Bosh tahririyati toshkent – 2017 adabiyot qozoqboy yo‘ldoshev, begali qosimov, valijon qodirov, jalolbek yo‘ldoshbekov

Alisher Navoiy
(1441–1501)

---

169
sayid) Kobuliy yaхshi shoir, Muhammad Ali G‘aribiy 
shoir, sozanda va хattot edilar. Alisher oilada uchinchi yoki 
to‘rtinchi farzand bo‘lib, maktabda bo‘lajak sulton Hu-
sayn Boyqaro bilan birga o‘qidi. U erta savod chiqardi. 
She’r o‘qish va yod olish, she’r bitishga bolalikdan havasi 
uyg‘ondi. Kichik maktab yoshida fors shoiri Farididdin At-
torning kattalar ham tushunishi qiyin bo‘lgan «Mantiq ut-
tayr» dostonini fors tilida o‘qib ham uqib yod olgani uning 
yoshlik iste’dodining muhim qirralaridan edi. 
1447-yilda podshoh Shohrux Mirzo vafot etib, poy-
taxt Hirot notinch bo‘lib qoladi. Alisherlar oilasi Iroqqa 
ko‘chib ketadi. Yo‘lda Taft shahrida Alisher mashhur tarix-
chi Sharafi ddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi, tiyrak va aql-
li bolakay ning zukkoligidan mamnun bo‘lgan keksa olim 
uning haqqiga duolar qiladi. Хalq orasidagi «Ulug‘lar duosi 
qabul bo‘ladi» degan naql bejiz emas.
Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Ko‘p 
o‘tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o‘tiradi. Alisher-
ning otasi G‘iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib 
tayinlanadi. Alisher esa, o‘qishni davom ettiradi. 
1453-yilda Alisherning otasi G‘iyosiddin Muhammad 
vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. Avval 
Sabzavorda, so‘ng Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh 
do‘st: Husayn va Alisher yana birga bo‘ldilar. 
She’rga mehr Alisherni ijodga undadi. U 7, 8 yoshlari-
dan she’r yoza boshladi. O‘zbekcha she’rlariga «Navoiy», 
forscha she’rlariga «Foniy» taxallusini qo‘ydi. Deyarli Siz 
tengi paytlarida she’rlari bilan mamlakatga tanilib qolgan 
edi.
O‘smirlik davrlarida Alisher o‘qishda va yozishda tinim 
bilmas, she’r mutolaasidan charchamas edi. «Muhokamat 
ul-lug‘atayn» asarida o‘zining yoshlik chog‘ida mashhur 
o‘zbek va fors shoirlari nazmidan 50 ming bayt (100 ming 
misra) she’rni yod bilganini yozadi.

---

170
1457-yilda Abulqosim Bobur Mirzo vafot etdi. Uning 
o‘rnini Abusaid Mirzo egalladi. Husayn Boyqaro taxt 
uchun kurashga sho‘ng‘ib ketdi. Navoiy esa Mashhad mad-
rasalarida o‘qishni davom ettirdi. 1464-yilda Hirotga qay-
tib kelgan shoir hayotida noxushliklar boshlandi. Abusaid 
Mirzo taxtga da’vogar Husayn Boyqaroning yaqin kishila-
rini ta’qib ostiga oladi. Alisherning ota mulkini musodara 
qiladi, tog‘alari Kobuliy va G‘aribiylarni qatl ettiradi.
Navoiy 1460-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda 
yashadi. Temurbek poytaхt qilgan bu ko‘hna shahar uning 
hayotida o‘chmas iz qoldirdi. Bu yerda o‘z davrining yetuk 
olimlaridan, хususan, shu kungacha asarlari Islom olamida 
mo‘tabar sanalib kelayotgan Fazlulloh Abulays Samarqan-
diydek allomadan saboq oldi. Keyinchalik bu shaharni o‘z 
asarlarida «fi rdavsmonand» (jannatmisol) deb ta’rif etdi. 
Bu yerda shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. Bir 
devonga yetib ortadigan asarlari bo‘lishiga qaramay, kam-
tarlik tufayli bo‘lsa kerak, o‘zi tartib bermaganligi uchun 
1465–1466-yillarda uning muxlislari she’rlarini to‘plab, 
«Devon» tuzdilar. Bu kitob bugungi kunda shartli ravishda 
«Ilk devon» deb nomlanadi.
1469-yilda Hirot taxtiga Husayn Boyqaro chiqadi va Sa-
marqandga xat yo‘llab, Alisher Navoiyni o‘z yoniga chaqi-
rib oladi. Davlat ishlariga jalb etadi, avval muhrdor
1
, so‘ng 
vazir qilib tayinlaydi. 1487–1488-yillarda Astrobodga ho-
kimlik qildi. Husayn Boyqaro hokimiyat ishlarida Navoiy-
ning aql va sadoqatiga tayanib ish ko‘rdi. Uning qarshi-
ligiga qaramasdan, shoirni yuqori martabalarga tayinladi. 
Buyuk shoir «amiri kabir» (ulug‘ amir), «amir ul-muqar-
rab» (podshohga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf 
bo‘ldi. Uning vazirlik yillari Hirotda obodonlik ishlari avj 
olgan, madaniyat gullab-yashnagan, adolat va haqiqat tug‘i 
baland ko‘tarilgan davr bo‘ldi. «Ilgimdan kelganicha, – deb 
yozadi «Vaqfi ya» asarida Navoiy, – zulm tig‘in ushotib 
1
Muhrdоr – davlat hujjatlarini rasmiylashtiruvchi amaldоr.

---

171
(sindirib), mazlum jarohatig‘a intiqom marhamini (qasos 
malhamini) qo‘ydum. Va ilgimdin kelmaganni ul Hazrat 
(Husayn Boyqaro) arzig‘a yetkurdim». 
Davlat ishlari bilan bir qatorda o‘zining sevimli mash-
g‘uloti – badiiy ijodni ham to‘хtatmadi. 1472–1476-yillarda 
«Badoye ul-bidoya» («Badiiylik ibtidosi»), 1476–1483-yil-
larda «Navodir un-nihoya» («Tuganmas nodirlik lar») nom-
lari bilan ikki devon tuzdi.
1483-yilda turkiy tilda birinchi bo‘lib «Xamsa» yozish-
ga kirishdi va misli ko‘rilmagan qisqa muddat – ikki yilda 
besh yirik dostondan iborat asarni yozib tugatdi. Ilm va 
ijod ahli bu voqeani zo‘r shodliklar bilan qarshi oldi. Ab-
durahmon Jomiy Navoiy «Xamsa»siga yuksak baho berdi. 
Husayn Boyqaro buyuk shoirni o‘zining oq otiga mindi-
rib, unga jilovdorlik qilib, Hirot ko‘chalarini aylantirdi. Bu 
insoniyat tariхida kamdan kam uchraydigan hodisa edi: 
qudratli davlatning shavkatli podshohi bir shoirga jilov-
dorlik qilsa! Mazkur hodisa ayni paytda Husayn Boyqaro-
ning ma’nan yuksak, ma’rifatli va haqiqatpesha hukmdor 
bo‘lganligining dalilidir. Navoiy «Hayrat ul-abror» dosto-
nida bejiz uni shoh G‘oziy deya ulug‘lamagan edi.
1489–1493-yillar shoir uchun ayriliq, og‘ir judolik yil-
lari bo‘ldi. Do‘stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher, 
Abdurah mon Jomiy, Pahlavon Muhammad ketma-ket vafot 
etdilar. Navoiy ularning хotirasiga bag‘ishlab uchta – esda-
liklardan iborat nasriy asar yaratdi.
Navoiy fanning bir necha sohalarida qalam tebratib, za-
bardast olim ekanligini ham isbot etdi. O‘tmish mavzusida 
«Tariхi muluki Ajam» («Ajam, ya’ni arab bo‘lmagan mam-
lakatlar podshohlari tariхi»), «Tariхi anbiyo va hukamo» 
(«Payg‘ambarlar va donishmandlar tariхi») asarlarini yoz-
gan. Turkiy adabiyotshunoslikda ham uning alohida o‘rni 
bor. Aruzga doir «Mezo n ul-avzon» («Vaznlar o‘lchovi»), 
tazkirachilikka
1
oid «Majolis un-nafois» («Nafi s majlis-
1
Tazkira – ijоdkоrlar haqida ixcham ma’lumоt va ayrim asar-
laridan namuna kеltiriladigan to‘plam. 

---

172
lar») kabi asarlar yaratdi. Bular o‘zbek (turk) tilida shu so-
halardagi birinchi asarlar edi. Buyuk shoir tilshunoslik bi-
lan ham qiziqdi. Lug‘atshunoslikka oid «Sab’at-u abhur» 
(«Yetti dengiz») nomli kitob yozdi. Ayniq sa, «Muhokamat 
ul-lug‘atayn» («Ikki til muhokamasi») asarida turk (o‘zbek) 
va sort (fors) tillarini solishtirib, o‘z ona tilining tuganmas 
imkoniyatlarini ilmiy asoslab berdi.
Navoiy 1490-yillarda adabiyotimiz tariхidagi yana bir 
katta hodisa – «Xazoyin ul-maoniy» («Ma’nolar xazinalari») 
majmuasini tuzdi. To‘rt devondan iborat bo‘lgan bu ulkan 
she’riy to‘plam shoirning turkiy tilda yozgan deyarli barcha 
lirik she’rlarini qamrab olgan edi. Shuningdek, fors tilini mu-
kammal bilgan va unda ham barakali ijod qilgan shoir bu 
tilda yozgan she’rlarini to‘plab «Devoni Foniy»ni tuzdi. 
Buyuk adib umrining oxiriga qadar ilm-u ijod bilan 
qizg‘in va samarali shug‘ullandi. Sharqda o‘tgan mashhur 
shayxlar, so‘fi ylar hayoti haqida ma’lumot beruvchi «Na-
soyim ul-muhabbat» («Muhabbat shabadalari») asarini 
yozib tugatdi. So‘ng umr bo‘yi xayolini band etgan «Lison 
ut-tayr» («Qush tili»)ni qog‘ozga tushirdi. Boshqalar bilan 
olib borgan yozish malari – xatlarini to‘plab «Munshaot» 
(«Xatlar») tuzdi. 1500-yilda buyuk mutafakkirning yax-
shilik va yomonlik haqidagi qarashlarini o‘zida ifodalagan 
«Mahbub ul-qulub» («Ko‘ngillarning sevgani») asari may-
donga keldi. Bu buyuk adibning so‘nggi asari edi. 
Alisher Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etdi.