55
3. BOB. XONLIKLAR DAVRIDA NUMIZMATIKA
3.1. O’rta Osiyo xonliklarida zarb qilingan tangalar
XVIII asrda O’rta Osiyoda o’zbek qabilalaridan chikkan kishilar
xukmronlik qilgan uchta mustaqil xonlik tarkib topdi: Qo’qon xonligi,
Buxoro xonligi va Xiva xonligi. Uchchala davlatda (ashrafiy yoki tilla),
kumush (tanga). misdan pul tayyorlandi. Qo’qon xonligida 1876 yili pul
chiqarish tuxtatilgan. Xorazshoxlar va Xiva xonligi davrida uzining xaqiqiy
qiymatiga ega bo’lgan oltin. kumush va mis muomalada ishlatilgan.
Xiva xonligida uch xil pullar muomalada bo’lgan:
1.
"Tilla" - oltin pul bo’lib. ikki xil shaklda va og’irlik miqdorida
bo’lar edi. O’sha davr pul miqdorida 1 so’m 80 tiyinga teng, ikkinchisi 3
so’m 60 tiyin deb belgilangan edi.
2.
"Tanga" - kumushdan ipshanib, bir tanga usha davr pul birligida 30
pul birligi yoki 20 tiyin deb belgilangan.
3.
"Pul" - misdan ishlanadi. U pulga va tiyinga bo’linar edi.
Kumushdan ishlangan tanga
"oq tanga" deb, misdan ishlangan pul
"qora
tanga" deb yuritilar edi
."qora tanga" o’zining qiymati jixatidan ok
tanganiig 60 %ga teng edi.
SHuningdek xonlikda
"shoyi", "Abbos shoyi". "yarim shoyi" deb
nomlangan pul birliklari xam ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40
tiyingacha o’zgarib turgan. Bu pullarda odam
rasmi tasvirlanmasdan arab
imlosida qaysi xonlik tomonidan nechanchi yillarda zarb qilingani yozilar
edi.
Xiva oltinlari pullari maxalliy va chet eldan keltirilgan oltinlarga
bo’linar edi. Xiva oltinlari o’zining yaltiroqligi, mustaxkamligi jixatidan
ajralib turgan. Muomalada ko’p ishlatilgan kumush pullarni metallari Quyi
Novgoroddan keltirilgan.
56
Xozirgi kunda Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis
pullar va ularning qoliplari dunyoni ko’pgina mamlakatlari muzeylarida
saqlanmokda. Mas.:
Moskva, Sankt-Pterburg, ayniqsa Xiva xonligi Rossiya
tomonidan eabt etilgach uning qimmatbaxo buyumlarini birinchi navbatda
oltin, kumush pullarini talash. Rossiya jug’rofiya jamiyati vakili
sharqshunos
olim P.I.Perx va A.P. Kun raxbarligida ilmiy jixatdan tashkil
qilindi.
Vasilevskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan
numizmatika va boshqa fondlar O’rta Osiyodan. jumladan Xiva, Qo’qon va
Buxoro
amirligidan kelgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar
xisobiga boyili. 1883 yili ermitajga junatilgan buyumlar ichida 1168 ta
qadimiy oltin-kumush tangalar edi. Bundan tashqari o’ljalar ichida
tanga
zarb qiladigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan. 25 ta xon muxri,
200 dan ortik qadimiy tangalar mavjud edi. Bularning xammasi Xiva
xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya Xivani
bosib olishi bilanok pul sistemasini Rossiya pul sistemasiga o’tkazishni
taklif etgan. lekin amalga oshmagan.
Xonlikda ko’pincha kumushdan bo’lgan tanga
pullar qulayligi uchun
ko’p ishlatilgan. XIX asrning oxirlarigacha xar yili bir million so’mlik
kumush tanga pullar xivalik maxalliy ustalar tomo nidan zarb qilingan.
Rossiya bosib olinganidan keyin Ekaterina II podsholigi davridan
buyon pul sifatida muomalaga kiritilgan qog’oz, kumush pullar xonlik
xududida qo’llanilmagan. qo’llanilganda xam uz kursidan past narxda
qo’llar edi. Pul muomalasida qiyinchilik vujudga kelishi natijasida sarroflar
faoliyati aktivlashadi. Xatto rus savdogarlari tangalar va tillalarni
yig’ishtirib olib qog’oz pullar tarkatishni taklif qiladilar. 1893 yil Rossiya
moliya vazirligining tashabbusi bilan rus
savdogarlarining iltimosi
muxokama qilindi va Xiva xoni tanga pullarini faqat rus podshosining
ruxsati bilan zarb qilish majburiyati yuklatildi.
57
Natijada XX asrning birinchi o’n yilligida rus qog’oz pullari
ishlatilayotgan tanga pullarga nisbatan ikki barobar ko’payib ketdi. Xiva
xoni Muxammad Raximxon II o’z umrining oxirlarida Xiva xonligida
muomala uchun ishlatilayotgan pul miqdorining etishmayotganligi,
shuningdek musulmon sharq olamida podsholar nomidan pul chiqarib
turilmasa unga xalq itoat etmasligini tushuntirib iltimos qilib zo’rg’a tanga
chiqarish imkoniyatiga ega bo’ldi. Uning vafotidan keyin Xivada pul bosib
chiqarish deyarli to’xtatildi. Rus podshosi pullari muomalada ishlatiladigan
bo’ldi.
1914 yildan boshlab Rossiya rus savdogarlari Xivada zarb qilingan
tangalarni olmay qo’yadi. mavjud bo’lgan tilla va kumush pullar xalq
qo’lida muomalada ishlatilib kelindi.
Asfandiyorxon xokimiyatga kelgach. rus podshosi va amaldorlari Xiva
xonligida bir kancha isloxotlar o’tkazish, Xivada muomalada bo’lgan
yuritilayotgan barcha tanga va pullarni yig’ib olib butunlay pul sistemasini
o’tkazishni xam taklif qildilar. lekin amalga oshirilmadi. 1918-20
yillar
xonlikda ikki xonlik davri bo’ldi. Bu
davrdagi
Sayd Abdudloxon
qo’g’irchok xon edi. Aslida xokimiyatni
Junaidxon boshqarar edi. U uz
xokimligini xalqqa ma`lum qilish uchun pul xam bostirib chiqardi. Uning
Dostları ilə paylaş: