Azərbaycan Milli Kitabxanası

 
 
 
 
 
ŞƏBÜSTƏR VƏ XAMNƏ SƏFƏRİ 
 
Bizə  xəbər verdilər ki, Xamnədə Azəri  ədəbiyyatının fəxri Mirzə  Fətəli 
Axundovun nəslindən Axundov adlı bir müəllim yaşayır. Biz bu xəbərdən çox 
sevindik. Həmin müəllimi görmək arzusu bizi Xamnə səfərinə sövq etdi. 
Yunis Hacıyev, rəssam  İsmayıl Axundov, Zülfəli  İbrahimov və  mən bir 
dəstə opera sənətkarımızla birlikdə yoxa çıxdıq. Şəbüstərə 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
297 
 
çatdıq. Bu kənd Azəri poeziyasının şöhrəti, Cənubi Azərbaycan Sabiri Möcüz 
Şəbüstarinin vətəni idi. Şəbüstər çox məzərəli bir yerdir. 
Kənd yaşıllıqlar içərisindəydi. Badam ağacları, iydələr, qovaqlar göylərə 
baş qaldırmışdı. Əhali bizi dövrəyə aldı. Şirin, səmimi söhbətimiz xeyli çəkdi. 
Kəndlilər bizi meyvəyə qonaq etdilər. Bəzi evlərdən isə  qızlar kuzələrdə bizə 
şərbət gətirdi. Maşınımız hərəkət edərkən onlar həsrət dolu gözlərlə bizi yola 
saldılar. 
Budur Xamnədəyik. Uşaqlıq illərini bu yerdə keçirmiş Mirzə  Fətəlı 
haqqında düşünürük. Bizim Xamnəyə gəlişimiz bir bayrama çevrildi. Adamlar 
axın-axın yanımıza gəlirdi. Cümə günü idi. Biz bir məktəbin həyətinə toplaşdıq. 
Axundzadə familiyalı müəllimi soruşduq. Onunla görüşmək arzusunda 
olduğumuzu bildirdik. Boş vaxt keçirməyək deyə Xamnədəki kiçik örtülü 
bazara getdik. 
Bazarda kitablar bizi maraqlandırırdı. 
Zülfəli  İbrahimov burada bir neçə qiymətli kitab aldı. Məktəb həyətinə 
qayıtdıq. Həyət əhali ilə dolu idi. Məktəb əlrafında damlarda al-əlvan geyinmiş 
qadınlar, qızlar, xırda uşaqlar vardı. 
Əhali ilə söhbətə başladığımız zaman həyətə bir zabitlə bir neçə ajan daxil 
oldu. 
Kəndlilərə "Podor süxtə", '"bişərəflər" deyə şallaq, təpik vuraraq məktəbin 
həyətindən qovmağa başladılar. 
Bu  ədəbsizlər sovet hökumətinin nümayəndələrinə, hərbi xidmətçilərinə 
salam belə vermədən, nə səbəbə gəldiklərini bilmədən kəndlilərə əzab verməyə 
başladılar. Söyüşlərin arası kəsilmirdi. Mən buna dözə bilmədim. Parabellumu 
ayağa çəkib zabitin üstünə cumdum. Yunis Hacıyev "Süleyman, dayan, sən nə 
edirsən" dalımca çığırdı. 
Zabitlər və ajanlar donub qaldılar. Artıq onlar yaltaqlanmağa başladılar. 
Dedimki, "bizi görməyə  gəlmiş bu kəndlilərin günahı  nədirki, onları 
şallaqlayırsınız, söyürsünüz". 
Zabit cavabında: - Ağayi major (mayor), biz bunları sizin xatirinizə, sizə 
mane olmasınlar deyə qovalayırıq. Bunlar nadandırlar, həşəratdırlar. Bizi 
bağışlayin. Sizin islirahətinizi pozan bu adamları buradan çıxarmaq 
borcumuzdur". 
Onlara dedik ki, bizim məqsədimiz kəndin bu hörmətli sakinləri ilə söhbət 
etməkdir. Burada bizim böyük ədibimiz dahi Mirzə Fətəli Axundov yaşamışdır. 
Eşitdiyimizə görə burada Axundzadə adlı bir 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
298 
 
müəllim var. Bəlkə o müəllim həmin nəsildəndir. Bu bizim üçün çox maraqlı 
və mühüm bir məsələdir. 
Bunu aydınlaşdırmaq istəyirik. Bu söhbət əsnasında Axundzadə müəllim də 
gəlib çıxdı. 
Zabit ona müraciətlə dedi ki: "Bu şurəvilər deyir ki, sən bunların 
Axundzadəsinin qohumusan. Bu doğrudurmu?" 
Müəllim özünü itirdi. 
Biz müəllimə dedik ki, yəqin ki, sizin böyük ədib Mirzə  Fətəli Axundov 
haqqında az-çox məlumatınız var. O bu kənddə illər keçirmişdir.  Əgər bu 
kənddə Axundzadə familiyalı adam varsa, şübhəsiz həmin nəsillə  əlaqədar 
olmalıdır. 
Zabit gözlərini Axundzadə müəlümin ağzına zilləmişdi. Onun cavabını 
gözləyirdi. 
Müəllim dedi ki, əibəttə, Mirzə Fətəli haqqında məlumatım var. Lakin biz o 
nəsildən deyilik. 
Bizi heyrət bürüdü. Zabitin hədəli baxışları altında müəllim Axundzadə öz 
tərcümeyi-halilə bizi tanış etmədi. 
Bizimlə gələn artistlər mahnılarla çıxış etdilər. Mən bir neçə şeir oxudum. 
Məktəb həyətindən və damlardan yağan alqışların sədası kənddən uzaqlara 
qədər yayılırdı. Axşam Təbrizə qayıtdıq. Öyrəndik ki, Təbriz qubernatoru 
mənim Xamnədə polis zabiti ilə olan münaqişəmdən xəbərdardır. Bu haqda 
bizim sovet nümayəndələrinə xəbər vermişdir. 
Təbrizdə böyük canlanma vardı. Ürəkləri milli hiss, milli qürurla dolu 
adamlar  İrandakı  vəziyyələ artıq dözə bilmirdilər. Təbriz ziyalıları 
tribunalardan atəşin vətənpərvər nitqlər söyləyirdilər. Qəzet səhifələri bu 
hisslərlə doluydu. Təbrizdəki sovet konsulluğu qarşısında saysız adam olurdu. 
Bunların yarısı ərizə verib sovet vətəndaşı olmaq istəyirdi. Yarısı isə cəbhəyə, 
faşizmə müharibədə iştirak etmək üçün can atırdi. Hətta bəziləri yalvarırdı ki, 
bizə heç olmasa bir barmaq kağız verin ki, bizim bu barədə sizdə ərizəmiz var. 
Məscidlərdən minbərə çixan rövzəxanlar ilk öncə sovet ordusunun qələbə 
çalması və Stalin haqqında dualar edirdilər. Hətta Aşura günü zəncir vuranlar, 
xəncərlə baş yaranlar Leninin, Stalinin adını  çəkirdilər. Düşmənlərimizə 
qarğışlar yağdırırdılar. Təbriz ziyalılarından  Əli Birəng, professor Fəxri 
Ədhəm, Hilal Nasiri, Mir Mehdi Etimad, 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
299 
 
