngsiz uşaq üzünə, kəpənək qanadlarından adamın barmağında qalan 
zərli toza bənzər bir rəng verir kimi görünən alnına tökülmüş sarı qıvrım saçları ilə oynayırdı.‖ 
Qol-qanadı sındırılımış, ruhdan düşmüş, ictimai həyatın çətinliklərindən yersiz söz-söhbətdən usanan 
Fəirdə  ürəkaçan,  gözoxşayan  təbiət  mənzərələrindən  sıxılır,  ona  maraqsız  gəlir:  ―Pəncərəmin  qarşısında 
dimdik yüksələn dağın mənzərəsi ilk günlərdə məni əyləndirirdi. Amma ondan da yorulmağa başladım. İnsan 
bu  dumanlı  yamaclarda  əsən  küləklərdən  saçı-başı  dağılaraq,  ətəkləri  uça-uça  gəzməsə,  sıldırım  qayaların 
üstündə keçi balaları kimi hoppanıb əylənməsə bunlar nəyə gərəkdir.‖ 
Yazıçı  Fəridənin  Kamranı  xatırlamasının  (―Çalı  quşu‖),  Lamiyə  ilə  Kənanın  ayrılmalarının 
(―Dodaqdan  qəlbə‖)  və  yaxud  Züleyxanın  əri  Yusifi  tərk  etməsinin(―Köhnə  xəstəlik‖)  dumanlı,  yağışlı, 
tutqun, soyuqlu bir şəraitdə təsvirini verməsi  hadisələrin daha təsirli, canlı və bədii cəhətdən güclü olmasına 
təkan verir. 
Yazıçının romanlarında Anadolunun ucqar dağ kəndlərindən tutmuş şəhərlərinə qədər hər yerin təbii 
mənzərələri  realist  bir  sənətkar  qələmi  ilə  rəsm  edilmişdir.  İzmir  yaxınlığındakı  üzüm  bağları,  İstambulun 
ətrafındakı  yaylaqlar  bütün  təbii  gözəllikləri  ilə  olduğu  kimi  verilmişdir.  Xüsusilə,  ―Dodaqdan  qəlbə‖ 
romanında İzmirin yaxınlığındakı üzüm bağlarının baharı, yayı, payızı və qışı bütün xüsusiyyətləri ilə rəsvir 
edilmişdir.  
Ümumiyyətlə, Rəşat Nurinin romanlarında təbiət təsvirləri ilə insan xarakteri arasında həm uyum, həm 
təzad  mövcuddur.  Bir  tərəfdən,  insanın  qarşılaşdığı  həyati  çətinliklərdən  dolayı    usanaraq    təbiət 
gözəlliklərinə  laqeyd  yanaşması,  digər  tərəfdən,    insanın  içindəki  həyat  nəşəsindən  qaynaqlanaraq  qışın 
qarında, çovğununda belə bir gözəllik, məna tapması təzad yaratdığı kimi, təbiətin küləkli, tutqun, çiskinli 
dönəminin insanın daxilindəki fırtına, üzüntü ilə əlaqələndirilməsi bir harmoniyadır və buna saysız dərəcədə 
nümunə gətirmək olar.  
Rəşat  Nuri  romanlarındakı  təbiət  təsvirlərini  əsərin  məzmunu,  ideyası,  əsərdəki  hadisə  və  obrazlarla 
üzvi surətdə bağlayıb, bunu bir vəhdət, bir tam şəklində vermişdir ki, bu da onun yaradıcılıq məharətidir. 
