O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

Menejmentning turli xorijiy maktablari 
Boshqarish nazariyasi asosini tashkil etgan qonun-qoidalar xususiyatiga bog’liq ravishda 
xorijiy boshqaruv maktablari turlicha guruhlarga bo’linadi. Bular jumlasiga quyidagilar: 
- boshqaruvning «mumtoz» maktabi yoki «ilmiy menejerizm» maktabi; 
- «insoniy munosabatlar» maktabi; 
- boshqaruvning «emperik» maktabi; 
- «ijtimoiy tizimlar» maktabi; 
- boshqaruvning «yangi» maktabi kiradi. 
Klassik maktab namoyondalari amerikalik muxandis va tadqiqotchi F. Teylor, frantsuz olimi 
A. Fayol, ingliz L. Urvik, nemis iqtisodchisi M. Veber, amerikalik G. Ford, G. Emersonlardir. 
Boshqaruvning mumtoz maktabi to’rt muhim unsur - mehnat taqsimoti, boshqaruv 
pog’onaliligi va ko’p bo’g’inliligi, tashkil etish tarkibi, boshqaruvning mumkin bo’lgan 
chegaralarini o’rganadi. 
Shunday qilib, boshqaruvning «mumtoz» maktabi insonni turli-tuman faoliyatini 
boshqarishga qo’llash mumkin bo’lgan tamoyillarni asoslab berishga harakat qilgan. U boshqaruvni 
tashkil etishning qator tamoyillarini o’rgangan. Bu maktab haqiqiy ilmiy boshqaruv nazariyasi 
darajasiga ko’tarila olmadi. 
«Mumtoz» maktabga xos bo’lgan inson omilini hisobga olmaslik, kishilar faoliyatiga 
soddalashtirilgan nuqtai nazardan yondashish Amerika boshqaruv nazariyasida yangi yo’nalish - 
inson munosabatlari maktabi vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalishning asoschilari - 
amerikaliklar E. Meyo, F.Rotlisberger, Dj. Muni va boshqalardir. Garvard universitetining 
professori E. Meyo «inson 
munosabatlari» nazariyasini ilgari surdi. Uning g’oyalarining maxiyati shundaki, mehnat 
jarayonida ruhiy va ijtimoiy omillar 
etakchi ahamiyatga ega. Shu sababli, Meyo fikriga binoan ishlab 
chiqarish va boshqaruvning barcha muammolariga inson munosabatlari nuqtai nazaridan 
qarash lozim. Bu nazariya 
insonning malum ijtimoiy va ruhiy ehtiyojlari qondirilsa, u yanada unumli mehnat qilishi 
mumkin, degan g’oyaga asoslangan. 
Bu maktabning yana bir namoyondasi D. Mak Gregor boshqaruvni 
tashkil etishga 2 xil yondoshuv mavjud: 
1) majburlash va rag’batlantirish usullari; 
2) tashabbuskorlik va mustaqillikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit yaratish 
Bu nazariyaning asosiy jihati shundaki, «inson munosabatlari» maktabi vakillari ijtimoiy 
muammolarni butun jamiyat miqyosida emas, balki alohida korxona miqyosida hal etadilar. 

---

Mehnatkashlar ijtimoiy ahvoliga atroflicha hal etilish lozim bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammo 
sifatida emas, balki kishilarning guruhiy munosabatlari sifatida qaraladi. 
«Emperik» (pragmatik) maktab menejment zarurligini umuman inkor etib, ochiq 
emperizmni targ’ibot qiladi. U boshqaruvning maqsadi - rahbarlik qilish bo’yicha ijobiy tajriba va 
mavjud xatolarni o’rganishdan iborat, deb takidlaydi. Bu maktab vakillari kamroq nazariy 
maslahatlar berib, ko’proq aniq vaziyatlarni tahlil etish bilan shug’ullanish kerak deydilar, albatta, 
tajriba o’rganishda juda muhim. Lekin faqat amaliyotga asoslanib menejmentni shakllantirish 
mumkin emas «Emperik» maktabning eng yorqin namoyondalari — T. Draker, R. Devis, 
L.Nyuman, D. Miller va boshqalardir. 
Yuqorida ko’rsatilgan xorijiy boshqaruv maktablarining eng asosiy kamchiligi har 
tomonlama chuqur o’rganilmaganligidir. Bu yangi yo’nalish «İjtimoiy tizimlar» maktabi vujudga 
kelishiga turtki bo’ldi. Uning eng taniqli namoyondalari D. March, G. Saymon, A. Ettsioni va 
boshqalardir. «İjtimoiy tizimlar» maktabi «inson munosabatlari» maktabi xulosalariga asoslanib, 
korxonaga o’zaro bog’liq va o’zaro tasir ko’rsatuvchi omillar majmuidan iborat kompleks tizim 
sifatida qarab, inson bu omillarni biri deb hisoblaydi. Sotsiologlarning katta guruhi sanoat 
sotsiologiyasi sohasida tadqiqot olib boradilar. «İjtimoiy tizim» maktabi o’zidan avvalgi 
maktablarga nisbatan keng ko’lamdagi muammolarni hal etishga, boshqaruv nazariyasini yaxlit 
holga keltirishga intiladi. Lekin boshqaruv nazariyasini tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik 
dunyo sharoitidan uzoqlashib ketishga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi. 
Agar «mumtoz» maktab namoyondalari nizolarni moddiy rag’batlantirish yoki jixozlash 
yo’li bilan, «inson munosabatlari» maktabi esa ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish yo’li bilan 
hal qilishni taklif etgan bo’lsa, «ijtimoiy tizimlar» maktabi tashkilotda nizolarning mavjud bo’lishi 
uning tabiatdan kelib chiquvchi holat deb hisoblab asosiy vazifa nizolar va ularning oqibatini 
yumshatishdan iborat deb takidlaydilar. 
50-yillarning boshida menejment nazariyasi rivojlanishiga «yangi» maktab katta tasir 
ko’rsatdi. U menejmentga aniq fanlar uslub va usullari - qarorlar qabul qilishni matematik 
modellashtirish, matematik mantiq, dasturlash, iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish 
usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi» maktabning eng yorqin namoyondalari - R. 
Akkof, L. Kleyn, V. Lyus va boshqalardir. Bu maktabning shakllanishi kibernetika va jarayonlarni 
o’rganish rivojlanishi bilan bog’liqdir. Jarayonlarni o’rganish zahiralar, resurslar taqsimoti, eskirgan 
uskunalarni almashtirish, maqbul ravishda rejalashtirishni boshqarishni matematik modellashtirish 
bilan bog’liqdir. Keyinchalik «yangi» maktab tarkibida mustaqil fan - boshqaruv qarorlari qabul 
qilish nazariyasi shakllandi. Xorijiy menejment rivojlanishining qisqa tavsifi boshqaruvni 
takomillashtirishning yangi usullari va shakllarini izlash uzluksiz davom etayotganligidan dalolat 
beradi. 
«Yangi» maktab «ijtimoiy tizimlar» maktabining mantiqiy davomidir.