Məmməd Abbaslu, Əli Fitrət kimi dostlarımız həmişə bizim yanımızda 
olurdular. Bizi evlərə qonaq dəvət edirdilər. 
Bir dəfə bir qadın qabağımı kəsib dedi ki, "Ağa, biz varlı qonşulardan çox 
əziyyətlər görmüşük. Bizi adam saymırdılar.  İndi siz gələndən sonra dilləri 
qarınlarına girib. Çox xahiş edirəm. Bizə qonaq gəlin, qoy sizi bizim evdə 
görüb kor olsunlar. Bağırları çatlasın.  Ərim dülgərdir. Söz verin ki, 
gələcəksiniz". Bu görüş "Dülgərin arzusu" adlı şerinin yazılmasına səbəb oldu. 
Bir gün də Yunis Hacıyevlə məni evinə məşhur azadigah Əli Birəng dəvət 
etdi. Biz onun yanına getdik. Onun həyəti gozəl güllük, çiçəklikdi. 
Bu ziyafətdə biz üçümüz idik. Başqa heç kəs yoxdu. Hərdən bir cavan 
süfrəyə yemək verirdi. 
Əli Birəng bizim üçün çox zəngin süfrə açmışdı. Əli Birəng deyirdi ki, sizin 
Təbrizə  gəlişinizlə bu ölkəyə  ədalət, həqiqət, vicdan, namus gəlmişdir. Mən 
ziyalıyam. Vaxtilə Rusiyada Lenini görmüşəm. Bir az gözüaçıq adamam. Bu 
bədbəxt ölkədə haqsızlıq  ərşə dayanmışdır. Sizdən niyə gizlədim. Mənim iki 
kiçik kəndim vardı. Dolanışığım o kəndlərdəndi. Sizin ordu hələ İran torpağına 
daxil olmamışdan qabaq kəndlərə getdim. Əhalini toplayıb kəndləri onların öz 
ixtiyarlarına verdim. Siz bu həqiqəti yoxlaya bilərsiniz. Kəndlilər də bu 
yaxşılığı unutmadılar. Hərdənbir mənə azuqə  gətirib öz minnətdarlıqlarını 
bildirirlər. 
Əli Birəng yaşlı adamdı. Sifətdən qəşəng, boydan uca idi. 
O bizə  İrandakı azərilərin başına gələn fəlakətləri  şərh edirdi. Əli Birəng 
sovet adamlarına öz hörmətini, məhəbbətini bildirirdi. 
Əli Birəng söhbətin axırında mənə xatirə olaraq qiymətli bir üzük bağışladı. 
Mən üzüyü ona qaytardım. Onu başa saldıq ki, belə hədiyyə bizim üçün yaxşı 
məna daşımaz. O öz səhvini başqa cür düzəltdi. 
"Bəli, əlbəttə, şair üçün kitabdan gözəl hədiyyə ala bilməz" deyib mənə daş 
çaplı iki kitab bağışladı. Bu kitablardan biri şair Sabirin qəzəllərindən ibarət 
kitabdı. 
Sonra o mənə Möcüzün şeirlərini verdi. Bu əlyazmaları  mən Təbrizdə 
Qulam Məmmədəliyə yetirdim. 
Bu görüşümüzdən sonra Əli Birəng yığıncaqlarda çox ağıllı çıxışlar edirdi. 
O bir gün Təbriz ziyalılarının iclasında təbrizlilər tərəfindən 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
300 
 
Üzeyir Hacıbəyovun və  Səməd Vurğunun Təbrizə qonaq çağırılmalarını 
irəli sürdü. 
Əli Birənglə tez-tez görüşürdük. 
Mən Bakıya gələndən sonra ondan bir məktub aldım. Ağır xəstəliyindən 
şikayətlənirdi. 
Cənubi Azərbaycandan qayıtmağımızı vəfasızlıq adlandırırdı. Məktubun bir 
yerində yazırdı ki, "Sizin getməyinizlə, namus, vicdan da buradan getdi". 
 
* * * 
 
Təbriz ziyalılarından professor Fəxri Ədhəm də maraqlı bir şəxsiyyətdi. Bu 
alimin iki cilddən ibarət farsca-fransızca-azəricə lüğəti vardır. 
Fəxri Ədhəm Cəlil Məmmədquluzadənin dostlarından idi. Çox mehriban bir 
insandı. 
O bir axşam bizi evinə qonaq apardı. Yunis Hacıyev, Mirzə İbrahimov və 
bir neçə digər dostlarla onun evində gözəl saatlar keçirdik. 
Əvvəlcədən demişdi sizə bir plov verəcəyəm ki, gərək barmaqlarınızı 
sumura-sumura yeyəsiniz. Doğrudan süfrəyə düyüsü bir qədər sarımtıl plov 
gəldi. Düyüdə bir qədər qara xala bənzər şeylər vardı. Heç birimiz bu plovun 
düyüdən başqa nə ilə hazırlandığını bilmədik. 
Fəxri Ədhəm bu sirri açıb dedi ki, bu yalnız mənim mətbəximdə hazırlanır, 
buna "Paçaplov" deyərlər. 
Doğrudan da bu çox ləziz bir plov idi. 
Fəxri Ədhəm bizi öz kitabxanasiyla taniş etdi: Sonra bizə divardakı əksləri 
göstərdi. 
Bu  əkslərin biri Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə alınmışdı. Cəlil 
Məmmədquluzadə Təbrizdə olanda Fəxri Ədhəmgildə qalırmış. 
Hələ  Fəxri  Ədhəmin zarafatlarını demirəm. O çox şirin-şirin bizə  bəzi 
həyati hadisələri nağıl kimi çox maraqlı danışırdı. Fəxri Ədhəmin ən qiymətli 
hədiyyəsi başqa bir şey idi. Bu gecə onun evində  Şərqin dahi müğənnisi 
oturmuşdu. Bu Əbülhəsən xan İqbal idi. 
Bu adamla bir az əvvəl rəsmi tanış olmuşduq. Onu yalnız səhnədə oxuyanda 
görmüşdük. Bu Təbriz məkləblərinin birində olmuşdu. Bir gün Təbrizin 
qabaqcıl ziyalılarıyla birlikdə dostluq görüşü keçirməyi qərara aldıq. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
301 
 