 
 
ġAMĠL SALMANOVUN TƏNQĠDÇĠ ÜSLUBUNUN XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ  
Zeynalova R.H. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
      Müasir Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığının  əsas simalarından və yaradıcılarından biri də 
Şamil  Salmanovdur.  Təxminən  50  illik  ictimai-ədəbi  fəaliyyəti  dövründə  o,  professional  ədəbiyyat 
tənqidçisi,  ədəbiyyat  tarixçisi  kimi  fəaliyyət  göstərib.  Bu  zəngin  yaradıcılıq  fəaliyyətini  iki  dövrə  bölmək 
olar:  1)  60-cı  illərdən  1991-ci  ilə  qədər  olan  dövr;  2)  1991-ci  ildən  2012-ci  ilə  qədər  olan  dövr.  Hər  iki 
mərhələ  bədii  düşüncə  faktlarına  obyektiv-tarixi  mövqedən  və  müasir  ədəbiyyatşünaslıq  standartları 
baxımından  yanaşma  nöqteyi-nəzərindən  bir-birini  tamamlayır.  Bu  illər  ərzində  çoxsaylı  elmi-publisistik 
məqaləsi, bir neçə monoqrafiyası işıq üzü görüb. 
Şamil  Salmanovun  ədəbi  tənqid  və  ədəbiyyatşünaslığımızın  ən  yaxşı  nümunələri  sırasına  daxil  olan 
―Poeziya  və  tənqid‖  (1967),  ―Müasirlik  mövqeyindən‖,  ‖Tənqidçi  və  ədəbi  proses‖  (2001),  ―Azərbaycan 
sovet şeirində ənənə və novatorluq problemi‖, ―Müasirlik mövqeyindən‖ (1982),  ―Süngüyə çevrilən qələm‖ 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
257 
 
 
(1970) , ―Tənqid və ədəbi proses‖ (1976) kimi əsərləri elmi-nəzəri fikrimizi xeyli zənginləşdirdi, ədəbi ənənə 
və müasirlik anlayışlarının elmi izahını verdi. 
Ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinə tənqidçi kimi başlayan Şamil Salmanov tədricən fəaliyyət potensialını 
genişləndiririb,  xüsusən  ədəbiyyat  tarixçiliyi  sahəsində  böyük  uğur  qazanıb.  Bədii  yaradıcılığın  müxtəlif 
sahələrindən – poeziyadan, dramaturgiyadan, nəsrdən də, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq tarixindən də, ayrı-ayrı 
elm xadimlərindən də yazanda tənqidçi həmişə bir qayda olaraq ehtiraslı, təmkinli, müdrik bir qələm sahibi 
kimi tanınıb. 
Bədii yaradıcılıqda təzahür edən bu cəhətlər ədəbi prosesin müstəqil sahəsi olan ədəbi-nəzəri fikirdə də 
özünü  göstərirdi.  Şamil  Salmanovun  60-70-ci  illərdəki  tənqidi  irsini  nəzərdən  keçirsək  bunun  həqiqət 
olduğunu görərik. Şamil Salmanov öz tənqid arsenalını genişləndirərkən həm Avropa və Rusiya elmi-nəzəri 
fikrinin son imkanlarından, həm M.F.Axundzadədən üzübəri milli estetik fikrin nəzəri bazasından, həm də 
antik mədəniyyətin bədii və elmi təcrübəsindən bacarıqla istifadə edirdi. Ədəbi-tarixi və nəzəri biliyinin bu 
qədər zəngin bir imkandan novator şəkildə faydalanmağa geniş meydan açmışdı. 
Artıq 60-cı illərdəki məqalələri ilə Şamil Salmanovun tənqidçi fərdiyyətini sübut etdi. İdeya-məzmun 
xüsusiyyətləri  ilə  yanaşı,  sənətkarlıq  məsələləri  ətrafında  maraqlı  məqalələr  yazdı,  orijinal  fikirlərlə  çıxış 
etdi.  Bədii  yaradıcılıqda  da  üslub  fərdiliyinə  xüsusi  əhəmiyyət  verən  Şamil  Salmanov    ədəbi  prosesdə  bu 
məsələyə həmişə diqqət yetirir, ədəbiyyatımızda yeni ədəbi  hadisələrə fəal reaksiya verirdi.  
