O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi

uslubshunoslik kabi o‘nlab atamalarni parallel holda hozir ham ishlatib kelmoqdamiz. Buning
boisi atamalarning birinchisi xalqaro termin sifatida barcha tillarda qo‘llanilib
kelinayotganligidadir. 
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, yangi tavsiya etilayotgan so‘zlarning ma’qul
kelishi va me’yorlashishi ularni tilda avval qo‘llanilib kelinayotgan yoki kelinmayotganiga
ham bog‘liq. Boshqacha aytganda, ularni ko‘rish va eshitishga odatlanish me’yorlashishga
ko‘maklashadi.
Atamalar qo‘llashda me’yorni saqlab turish boshqa so‘zlar, masalan ko‘p ma’noli yoki
sinonim so‘zlar me’yorini turg‘un holatda ushlab turishga nisbatan osondek tuyuladi. Aslida
esa bu yerda ham o‘z muammolari bor. Mas., shu paytgacha tilimizda faol ishlatilib
kelinayotgan tovar so‘zi o‘rnida mol so‘zini ishlata olamiz: mol, sanoat mollari, mol
ayriboshlash, mol olib kelmoq, narxi tushirilgan mollar kabi. Ammo bunday ishlatish bemalol
emas. Sanoat mollari deyish mumkin bo‘lgan holda oziq-ovqat mollari deb bo‘lmaydi, mol
keltirdim deganda faqat sanoat mollari tushuniladiyu, tovar keltirdim deganda
farqlanmasdanmi yoki promtovari, prodtovari so‘zlariga asoslanibmi, har ikkalasi ham
tushunilaveradi. Tovar so‘zidan tovaroved so‘zini yasay olamizu, mol so‘zidan ana shu
ma’nodagi molshunos so‘zini yasay olmaymiz. Yasagan taqdirimizda ham u mol so‘zining
asosiy ma’nosiga - hayvon ma’nosiga tortib ketadi va hayvonni yaxshi biladigan, hayvon bilan
shug‘ullanadigan kishi ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida esa bunday ma’nolarni ifodalashga
zarurat bo‘lmagan. Aytaylik, insonshunos, hatto hazil tariqasida ershunos deyish ham mumkin,
ammo hayvonshunos deb bo‘lmaydi. Shunday ekan, tilimizda tovaroved so‘zidan foydalanib
turishga to‘g‘ri keladi.
Ma’lum bo‘ladiki, tilshunoslik ilmida, tilshunoslar va boshqa mutaxassislar faoliyatida,
ayniqsa, atamalar bobida tildan foydalanishdagi vaziyatni muvofiqlashtirish, bir xillikni yuzaga
keltirish, osonlik va qulaylik yaratish, eng muhimi, tushunarli bo‘lishni ta’minlash maqsadida
tavsiyalar berib boriladi. Aytaylik, agroprom, agroximiya, akvarel, annotasiya, arxeolog,
astronom, vakant so‘zlari o‘rniga dehqonchilik sanoati, dehqonchilik kimyosi, suv buyoq,
muxtasar bayon, qadimshunos, falakiyotchi, bo‘sh o‘rin /bo‘sh lavozim kabi so‘z va
birikmalarni ishlatish taklifi. 
Ammo bu tavsiyalar qanchalik ilmiy, amaliy va me’yoriy asosga ega? Bu variantlarning
qaysi biri tilda yashab qolishi mumkin? Ularning qaysi biri narsa va hodisaning, predmet va

---

tushunchaning mohiyatini to‘laroq ifoda etadi? Bu masalani, qaysi variant ma’qul bo‘lishdan
qat’iy nazar, hayotning o‘zi, til elementlaridan foydalanish jarayoni hal qiladi, albatta. Lekin
bunday tavsiyalarning berib borilishi, tavsiya etilayotgan variantlarning afzallik tomonlari
tushuntirib berilishi mutlaqo zarur bo‘lgan faoliyatdir. Faqat shunday yo‘l bilangina tilimiz
takomillashib, sayqallashib, so‘z ma’nolaridagi eng nozik imkoniyatlar ham reallashib boradi.
Aytilganlarning tasdig‘i sifatida bir misol keltiramiz: psixologiya faniga oid ko‘plab atamalar
shu soha mutaxassislarining tavsiyasiga binoan o‘z o‘rnini sharq ilmida qo‘llanib kelingan
atamalarga bo‘shatib berdi: Psixologiya-ruhshunoslik, psixika-ruhiyat, psixik prosess-ruhiy
jarayon, adaptasiya-moslashish, nerv-asab, nerv sistemasi-asab tizimi, talant-iqtidor/iste’dod,
temperament-mijoz, emosiya-jo‘shqin holat /jo‘shqinlik, xarakter-xulq.
Bundan shunday xulosa qilib chiqadiki, tildagi me’yoriy holatlarni tayinlashda har bir
tilning o‘z ichki qonun-qoidalariga tayanib, ko‘pchilikka ma’qul bo‘lish-bo‘lmaslik jihatlari
e’tiborga olinishi kerak. 
Shu o‘rinda yana bir misolni tahlil qilaylik. Ko‘plab atamalarning muqobillarini izlash
jarayonida rayon so‘zi o‘rnida nohiya , depara, tuman so‘zlari ishlatila boshlandi. Keyinchalik,
garchi so‘zning asl mohiyatiga unchalik to‘g‘ri kelmasa ham tuman so‘zi me’yorlashdi.
Ammo, ta’kidlash lozimki, bu so‘zning birgina ma’nosi - viloyatning bir qismi bo‘lgan,
ma’lum chegaraga ega bo‘lgan, ma’muriy hudud atamasi sifatida me’yorlashdi. Ammo,
lug‘atda rayon so‘zining umuman joy ma’nosini anglatish imkoniyati ham ko‘rsatilgan:
prigorodniy rayon - shahar atrofi rayoni, promishlenniy rayon - sanoat rayoni, zavodskoy
rayon - zavodlar rayoni, rayon voyennix deystviy - urush harakatlari rayoni, rayon boya - jang
maydoni, oboronitelniy rayon - mudofaa doirasi kabi. Bu birikmalarni qanday
me’yorlashtiramiz? Bizning ongimizda u hozircha ma’muriy hudud tarzida shakllanib turgan
ekan, shahar atrofi tumani, zavodlar tumani, urush harakatlari tumani tarzida ham
me’yorlashib keta oladimi?
Buning ustiga, shu so‘z o‘zagidan yasalgan rayonirovaniye, rayonirovanniy -
rayonlashtirish, rayonlashtirilgan  so‘zlari bor. Masalan, biror ekin navlari urug‘ini, ya’ni biror
joyning sharoitiga eng ko‘p moslashtirilgan navlar urug‘ini rayonlashtirish. Buni qanday
me’yorlashtiramiz? Urug‘ni tumanlashtirish debmi yoki urug‘ni joylashtirish,urug‘ni joylarga
moslashtirish, debmi? Harqalay, nazarimizda, masalaning yechimini o‘tayotgan vaqt topadi.
Atamalarni almashtirish va me’yorlashtirishda ro‘y berayotgan jarayonlarni tahlil qilib
quyidagi xulosaga kelish mumkin : atamalarning bir qismi tezgina almashdi, me’yorlashdi va
ommalashdi, yana bir qismi esa variantlar, dubletlar tarzida baravar ishlatilib kelinmoqda.
Atama sifatida tavsiya qilingan birliklarning ma’lum qismi esa tilda o‘z o‘rnini topmadi,
ko‘pchilik tomonidan ma’qul ko‘rilmadi.

---