Bu görüş bir məktəb binasının salonunda keçirilirdi. Dostluq nitqlərindən 
sonra konsert başlandı. Bizim səhnə ustalarından Bülbül, Həqiqət Rzayeva, 
Əliövsət Sadıqov və başqaları çıxış etdilər. 
Birdən məni təəccüb götürdü. Bu necə dostluq konsertidir ki, cənublu 
qardaşlarımizdan kimsə onda iştirak etmir. Mən Təbriz ziyalilarına fikrimi 
söylədim. Onlar dedilər ki, məclisdə bir xanəndəmiz iştirak edir. Yəqin ki, ağzı 
orucdur, yalnız qubernator Fəhimi ona desə oxuyar. Mən qubernatora fikrimizi 
söylədim. O yanına gödək boylu, gözü eynəkli bir adamı çağırtdırdı. 
Qubernator dolğun bədənli şəxsə nə isə dedi. 
Bir az sonra konserti idarə edən gənc elan etdi ki, indi Əbülhəsən xan İqbal 
oxuyacaqdır. 
Bunu eşidən yanımdakı Bülbül birdən: 
- Vay, 
vay, 
mən nə etdim. Biabır oldum, Süleyman. 
- Niyə, Bülbül? 
- Necə, niyə? Bunu tanımırsan? 
- Xeyr. 
- Bu 
Şərqin dahi xanəndəsi Əbülhəsən xan İqbaldır. Mən gərək "Süsən 
sünbül" və digər mahnılar əvəzinə bir dəstgah oxuyaydım. Nə isə keçib-keçib. 
Əbülhəsən xan kamanın müşayiətilə: "Zülfünü bas yarama, qoyma məni 
qan aparır" bır dəsigah başladı. Bu səsdə nə məlahət varmış, nə əfsun varmış. 
Salon sükut içərisində  Əbülhəsən xanı dinləyirdi. Onun gözləri, dodaqları 
təbəssüm içərisindəydi. Biz varlığımızla, ürəkdən onu təkrar-təkrar oxutdurub 
alqışladıq. 
Sonra öyrəndik ki, Əbülhəsən xan vaxtilə Tiflisdə  də olmuşdur. Orada 
Seyid Şuşinski ilə görüşmüş, Seyid Şuşinski ondan çox şeylər öyrənmişdir. Bir 
də öyrəndik ki, Xan Şuşinskinin  əvvəllərdə adı başqaymış. Gənclik illərində 
oxuyarkən kimsə demiş ki, lap Əbülhəsən xan kimi cəh-cəh vurursan - bundan 
sonra o Xan Şuşinski ləqəbini götürmüşdür. 
Fəxri Ədhəmin evində həmin dahi xanəndə ila yaxından tanış olduq. 
Məzəli söhbətləri vardı. Oxuduqca oxuyurdu. Bəzən deyirdi ki, bəlkə sizi 
yoruram, niyə demirsiniz ki, oxu, bu məclis mənimçün 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
302 
 
kiçikdir. Təbriz kənarındakı dağın başında elə oxuyaram ki, səsim Təbrizi 
qəflət yuxusundan ayıldar. 
Bu görüşdün sonra Əbülhəsən xanla dostluq etdik. Onu həmişə rəsmi, qeyri-
rəsmi ziyafətlərimizə  dəvət edirdik. O məclislərdə pul ilə oxumurdu. Bizim 
təntənəli yığincaqlarımızda öz əvəzsiz səsilə hamımızı heyran edirdi. 
Əbülhəsən xan həmişə deyərdi ki, məclisdə, səhnədə xanəndə üz-gözü 
təbəssümlü olmalıdır. Xanəndə oxuyarkən dinləyənlər onun üzündə  əzab 
əlaməti görməməlidir. 
Belə bir şəxs  şəhər bələdiyyəsində kiçik bir vəzifə sahibi idi. Bir dəfə 
məndən rica etdi ki, şurəvi ticarat nümayəndələrinə onu xüsusi tapşırım. Ona 
bir neçə top çit və kəllə qənd versinlər. Bəlkə bu növ ilə güzəranım yaxşılaşsın. 
Onun bu ricasını yerinə yetirdilər. 
Əbülhəsən xan İqbal Bakını çox görmək arzusunda idi. Deyirdi ki: "Bakıya 
aparsanız  əvvəla  şəhərlə tanış olaram. Orada müsamirələr verərəm. Bir az da 
sizin konservatoriyada gənc xanəndələrə təlim verərəm ki, muğamatı savadsız 
oxumasınlar. 
İndi də  Əbülhəsən xanın həmişə gülər gözləri, dodaqları gözlərimin 
qabağında, insanı məftun edən məlahətli, təkraredilməz səsi qulaqlarımdadır. 
Təbrizdə  Məhəmməd Biriyanı ilk dəfə  bələdiyyədə gördük. Şəhər 
bələdiyyəsındə qonaqlıq vardı. Biriya orada paltar asandı. Onu sonra Təbriz 
küçələrində kanal təmizləyənlərə baş  çəkən gördük. Biriyanın ilk şeri "Vətən 
yolunda" qəzetində çıxdı. Sabirə bənzətməylə yazılmış satirik şeirlər tez əhali 
arasında yayıldı.  Əgər səhv etmirəmsə Biriyanın atası dülgər idi. Bir gün 
evlərinə getdik. Yoxsullara məxsus mənzildə ayaqlarımızı yorğan altı kürsüyə 
uzadıb bozbaş yedik. 
Biriya özü deyirdi ki, o, kəndlərdə  rəmmallıqla, falçılıqla da məşğul 
olmuşdur. 
Artıq Biriya tribunalarda görünürdü, təhsil ibtidai idi. Fitri istedadı vardı. 
Təbrizdə olarkən Biriyada bir mənfi cəhətin  şahidi oldum. O, özündən başqa 
kimsəni bəyənməzdi, hərəyə bir qara damğa vurmağa çalışardı.  İrəli gəlmiş 
ziyalıların bizə yaxın gəlməsinə maneçilik göstərərdi. Məsələn: "Ehliyatlı olun. 
Filankəs casusdur, xəfiyyədir. Sizlərdən gizli polisə xəbər aparandır və ilaxır..." 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
303 
 
Təbrizdə yaşayan bir ziyalını (Məhəmmədlü Abbasini gözümüzdən salmağa 
çox səy edərdi. Məhəmmədlü Abbasi çox hazırlıqlı bir gəncdi. O, Marksın 
manifestini almancadan tərcümə etmişdi. 
Halbuki, Biriyanın dediyi sözləri digər ziyalılar onun özü haqqında 
söyləyirdilər. 
Bəli, Biriya məşhur şair oldu. 
Cənubi Azarbaycanda Milli hökumət yaradılanda o maarif naziri vəzifəsinə 
qədər gəlib çıxdı. Təbrizdə qurduğu toy məclisinin söhbəti indi də danışılır. 
Varlı qızına evlənən Biriya deyildiyinə görə, Məhəmmədlü Abbasini qısqanclıq 
üstündə döydürüb gozünü şikəst etdirmişdi. Yadımdadır. Təbrizdə çəkilmiş bir 
neçə film-xronikaya baxmışam. Tribunada Pişəvəridən qabaqda döşünü qabağa 
verib bağıran Biriyanı görmüşəm. Biriya iki dəfə Bakida olmuşdur.  İlk dəfə 
gələndə ona gözəl şərait yaratmişdılar. Bu müharibə zamanı idi. Cəbhədən hələ 
ki, könül açan xəbərlər gəlmirdi. Almanların Mozdok ətrafında olan vaxtda 
Biriya atası ilə birlikdə bir xalı  hədiyyə apararaq İran konsulluğuna pənah 
aparıb İrana göndərilmələrini xahiş etmişdilər. 
İkinci gəlişi isə  Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat müvəqqəti yatırılanda 
oldu. Ölüm qorxusu altında o sərhədi aşıb bizə pənah gətirmişdi. 
Bu dəfə də Biriya üçün şərait yaradıldi. Lakin Biriya bu dəfə başqa bir dona 
girdi. Zənnimcə o şairlik yox, başqa bır vəzifə axtarırdi. Məsələn, Mərkəzi 
Komitə katibi, Nazirlər Soveti sədri (azı bir nazir) olmaq xəyalında idi. 
Axı Biriya burada hələlik də olsa mühacir idi. Bu niyyəti baş tutmadıqda o 
buradan başqa xarici ölkəyə köçürülməsini tələb edirdi. Şaha və  Məhəmməd 
Əliyilislama poemalarından küçələrdə parçalar oxuyurdu. 
Nəhayət, xəstəliyi o dərəcəyə  gəlib çıxdı ki, başına bir əmmamə qoyub 
əyninə bir göy qurşaqlı əba geyib Təzəpir məscidində fəaliyyətə başladı. 
Mən bir münasibətlə Vilayigildəydim. Biriyada ora gəldi. Süfrəyə plov 
gətiriləndə Vilayidən arvadının hansı millətdən olduğunu soruşdu. Vilayinin 
həyat yoldaşının erməni qızı olduğunu bilən kimi söyüştə süfrədən qalxdı. 
Namaz qılmaq üçün bu binada müsəlman evi axtardı. 
Dünyagörüşü dumanlı, iradəsi zəif şair Biriyanın aqibəti belə oldu. 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
304 
 
Təbriz ziyalilarından  şair Mir Mehdi Etimadı hamımız sevirdik. O çox 
alicənab, təvazökar, ürəyi açıq, savadlı bir şəxs idi. Onun məzəli söhbətindən 
zövq alardıq. Etimad bir neçə şeir kitabının müəllifi idi... Dili şirindi. Məclisdə 
çox nazikanə hərəkətləri vardı. Mir Mehdi Etimadın şeirləri xalq arasında geniş 
yayılmışdı. 
Etimadın "Məsləkində öldü vardır, döndü yox" şeri dillar əzbəriydi. 
Mən tez-tez onun yanına söhbətə gedərdim. Çalışdığı idarə  həm notarius, 
həm nikah qeyd olunan bir yerdi. Ondan xahiş etmişdim ki, Firdovsi 
mehmanxanasındakı nömrəmə söhbətə gəlsin. 
Lakin Etimad nədənsə  gəlib çıxmırdı. Mehmanxanada sovet zabitləri 
yaşadığı üçün qapıda əli silahlı əsgər keşik çəkirdi. Alt mərtəbə isə restoran idi. 
Orada işlayən bircənublu qardaş bizə çox məhrəmdi. Bizi soruşan olanda gəlib 
bizə xəbər verərdi. Gəlişinə icazə verib, vermədiyimizi öyrənib hərəkət edərdi. 
O bir neçə  dəfə  mənə  xəbər gətirdi ki, "Ağa, sizi bir qarayaxa görmək 
istəyir". Mən də qarayaxanın buraxılmasını tapşırırdım. 
- Qarayaxaları başımdan rədd edin, qardaş. 
- Ağa, gələn yenə həmin qarayaxadır, 
- Buraxma, 
vəssalam, rədd elə. 
O da sözümə  əməl edib gələn qarayaxanı qapıdan geri qaytarırdı. Bir gün 
küçədə Etimada rast gəldim. 
Dedim: - Vəfasız, daha bızi saymırsan, nə olub, günahımız nədir?! 
Dedi: - Vicdanıma and olsun, çox gəlmişəm. Məni mehmanxana qapısından 
buraxmayıblar. Peşman geri qayıtmışam. 
Dedim: - Yox, aşna, sən yanıma gəlməmisən. Gəlsəydin, səni dərhal 
buraxardılar, qapımızı bir qarayaxa tanıyıb ki, onu mənim sözümə qovublar. 
- 
Baba, o qarayaxa mənəm də... 
- Canım, sən nə danışırsan? Sən qarayaxa niyə olursan axı? 
- Ağayi Süleyman, mən ki hərbi deyiləm, qarayaxayam da. 
Məni bərk gülmək tutdu. Etimad da mənə qoşuldu. Sən demə, hərbi xidmət 
sahibi olmayanlara İranda qarayaxa deyirlər. 
Zarafatı davam etdirərək Etimadı mehmanxanadakı nömrəmə apardım. 
Dedim, çay gətirdilər. Təzəcə söbbətə başlamışdıq ki, Etimad dedi: 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
305 
 
- Ağayi Süleyman Rüstəm, deyiyəm, çün maye olmayım... 
Etimadın bu qəliz hiyləsini doğrusu başa düşmədim. Tərəddüdlə onun 
sözünü cavabsız qoymaq istəmədim. Dedim - əlbəttə, Ağayi Etimad, əlbəttə. 
Sözün ağzımdan çıxmasıyla Etimadın ayağa qalxması bir oldu. Asılqandan 
şlyapasını alib başına qoydu. 
- Ağayi Etimad, hara gedirsən? Nə oldu ki? 
- Mən ərz eylədim ki, maye olmayım. Siz də buyurdunuz ki, olmayım. 
Yəni baş-qulağınızı ağrıtmayım. 
- Vallah 
və billah nə dediyinizi başa düşməmişəm. Sözünüzü cavabsız 
qoymayım deyə qanmadığım cümlənizi təsdiq etmişəm. 
Məni bağışla. Olmaz ki, bir az sadə danışasan? 
- Niyə, o da olay... o da olay... 
Mir Mehdi Etimad Bakıda yaşamışdır. 
Bakıda ikən yenə bəzi qəribə əhvalatın səbəbkarı olmuşdu. Bu gün bir neçə 
dost şəhər univermağına getdik. Təbrizdən gələn iki həkim bəzi ləvazimat aldı. 
Müdirin otağında idik. Dostlarımızın könlü istəyənləri müdirin otağına 
gətirirdilər. 
Birdən Etimad dedi ki: "Mənə bir neçə yaxşı karavat lazımdır". 
Azərittifaqın sədri də yanımızda idi. Dedilər ki, kravata baxmaq üçün anbara 
getməliyik. Etimad dedi ki, buraya gətirsələr yaxşıdir. Azərittfaqın sədri ona 
belə cavab verdi: canım biz bu boyda kravatları bu kiçik otağa necə gətirək axı. 
Düşək podvala, orda bax, seç". 
Etimadı heyrət bürüdü. Əlini boynundakı qalstuka atıb dedi: "Baba, bir 
barmaq qaravata baxmaq üçün anbara niyə enək. Bu nəmənədir ki, otağa da 
yerləşməsin". 
Univermaqdakı yoldaşlar sonra başa düşdülər ki, Etimad qalstuk istəyirmiş. 
Fransızca "kravat" qalstuk deməkdi. Hələ  mən Etimadın müharibənin gərgin 
çağında əlinə zənbil alıb bazarda ləbləbi, kişmiş, sədri düyüsü, quzu əti, toyuq, 
cücə axtarmasını bir kənara buraxıram. Bir dəfə  işdən evə qayıtdım. Gördüm 
ki, Etimad mənim iş otağımda oturub, şəkərçörəyi ilə kakao içir. Zarafata salıb 
dedim ki: "Ağayi Etimad, sən nə haqla mən evdə olmayanda bizə gəlmisən?" 
Etimad gülümsəyərək dedi: "Öz qardaşımın, öz həmşiyəmin yanına gəlmişəm 
de". 
Bəli, Etimadın dərdi açıldı. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
306 
 
Sözə başladı: "Ağayi Süleyman, getmişdim sizin sekaya (Mərkəzi 
Komitəyə) Şahgəldiyevi görəm. Polis məni qapıdan buraxmadı. 
- Ağayi Etimad, bizdə polis yox, milis var. 
- 
Qoy milis olsun. Dərdim böyükdür, namusum məni qoyub getdi İrana. 
Qalmışam tək, tənha. Olmur da deyirəm, sən bu başıma Şahgəldiyev yoldaşla 
bir çarə tapın. Məni evləndirin. Bu işə Seka qarışsa lap yaxşı olar. Deyirəm, 
mənimçin heç təfavütü yoxdur. Gürcü qızı olur-olsun, rus qızı olur-olsun, 
yəhudi qızı olur-olsun: qərəz bir qulaq yoldaşim olsun. 
Mən Etimadın ciddi irəli sürdüyü məsələni zarafatla tamamladım. 
Ona söz verdik ki, göz-qulaqda olub ona bir övrət taparıq. Etimadın 
xasiyyətindəki bu şirin cəhətlər bir yana. Biz ona bir şair kimi, vətənpərvər 
kimi, millətini bütün varlığıyla sevən bir insan kimi hörmət və  məhəbbət 
bəsləyirdik. 
 
 
TƏBRİZ ZİNDANINDA 
 
Təbrizdə təbrizlilərdən, digər əyalətlərin sakinlərindən məktublar alırdıq. 
Məktub müəllifləri təkidlə yazırdılar ki, sovet hökumətinə hüsn-rəğbət 
bəsləyənlər, sovet ordusu sərhədi keçəndə qabağa düşüb yol göstərənlər hələ də 
Təbriz zindanında çürüməkdədirlər. 
Mən və Mirzə bu haqda digər yoidaşlarla söhbət etdik... Yoldaşlarımız bu 
işə qarışmaqdan boyun qaçırdılar. Onların fikrincə, bu, İranın daxili işlərinə 
qarışmaq demək idi. Lakin birtəhər özümüz yazıçı kimi hərəkət etməyə razılıq 
aldıq. Yox, biz buna dözə bilməzdik. Sovet dövlətimizin, sovet ordumuzun 
şərəfini qorumalı idik. Mirzə ilə birlikdə qubernator Fəhiminin yanına getdik. 
Nə üçün gəldiyimizi ona bildirdik. O ciddi etiraz etdi: 
-  Bu bizim daxili işlərimizə qarışmaqdır.  Bizim orqanlarımız 
zindanlarda yalnız caniləri, dələduzları, oğruları saxlayır. Sizə yalan məlumat 
vermişlər. 
Biz ona bir neçə siyahı göstərdik. Bu siyahıdakı adamlar Mərənddən, 
Əhərdən, Sərabdan, Culfadan. Qaradağdan idi. Məktublarda bu adamların 
nahaqdan zindanda saxlanıldıqlarını yazırdılar. Biz quber- 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
307 
 
natora dedik ki: "Biz bir yazıçı  və jurnalist kimi bu məsələ ilə maraqlanırıq. 
Məktublar yalan məlumat verirsə, daha yaxşı, gəlin sizin adamlarla birlikdə bu 
işi yoxlayaq. Sizinçin də, bizimçün də arxayınlıq olsun". 
Qubernatorun yolunu hər tərəfdən bağladıq.  Əlacsız birlikdə yoxlamağa 
razılıq verdi. Bizim üçün kabinetinə çay və meyvə gətirtdi. Bir neçə yerə zəng 
vurub farsca nə barədə isə tapşırıq verdi. 
Bizdən cəbhə vəziyyəti haqqında məlumat istədi. Özü isə ordan-burdan bəzi 
gülməli əhvalat danışdı. 
Bizi iki saata qədər öz kabinetində  əyləndirdi. Biz bunu çox yaxşı başa 
düşürdük. Zindanda nə isə bir iş gedirdi. Nəhayət, iki zabit və bir qarayaxa 
gəlib bizimlə birlikdə zindana getməyə hazır olduqlarını bildirdilər. 
Təbriz zindanına getdik: bir-bir kameraları  gəzirik. Yeri rütubətli torpaq 
olan kameralar dustaqlarla doluydu. 
Dərhal hiss etdik ki, qubernator bizi iki saat kabinetində bilərəkdən 
saxlamışdır. Sərəncam verib zindanda bir az təmizlik apartdırmışdır. Buradakı 
insanlardan hər birinin öz macərası, öz aləmi vardı. Biz siyahımıza baxırıq. 
Dustaqları dindiririk. Oğrular, canilərlə məşğul oluruq. 
Mülkədarlardan işgəncələr çəkmiş  və nahaqdan zindana atılanların, sovet 
ordusuna məhəbbət bəsləyib cəza alanların taleyi bizi düşündürürdü. Biz hər 
kameraya girəndə bu səslər ucalırdı: 
- Yaşasın şurəvilər! Zindəbad Stalin! 
Bizə yazılanlar həqiqət imiş. 
Dustaqları dindirdikdə  vəziyyət aydınlaşırdı. Dustaqların bəzisi çirk 
köynəyini qaldırıb vurulmuş  şallaq yerini bizə göstərirdilər. Hələ 
mülkədarların, ajanların,  əmniyələrin, bunların başlarına gətirdikləri azmış 
kimi, zindanda da cəza alırlar. 
Gödəkboylu biri irəli gəlib bizi salamladı. Öz başına və yaşadığı mahaldakı 
yoxsulların başına gətirilən müsibətlərdən danışdı. Hamı bir ağızdan dedi ki: 
Bu Əli bolşevikdir, qəribədir. Necə yeni, Əli bolşevik. 
Doğru danışdığıma görə qorxmayıb sözümü qansoranların üzünə dediyimə 
görə, kənd camaatı bu adı veribdir. Adım Əlidir. 
Biz bu adamların adını, familiyasını, harada yaşadığını qeydə alırdıq. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
308 
 
Zindanda bütün kameralar həyəcan içindəydi. Hətta bizimlə gedən 
məmurlara söyüşlər yağdırırdılar. Az qalırdı üstlərinə hücum etsinlər. Hər yeri 
bir uğultu bürümüşdü. 
Bir kamerada isə  tənha bir qadın bir küncə  qısılmışdı. Rəngi solğun, 
bədəncə çox zəifdi. Dərdini soruşduq. Ehtiyac üzündən doğduğu körpəni boğub 
çaya atmışdır. 
Bu qaranlıq kameralarda gözəl insanlar yatırdı. Zindandan qayıdandan 
sonra biz sovet hökuməti nümayəndələrini vəziyyətlə tanış etdik. Qubernatora 
etiraz göndərdik. 
Sovet hökumətinə  məhəbbət bəsləmək və sovet qoşunlarına bələdçilik 
üstündə tutulmuşların hamısı zindandan azad edildi. 
Mənim "Zindan" və "Zindanda işıq" şerim bu hadisələrdən doğmuşdur. 
 