Professional tənqid məktəbimizin əsas simalarından biri kimi Şamil Salmanov özünəməxsus tədqiq və 
təhlil  mədəniyyəti  ortaya  qoymuşdur.  Orijinal,  fəlsəfi  düşüncə  ilə  birləşən  ədəbi  tənqid  konsepsiyası  ilə  o, 
müasir ədəbi prosesi nizamlayır, ona yol göstərir, milli estetik düşüncəni istiqamətləndirməyi bacarır, ədəbi 
faktları  ədəbiyyat  tarixi  faktına  çevirməkdə  xüsusi  qabiliyyət  nümayiş  etdirir,  ədəbi  düşüncə  faktoruna  
fəlsəfi aspektdə yanaşır, geniş və dərin ümumiləşdirmələr aparırdı.  
Şamil Salmanovun ədəbi tənqidi üslubuna xas olan xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, o, ədəbi hadisəyə 
ayrı-ayrı epizodlar, bədii parçalar  əsasında qiymət  vermirdi, həmişə mahiyyətdən, yazıçı ideyasından çıxış 
edirdi.  Onun  formalaşmış sənət  və  ədəbiyyat  konsepsiyası,  ədəbi-estetik  zövqü  bədii  əsərlərin  təhlilinə  bir 
sanbal,  elmi  məzmun  gətirirdi.  Bədii  prosesin  estetik  dərkinə  istiqamətlənən  bu  ədəbi  tənqidi  yaradıcılıq 
üslubu  təkcə  Şamil  Salmanov  yaradıcılığında  özünü  göstərmirdi,  eyni  zamanda  Yaşar  Qarayevin,  Məsud 
Əlioğlunun, Qulu Xəlilovun, bütövlükdə dövrün ədəbi-estetik fikrinin aparıcı istiqamətinə çevrilmişdi. Ədəbi 
tənqidi prosesin bu axarında Şamil Salmanovun da özünəməxsus rolu, missiyası böyük idi. 
 
 
СЕМАНТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЦВЕТА В ТВОРЧЕСТВЕ С.ЕСЕНИНА 
Гасымова Ш.Н. 
Сумгайытский государственный университет 
 
Творчество  Сергея  Есенина  всегда  привлекало  исследователей  своей  многогранностью  и 
широтой.  За  прошедшие  годы  было  издано  много  работ  затрагивающих  различные  стороны  его 
творчества.  Одной  из  тем,  ставшей  объектом  внимания    исследователей  творчества  поэта,  является 
функция  цвета в поэзии Есенина.  
Как  известно,  поэт  широко  использовал  в  своих  произведениях  цветовые  гаммы.  Основными 
цветами,  наиболее  часто  встречающимися  в  стихах  автора,  являются:  синий,  голубой,  красный, 
зеленый,  желтый,  золотой,  малиновый.  Кроме  основных,  он  умело  использует  и  бесконечное 
множество  различных  оттенков.  Выбор  превалирующего  цвета  и  насыщенность  наиболее  часто 
употребляемых  оттенков  меняется  у  Есенина  в  зависимости  от  периода  творчества.  Вместе  с  тем 
меняется и смысловая нагрузка, которую несет в себе тот или иной цвет.  
Таким  образом,  семантическое  значение  одного  и  того  же  цвета  может  меняться    у  поэта  в 
зависимости  от  места  использования,  от  идеи  стихотворения  от  переживаний  и  душевного  настроя 
поэта  на  данный  момент.  Оно  определяется  мироощущением  поэта,  его  отношением  к  Родине  и 
характерными чертами личности самого поэта. 
Анализ  стихотворений  поэта  позволяет  сделать  вывод,    что  любимые  цвета  поэта   синий  и 
голубой  в  начале  его  творческого  пути  выступают  в  значении  пространства.  Они  усиливают 
ощущение  необъятности  просторов  России  («только  синь  сосет  глаза»,  «синие  горы»,    «синие 
затоны»,    «голубая  Русь»),  создают  атмосферу  светлой  радости  бытия  («синий  звон»,  «синее 
счастье»,  «вечером  лунным,  вечером  синим»,  «синий  плат  небес»,  выражают  чувство  нежности, 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
258 
 
 
любви  («парень  синеглазый»,  «синь  во  взорах»  и  т.  п.).  Синий  цвет  обозначает    мир  и  высшую 
гармонию.  Однако  в  более  поздних  стихотворениях  он  обретает  новое  значение,  обозначая  тоску, 
стремление уйти от реальности в "голубую даль", он становится символом неподвижности и холода. 