* * * 
 
Təbrizdə  mənim çox dostlarım var idi. Onlardan biri də Hilal Nasiri idi. 
Mən onun dəftər, kitab mağazasındakı kitabları araşdirıb mütaliə üçün 
götürürdüm. Bəzən insanlığa düşmən yazanların kitabına da təsadüf edirdim. 
Hilal Nasiri həmin kitabları xahişsiz, filansız cırıb yandırırdı. 
Hilal Nasirini biz "Köşkü balaban" deyə çağırardıq. O "Köşkü balaban 
Araza baxar-Arazın suyu gözlərdən axar" adlı bir dastan yazmışdı. 
Tribunalardan həmin şeri tez-tez oxuyardı. Hətta bir axşam konsert zamanı 
Hilal Nasirinin təşəbbüsüylə səhnədə "Köşkü balaban" ifa olundu. On iki adam 
bir-birinin qurşağından tutmuş, onların çiynində isə yenə o qədər adam 
dayanmışdir. Aşağıdakılar "Köşkü balaban Araza baxar", mahnısını oxuyaraq 
yallı gedir. Üstdəkilər isə əllərini gözlərinin üstünə qoyub Arazın o tayına baxır 
və oxuyurlar. 
Hilal Nasiri "Köşkü balaban" şerilə, rəqsilə həmişə yadımıza düşür. 
Dostumuz  İsmayıl  Şəmsi də  həmişə  məhəbbətlə yad edirik. Bu mədəni, 
təvazökar, bir az utancaq və  səmimi dostumuz "Azərbaycan" qəzetinin məsul 
katibi idi. Demək olar ki, qəzetin əsas işini o görürdü. Bu qəzetin səhifələrində 
sovet dövlətinə, sovet ordusuna məhəbbət dolu məqalələr çap olunurdu. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
309 
 
İsmayıl  Şəms az danışıb, çox iş görən bir gəncdi.  İsmayıl  Şəms məni 
Təbrizlə və  Təbrizin  ətrafındakı yaşayış  məskənləri ilə tanış etməkdə çox səy 
göstərirdi. Onun aydın baxışları, gülər üzü indi də gözlərimin qabağındadir. 
 
*** 
 
Təbrizdə olduğum müddətdə çox maraqlı  şəhərlərdo olub, maraqlı 
insanlarla da görüşmüşəm. Bəzilərilə doslluq da etmişəm. Mərənd səfəri də 
məndə unudulmaz xatirələr yaratmişdır. Bu şəhərdə  mərəndlilər bizi böyük 
məhəbbətlə qarşıladılar. Bizə çiçəklər, güllər verdilər. Bizi dədə-baba 
qaydasiyla duz-çörəklə qarşıladılar: bağlardan dərilmiş gözəl meyvələr, 
mərəndi üzümü süfrəmizə dalbadal gətirdi. Bizi dinləmək üçün bütün 
mərəndlilər meydançaya toplaşmışdı. 
Sovet Azərbaycanındakı  həyatla, cəbhədəki vəziyyətlə tanış olmaq 
istəyirdilər. Həqiqəti bizim dilimizdən eşitmək arzusuyla çırpınırdılar. Meydan, 
ətraf evlərin damları, ağacların təpələri adamlarla doluydu. 
Alqış  səsləri bütün ətrafa yayılırdı. Mən onlara bir neçə  şeir oxudum. 
Mərəndlilərdən bir gənc xanəndə "Mərənddən aşdım Xoya qoymadılar, 
paltarım yoxdur, toya qoymadılar" mahnısını oxudu. 
Azərfilm bu görüşü çəkmişdir. Saxlanırsa çox yaxşı. Biz geri Təbrizə 
qayıdarkən mərəndlilər yolumuza çiçəklər səpdilər, arxamızca gülabdanlardan 
su atdılar. 
Cənubi Azərbaycan şairi Mir Mehdi Etimad bizimləydi. O, mərəndli idi. 
 
* * * 
 
Heç yadımdan çıxmaz. Oktyabr inqilabının ildönümü münasibətilə  Təbriz 
klubunda təntənəli yığıncaq keçirilirdi. 
Bu görüşə təbrizlilər axın-axın gəlmişdilər. Salonda yer yoxdu. Bir çoxları 
ayaq üstə dayanmışdı. 
Təbrizlilər bu görüşə böyük əhəmiyyət verirdilər. Onlar burada Sovet 
İttifaqındakı həyatla qiyabi də olsa tanış olurdular. 
Əziz  Əiiyev giriş sözüylə iclası açdı. Salondakı  cənublu qardaşlarımıza 
salamlar yetirdi. Sonra Həsən Şahgəldiyev Oktyabr inqilabinın fütuhatı barədə 
məruzə eldi. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
310 
 
Təbriz  şairləri, xanəndələri buradaydı.  Əbülhəsən xan İqbal konsertdə 
iştirak üçün gəlmişdi. 
İclasin rəsmi hissəsini qapamaq istəyəndə salonda gurultu başladı. 
Salondakılar əl çalaraq, ayaq döyərək "Ağayi Süleyman Rüstəm" deyirdilər. 
Prezidiumda oturan İsrafil Cahangirov salona gəlib mənə dedi ki: "Hərbi 
sovet üzvü Əziz  Əliyev yoldaş sizi təcili səhnəyə çağırır". Dedim ki, "lazım 
olsaydım  əvvəldən çağırardılar". Salondakılar təkrar  əl çalaraq, ayaq döyərək 
"Ağayi Süleyman Rüstəm, Ağayi Süleyman Rüstəm" deyə səslənirdilər. 
Mən qalxıb birbaşa salondan tribunaya çıxdım. Təbrizli qardaşlarımızın 
azəri  ədəbiyyatına olan məhəbbəti məni vəcdə  gətirdi. Təbrizdə yazdığım 
şeirlərdən, cəbhə şeirlərindən doyunca onlara oxudum. 
Bu məhəbbət məni təzə-təzə gözəl şeirlər yazmağa ilhamlandırdı. 
Təbrizdə  qəzetlərdə çap etdirdiyim şeirlər haqqında Tehranda təhsil alan 
azəri tələbələri məktublar göndərirdilər. "Vətən yolunda" qəzetimizə  təzə 
şeirlərim haqqında fikirlər yazırdılar. 
Bəzi məktub müəllifləri Süleyman Hikmətin kim olduğunu bilmək istəyirdi. 
Yazırdılar ki, bizim dərdlərimizi, arzularımızı özümüz qədər bilən bu adam 
kimdir? Bizi onunla görüşdürün. 
Bu məktubların bəzisi "Vətən yolunda" qəzetimizdə dərc edilmişdir. 
Bir axşam Mirzə ilə  Təbriz küçələrinin birindən keçirdik. Qəzet-satan 
uşaqlar "Ruznameyi Şahin,  əşari Süleyman Rüstəm" deyə bağırıb  əllərindəki 
qəzeti yoldan keçənlərin qabağında yellədirdilər. 
Biz təəccübləndik. Mirzə dedi ki. "Təbrizlilər yaman zarafatcıl olurlar. 
Yəqin bizi tanıyıblar ki, belə edirlər". 
Mirzə pul verib qəzet aldı. Doğrudan da "Şahin" qəzetinin birinci 
səhifəsində başda mənim kiçik bir şerimi dərc etmişdilər. Redaksiya bu növ ilə 
qəzetini satdırmaq istəyirmiş. 
Təbrizdə çıxan qəzetlər arasında yaman rəqabət vardı. Bəzi qəzetlər alıcısız 
qalanda daha nəşr olunmurdu. 
Hələ canubda yaşayan yazıçı  və  şairlərin vəziyyətinə bir nəzər salaq. Şair 
mətbəə sahibi ilə danışib qiymət kəsirlər. Əsər müəllifin kefi istədiyi tirajla çap 
olunur.  Şair kitabını  mətbəədən götürüb düşür bazarın canına. Dükançılarla 
sövdələşəndən sonra kitablarını satmaq 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
311 
 
üçün onlara təhvil verir. Əlbəttə, belə  şəraitdə ancaq yazıçılıqla yaşamaq çox 
müşküldür. 
Halbuki İranda 10 milyondan çox azəri yaşayır. Burada dövlət nəşriyyatı isə 
yoxdur. 
Yeri gəlmişkən, Təbrizdə bir fars yazıçısına təsadüf etdim. O mənə kitabını 
bağışladı. 
Kitabın cildində rəngli, yarımçılpaq bir qadın şəkli vardı. Ondan soruşdum 
ki, kitabda bu qadınınmı haqqında söhbət gedir. Dedi: xeyr ağa, kitabda başqa 
həyatdan bəhs edilir. Bu şəkil kitabın satılması üçündür. 
Bu yazıçı mənə çox qəribə bir təklif də etdi. Deyirdi ki, şair gərək həmişə 
cananlar arasında vaxt keçirsin. 
Məni şəhərkənarı bir bağa çağırırdı. Guya orda çəmənlikdə iki gözəl qadınla 
oturmalıydıq. 
Mən hərbi şair olduğumu bəhanə edib bu dəvətdən boyun qaçırdım. 
Bir gün yanıma yaşlı bir qadın gəlmişdi. Bu qadın deyirdi ki, "Kürdüstan 
valisinin xanımı Kürdüstanda olan ərindən çox nigarandır. Onun xanımı bu 
haqda şəxsən mənimlə görüşüb söhbət etmək arzusundadır. 
Oraya getsəm könlüm açılacaqdır. Orada kişi tayfasından bir kimsə 
olmayacaqdır. Valinin xanımı, bir çalan və bir do oxuyan iki xanım olacaqdır". 
Bu qəribə dəvəti də rədd etdim. 
Əlbəttə, bu validən nigarançılıq məsələsi deyildi. Validən dürüst xəbər 
tutmaq üçün bir çox başqa vasitələr vardı. Mən sovet vətəndaşı olduğumu, bu 
adı heç bir vəchlə  ləkələməməyi nəzərə alıb bu əcaib təklifdən yaxamı 
qurtardım. 
Təbrizlilərin hörmət va məhəbbəti hədsizdi. 
Evlərdə bizə çox ləziz, rəngarəng yeməklər hazırlayırdılar. 
Restoranlarda yeməklər yaxşı idi. Zənnimcə. Cənubi Azərbaycan yeməkləri, 
Cənubi Azərbaycan mətbəxi dünyada birincidir. 
Restoranların, evlərin qarşısından keçəndə xörəklərin  ətri adama iştaha 
gətirir. Yadımdadır. Tehranda Şah sarayında banket olanda Tehrandan Təbrizə 
təyyarə  gələrdi, Təbriz aşpazlarını Tehrana xörək bişirmək üçün aparardılar. 
"Xurşid" restoranında qəribə qayda var. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
312 
 
Müştəri içəri girir. Bir miz arxasinda oturur. İki dəqiqə  ərzində xidmətçi 
süfrəyə göyərti, çörək, qatıq, dolma və əlli qram araq gətirir. Deyirsən ki, "Ağa, 
mən bunu istəməmişəm". Cavab alırsan ki, "Ağa, bu bizim restoranın sizə 
məccani xidmətidir. Sonra kefiniz nə istərsə buyurarsınız". 
Restoran bu yol ilə özünə müştəri toplayırdı. 
Burada pivəni duzda qovrulmuş püstə və ya badamla içirlər. 
Tübrizdə cızbızxanada çox adam olur. 
Bir kababxana da vardı ki, orada ağciyərdən, qaraciyərdən, böyrəkdən, 
ürəkdən və ağ ətdən dadlı kabab hazırlayırdılar. 
Təbrizli dostlar bizi tez-tez bu yerlərə aparırdılar. Bir gün mən onları qonaq 
etməli idim. Birdən gördüm ki, yanımda pulum bir qədər azdır. "Vətən 
yolunda" qəzeti redaksiyasına getdim. Vaxt gec idi. Bizim maliyyə  işlərinə 
baxan İsrafil Cahangirovanı tapdım. Ona məsələni anlatdım. O dedi ki, əlimdə 
bir şey olmalıdır ki, mən də sənə pul verə bilim. 
Təzə şerin varsa ver, sənə avans verim, təzə, hazır şerim yox idi. 
Oturub on dəqiqənin içərisində "Araz qırağında" adlı  qəzəli yazıb ondan 
lazımi qədər para ala bildim. 
Qəzəl belə başlayırdı: 
"Həmişə nalə olur aşiqin dodağında 
Sevimli, qəmzəli bir dilbərin fərağında". 
 