Другим, также часто встречающимся любимым цветом поэта,  является  жѐлтый и золотой. В 
ранних  произведениях  Есенина  жѐлтый  и  золотой  используется  автором  в  основном  для  описания 
картин  природы:  «жѐлтая  крапива»,   «жѐлтые  долы»,  «жѐлтая  трава»,  «золотистые  ветки».  В 
послереволюционных  стихах  в  значении  желтого  цвета  появляются  и  преобладают  негативные 
оттенки. Оно начинает обозначать грех, предательство, увядание, грусть, отчаяние, болезнь: «жѐлтая 
грусть»,  «жѐлтый тлен»,  «жѐлтый скелет». В то же время золотой все чаще звучит в значении чего-
то  светлого,  где-то  даже  божественного:  «золотая  Русь»,   «златая  тучка»,   «золотые  звѐзды», 
 «золотые далѐкие дали»,  «роща золотая»,  «золотые иконы»,  «златая земля»,  «золотые шапки гор», 
 «луч золотой».   
Таким  образом  более  глубокое  исследование  творчества  Есенина  позволяет  проследить 
изменения  в  смысловом  значении  всей  используемой  автором  цветовой  гаммы.  Исходя  из  этого, 
можно  сделать  вывод,  что  один  и  тот  же  цвет  в  стихотворениях  Есенина,  может  иметь  разное 
семантическое  значение  и  в  зависимости  от  окружения  и  идеи  стиха,  может  нести  как 
отрицательную, так и положительную смысловую нагрузку. 
 
 
«ПОРТРЕТ» НЕВЕРБАЛЬНОГО ПОВЕДЕНИЯ ГЕРОИНЬ  
В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ В.М. ШУКШИНА
 
Ковалева И.Б. 
Уфимский государственный нефтяной технический университет 
 
  Исследования  гендерного  невербального  поведения  героев  художественных  произведений 
способствует более глубокому постижению природы мужчины и женщины, выявлению особенностей 
их  психологии,  определению  склонностей,  пристрастий,  жизненных  установок  и  душевных 
стремлений. Используя общие для обоих полов невербальные средства, мужчина и женщина всѐ же 
по-разному  проявляют  свои  чувства  и  эмоции  и,  соответственно,  разными  жестами  сопровождают 
процесс коммуникации. В связи с этим нам интересно было комплексно представить невербальный 
«портрет»  героев  произведений  В.М.  Шукшина,  в  частности  героинь,  и  подойти  к  изучению 
невербальных средств коммуникации с точки зрения их отражения в художественном тексте. 
По мнению ученых, изучающих русский «язык тела», типичными русскими женскими позами и 
жестами следует считать такие, как всплеснуть руками; ходить, покачивая бедрами; сидеть, сомкнув 
колени, пощечина и др. Женский стиль невербального поведения шукшинских героинь транслируется 
посредством 
женских 
кинем. 
Так, 
в 
киноповести 
«Живет 
такой 
парень» 
жест 
всплескивать/всплеснуть  руками  выражает  наигранное  удивление,  желание  скрыть  неловкость  и 
носит экспрессивный характер, чему соответствует определенный «набор» мимики, жестикуляции и 
интонации,  а  также  свидетельствует  о  том,  что  волнение  Аксиньи  достигло  той  степени,  когда 
необходимо  каким-то  образом  выйти  из  сложившейся  коммуникативной  ситуации:  –  Замуж-то 
собираешься  выходить,  тетка  Аксинья?  –  ляпнул  Пашка.  Аксинья  даже  слегка  покраснела. 