*** 
 
Cənubi Azərbaycanda ayılmanın, milli qürurun, vətənpərvərliyin 
təzahürünün qarşısına sədd çəkmək istəyən  şovinistlər yox deyildi. İranın 
mədəniyyətinə dünya şöhrəti qazanmiş  şair, alim oğullarına bizim böyük 
məhəbbətimiz vardır. 
Nədənsə azərilərin öz milli mədəniyyətinin  ədəbiyyatının inkişafı yolunda 
atdığı addımlar Tehranda və Təbrizdə oturan bir para ağaların xoşuna gəlmirdi. 
"Vətən yolunda" qəzetinə  mənim adıma tək-tük qəribə imzasız məktublar 
gəlirdi. Bir məktub müəllifi yazırdı ki, azəri dilində şeir yazmaq olmaz. 
Bu "Türkə xər" dildir. Şeir yalnız və yalnız fars dilində yaranar. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
313 
 
Görünür. bu nadan dünya mədəniyyətindən,  ədəbiyyatdan xəbərsizdi. 
Cahildi... Təhqiramiz məktuba mən bu şeirlə cavab verdim. 
 
Mən sənin dilinə dəymirəm, sən də,  
Gəl mənim bu ana dilimə dəymə.  
Sənin də bağın var, gülün var, çəkin,  
Bağımda əkdiyim gülümə dəymə! 
 
Həsədlərlə baxdın çəmənimə sən,  
Gör bir nələr etdin vətənimə sən – 
Yan deyib, od vurdun bədənimə sən,  
Altında atəş var, külümə dəymə! 
 
Mən ağa ağ dedim, qaraya qara.  
Sən məni istədin çəkəsən dara.  
Təzəcə sağalır vurduğun yara,  
Mənim bu yaralı könlümə dəymə! 
 
Bu şeir bütün Təbrizə yayıldı. Dostlarımız aldığım məktubun azəri xalqının 
düşmənləri tərəfindən yazıldığını bildirib mənə  təsəlli verirdilər. Nə isə, bir 
imzasiz məktub da gəldi. Ona da bu misralarla başlayan  şeirlə cavab olaraq 
yazdim. 
 
Kim nə deyir desin, kim gülür gülsün,  
Mən də öz yerində gülən şairəm.  
Ağzın süd qoxuyur, körpəsən hələ  
Mən xalqın dilini bilən şairəm!  
Vətənim öl desə, ölən şairəm. 
 
Bu şeirdən sonra imzasız məktubların arası kəsildi. 
Bu  şeri, xüsusilə "Dilimə  dəymə"  şerimi Cənubi Azərbaycanda gənclər, 
məktəblilər əzbərləyib səhnədə oxuyurdular. 
Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkati müvəqqəti yatırılan zaman çox 
oğullar qurban getdi. Hətta Tehrandan Təbrizə varid olan qoşun qabağında 
azəri balalarını qurban deyə boğazdan kəsmişdilər. Təbrizdən qayıdan 
Cəbrayılov yoldaşın dediyinə görə, hər yerdə  mənim "Dilimə  dəymə"  şerimi 
oxuyan gənci söyə-söyə, döyə-döyə öldürüblər. 
"Dilimə  dəymə", "Vətən yandı", "Təbrizim" və qeyri şeirlərimə  nəzirələr 
yazan, mənə şeir ithaf edən gənc şairlər də vardı. Mən 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
314 
 
Cənubi Azərbaycanda bir ildən artıq oldum. Bu müddətdə kişilərə qardaş, 
yaşlı qadınlara ana, qızlara baci gözüylə baxdım. 
Cənubi Azərbaycanda olduğum müddətdə kimsənin rütbəsinə,  şöhrətinə 
qarşı özümdə  qısqanclıq  əlamətı duymadım. Vaxtımı  həmişə xalq arasında 
keçirməyə çalışdım. 
Orada məndən başqa da azəri sovet yazıçı  və  şairləri vardi. Osman 
Sarıvəllinin də bir sıra gözəl, tutarlı, hədəfə dəyən şeirləri cənublular tərəfindən 
sevilə-sevilə oxunurdu. Orada ziyalılarımızdan bir nəfər də vardı. Mən onu 
içərisində görmürdüm. 
O mənzilində yağlı yeməklər yeməklə və şair qardaşını ağızdolusu təriflə və 
başqa şairlərlə müqayisə edərək üstün tutmaqla məşğuldu. 
Şeirlərimə görə qazandığını az-çox hörmətə qarşı onda böyük qısqanclıq 
hisslərinin coşduğunu görürdüm. Məni istər bizim konsulluqda və istərsə 
Təbriz rəsmi orqanları tərəfindən verilən ziyafətlərə tez-tez dəvət edərdilər. 
Bu ziyalı dostumuz bunu özünə  dərd edərdi.  Əziz  Əliyevi və başqa 
yoldaşları bu münasibətlə  məzəmmət edərdi. Nəhayət, bir axşam bizim 
yoldaşlar qubernatorun verdiyi ziyafətə onu da apardılar. Banketdə Avropa 
qaydasıyla hamı ayaq üstə yemək yeyirdi. 
Bizim dostumuz məclisə  ləkəli, yağlı paltarla gəlmişdi. Məclisə plov 
gələndə özündən uzaqda olan bir yoldaşı bağıraraq yanına çağırdı. Plova 
qaşıqla yox, pəncəylə hücum etdi. Bunu görən  Əziz  Əliyev mənə dedi ki, 
"Süleyman, biabır olarıq, get o yoldaşlara de ki, xəlvəti məclisdən çıxıb 
getsiniər". 
Mən bunu edə bilməyəcəyimi bildirdim. 
Bu axşamkı banketdən birtəhər üzüsulu evə qayıtdıq.  Əziz  Əliyev yoldaş 
həmin dostumuzu xeyli məzəmmət etdi. Daha bundan sonra təşkil olunan 
qonaqlıqlara onu aparmadılar. 
Həmin dostumuz isə bunun günahını özündə yox, məndə görürdü. Onun 
fikrincə, biz hamımız gərək bütün rəsmi məclislərdə, banketlərdə, yığıncaqlarda 
bir sözlə, hər yerdə onun qardaşından danışmalı idik. Halbuki qardaşının buna 
heç ehtiyacı yox idi. 
Arada mən Bakıda olduğum zaman öyrəndım ki, həmin dostumuz şair 
qardaşina məktub yazıb məndən şikayətlənmiş. 
Mən hər yerdə, hər zaman bir sovet adamı olduğumu nəzərə almışam. 
Həmişə vətən və xalq işində bacardığım qədər çalışmağa can atmışam. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
315 
 
Bunu qələm dostlarım yaxşı bilirlər. 
Müharibənin  ən gərgin çağları idi. Bakıya qayıtdım. Bakıdan isə  cəbhəyə, 
milli diviziyalara əsgərlər arasında çalışmağa getməli idik. 
Təbriz, təbrizlilər gözlərimin qabağından getmirdi. Xüsusilə biz Təbrizə ilk 
dəfə  gələndə bir konsertdə bir az yoxsul geyinmiş beş-altı  qız səhnədə xalça 
üstdə oturub mahnı oxuyurdu. Bu mahnının bir bəndi indi də yadımdadır. 
 
Gülüstan bağının qapısı dəmir,  
Əlini ver əlimə, şurəvi gəlir.