….Аксинье тоже было не по себе, но она женским хитрым умом своим нашлась, как вывернуться из 
того трудного положения, куда их загнал Пашка. Она глянула в окно и вдруг  всплеснула руками. – 
Матушки  мои!  Свиньи-то!  Свиньи-то!  В  огороде!  –  И  вылетела  из  избы.  Поза 
«упираться/упереться  руками  в  бока  (в  бедра),  подбочениться»  имеет  значение  ‗бахвальство, 
желание  покрасоваться‘;  ‗категоричность,  решительность,  желание  настоять  на  своѐм‘,  однако 
шукшинские  героини  используют  позу  «подбочениться»  и  в  состоянии  гнева;  это  некий  женский 
жест-реакция  на  неприятные,  по  их  не  всегда  объективному  мнению,  действия  собеседника.  «Она, 
подбоченившись,  с  удовольствием,  гордо,  презрительно  –  и  все  же  лица  не  помню,  а  помню,  что 
презрительно и гордо – тоже кричала: «Пропуск здесь – я!». 
Сравнительный анализ речевого и жестового поведения женских персонажей в произведениях 
В.М.  Шукшина  позволил  выявить  и  презентовать  оппозицию  деревенская  женщина  –  городская 
женщина,  организующей  образную  структуру  художественного  целого,  а  также  показать  наличие 
определѐнного  гендерного  стереотипа  невербального  поведения.  Рассмотрение  рукопожатий  в 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
259 
 
 
ситуации знакомства позволил сделать вывод о способах подачи руки. Так, деревенская женщина при 
знакомстве  подает  руку  лодочкой,  например:  –  Нюра,–  сказала  Нюра.  И  подала  ладонь  лодочкой 
(Печки-лавочки).  Жест  давать/дать,  подавать/подать  руку  лодочкой  иллюстрирует  неловкость  и 
смущение  героини  при  знакомстве  с  городским  жителем,  некоторую  скованность  и  несвободу  в 
движении.  Это  прежде  всего  обусловлено,  на  наш  взгляд,  существующими  стереотипными 
представлениями  о  нормах  вербального  и  невербального  поведения  деревенской  женщины  в 
обществе,  а  также  желанием  избежать  осуждения  («людской  молвы»)  за  девиантное  жестовое 
поведение.  Городская  же  женщина  демонстрирует  свою  внутреннюю  свободу,  решительность  и  в 
ситуации  знакомства  смело  подает  мужчине  руку  для  пожатия,  чем  приводит  в  явное  смятение 
деревенского  жителя:  –  Выпьем  сейчас  с  тобой.  Вот!  Видела  Байкаловых?  –  Игнатий  легонько 
подтолкнул  жену  к  брату.  –  Знакомьтесь.  Васька  покраснел  пуще  прежнего  –  не  знал:  подавать 
яркой  женщине  грязную  руку  или  нет.  Люся  сама  взяла  его  руку  и  крепко  пожала.  (и)  –  Жена,  - 
спохватился  Игнатий.  –  Познакомься.  Женщина  подала  старику  руку.  Тот  осторожно  пожал  ее» 
(Игнаха приехал). 
Невербальное поведение женщин демонстрируется также такими знаками, как 
скрестить  руки  на  груди,  зевнуть,  прикрыв  рот  ладошкой,  гладить/погладить  кого-либо 
ладошкой  по  голове,  по  лицу,  по  щеке,  откидывать  голову  назад  (Фекла  вышла  на  крыльцо  и, 
скрестив на могучей груди полные руки, спокойно смотрела на Любавиных (Любавины); – Степа, – 
вдруг перешла на шепот Алена, – я вот седня тоже загадала желание… – она стала гладить теплой 
ладошкой  его  лицо  (Я  пришел  дать  вам  волю);  Клавдя  размашисто  откинула  голову,  засмеялась 
(Любавины)  и  др.),  а  также  жесты  из  классов  «приведения  себя  в  порядок»  и  «прихорашивания». 
Женщина  использует  язык  тела  для  того,  чтобы  продемонстрировать  свою  женственность.  Язык 
телесной женственности как раз и показывает особенности того, как она жестикулирует. Номинации 
закинуть  голову,  запрокидывать  голову,  откидывать  голову  назад,  закидывать  голову 
репрезентируют  смыслы  ‛гордость‘,  ‛категоричность‘,  ‛кокетство‘,  при  этом  предикаты  смеха 
смеяться/засмеяться/хохотать  усиливают  эмоции,  испытываемые  героинями.  Невербальное 
поведение  Марии  в  романе  «Любавины»:  Мария  ленивым  движением  поправила  волосы. 
Помолчала…Марья  тряхнула  головой,  запрокинула  назад  полные,  крепкие  руки,  поправила  волосы 
демонстрирует механизм заигрывания или флирта. Привлечение внимания возможного сексуального 
партнера  осуществляется  в  данном  контексте  посредством  жеста  тряхнуть  головой  со  значением 
‛кокетство‘  и  жеста-прихорашивания  поправить    волосы;  запрокинутые  назад  руки  показывают 
красоту  и  физическое  здоровье  тела.  Стиль  поведения  героини  можно  охарактеризовать  как 
кокетливый, соблазнительный.  
В ходе исследования визуального поведения героев В.М. Шукшина была выявлена следующая 
закономерность: в момент коммуникации женщины, как и мужчины, смотрят в упор, гордо, смело, 
пристально,  у  них  оценивающий,  прямой  взгляд;  однако  героини  чаще,  чем  мужчины  смотрят  с 
презрением,  недоверчиво,  гневно,  с  укоризной,  недоуменно,  с  ужасом,  со  страхом.  Кроме  того, 
зафиксированы номинации, которые более точно иллюстрируют эмоциональное состояние героинь: 
они  смотрят  с  мольбой  и  отчаянием,  с  изумлением  и  болью,  с  легким  неудовольствием,  как  на 
дурочка,  глаголы  зыркнула,  перехватывала  (взгляды),  заглянула  (в  глаза),  поспешно  отвела  (взгляд) 
дополняют  общий  «портрет»  коммуникативного  невербального  поведения  героинь:    «Женщина  в 
упор, до обидного спокойно, просто – как по лицу ударила – глянула на него» (Кукушкины слезки). 
При анализе номинаций фонационных паралингвизмов, при описании качества, тембра и силы 
голоса  женщин  в  художественном  тексте доказано,  что  «рисунок»  голоса обусловлен  прежде  всего 
физическим  и  эмоциональным  состоянием  героинь,  их  отношением  к  участникам  речевого 
взаимодействия.  В.М.  Шукшин  при  характеристике  качества  речи  женщин  использует  не  только 
констатирующие глаголы речи: сказать, спросить, проговорить, заговорить, говорить, произнести, 
отвечать,  заметить,  пояснить,  повтор,  осведомиться,  но  и  употребляет  глаголы,  несущие 
дополнительную  информацию  о  силе  звука,  манере,  тоне,  эмоциях  говорящей,  например:  визжала, 
завысила,  причитала,  запричитала,  заполошничала,  вскрикнула,  пролепетала,  отчеканила, 
залопотала,  застрекотала.  Так,  в  рассказе  «Микроскоп»  ссора  главного  героя  с  женой  произошла 
после его сообщения о «потере денег»: «– Ну, не-ет! – взревела она. – Ухмыляться ты теперь до-
олго  будешь!  –  И  побежала  за  сковородником.  –  Месяцев  девять,  гад!».  Гнев  жены  выражается 
повествователем  с  помощью  реплик  и  глаголом  «взреветь»,  который  имеет  значение  ‛вскричать 
громким  голосом‘.  Исследование  гендерной  маркированности  обозначений  паралингвистических 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
260 
 
 
параметров голоса в дальнейшем позволит более полно описать красочную звуковую палитру голоса 
героинь, закономерности его функционирования в художественном тексте.  
Итак,  «лексикон  жестов»,  демонстрирующих  коммуникативное  невербальное  поведение 
героинь В.М. Шукшина, весьма многообразен и существенно дополняет их речевые портреты.