Rasid mavsumn shodiyu ayshu tarab

Nizomiddin Mir Alisher Navoiy hazratlari oltmish yillik umrini qizg`in ijod va ijtimoiy faoliyat bilan, ilm hamda dunyoni, uning go`zalliklarini anglamoq zahmatlari bilan o`tkazdi. Dastlabki alifbo sabog`ini otasi G`iyosiddin Muhammaddan olgan bo`lsa, she’riyat sirlarini - Mavlono Yah’yo Sebak (aruz fani), Xoja Fazlulloh, Abullaysiy hamda tog`alari Mir Sayyid Kobuliy va Muhammad Ali G`aribiydan o`rganadi. Kichik tog`asi, Navoiy ta’birida - «ko`proq sozlarda yaxshi» talqinli, «uni va usuli xo`b» bo`lganligi va «musiqiy ilmidin xabardor»ligi bois, yosh Alisherning ayni musiqa savodini ham unda chiqargan deyishga asos beradi.
Biroq, musiqadan asosiy saboqlarni Navoiy hazratlari o`sha davrning nom qozongan darg`alaridan biri Xoja Yusuf Burhon dan olgan ko`rinadi. Zero, u, shoir e’tirof etganidek: « ... musiqiy ilmini ham yaxshi bilur erdi va faqir musiqiy fanida aning shogirdimen. Ko`proq o`z she’r(lar)iga musiqiy bog`lar (ta’kid bizniki. T.G`.) erdi. «Isfahon» amalini bu baytig`a bog`labturkim:
Rasid mavsumn shodiyu ayshu tarab,
Agar gado ba murodi dile rasad chi ajab».
Ya’ni:
Shodlik,zavq va xushchaqchaqlik mavsumi etishdi,
Agar gado ham o`z dilidagi murodiga etishsa ne ajab.
Benazir shoir tarjimai holidan yana shular ma’lumki, u qaerda bo`lmasin - Hirotdami, Samarqanddami, Mashhadu Astroboddami, doimo yonida bastakorlardan Xoja Abdullo Marvarid, Paxlavon Muhammad, musiqashunoslardan Abdurahmon va Muhammad Jomiylar, o`nlab sozandayu xonandalar bo`lishgan hamda musiqa ijodi va ijrochiligi, ilmi borasida izchil muloqotlar xamisha davom etgan.
Hozir musiqashunosligimizda «Navoiy va musiqa» mavzui «Navoiyning badiiy asarlarida musiqaning o`rni», «Navoiyning ilmiy asarlarida musiqa», «Navoiy she’riyati o`zbek musiqa folklorida», «Navoiy va o`zbek mumtoz musiqa merosi», «Navoiy - bastakorlik ijodiyotida», «Navoiy va XX asr o`zbek musiqasi» kabi yo`nalishlarda tadqiq etilmoqda.
Alisher Navoiy badiiy merosining deyarli barcha qatlamlari - mahobatli «Xamsa» (50 ming misra atrofida), butun hayoti mobaynida izchil yaratilgan «Xazoyin ul-maoniy» (44900 misra) va «Devoni Foniy» (12 ming misra)da, shuningdek, boshqa asarlarida ishlatgan jami 26 mingdan ziyod, so`zlar orasida yuzlab maxsus musiqiy-kasbiy atama, tushuncha, ibora va xususiy birikmalar uchraydi. Bularni quyidagi tarzda muayyan tasniflarga bo`lish mumkin:
-cholg`ular: daf, doyra, nog`opa, do`mbira, ko`s, do`l; jilojil, zang, zangula; mizmor, nay, karnay, nafir, 6ypg`y (surnay), sibizg`a; ud, rud, chang (cheng), barbat, qonun, rubob, tanbur; qo`biz, g`ijjak; arg`anun;
-musikiy shakl (janr)lar: doston, yor-yor, o`lan, marsiya, naqsh, peshrav, navba, rehta, tuyuq, tarona, qo`shiq, surud, jirzsavt, kor, amal, saj, qavl, chinga;
-musiqa asari: ko`k, kuy, lahn, navo, nola, turkona, tasnif, alhon;
-musiqiy asarlar talqinchisi: lahnpardoz, lahnsoz, alhonchi, alhonnamoy, alhonsaro, navosoz, navobaxsh, navogar, dostonnavoz, barbatzan, mutrib, mug`anniy, udzan, rudzan, qavvalon, cholibon, surudchi;
-bevosita musiqa asari ijodkori; muallif, musannif, mulahhin, bog`lovchi (bastakor), bog`labon, amalon, amalchi; nag`masoz;
-musiqa asari yaratishga undash, da’vat: bog`la, bog`lagan, tuz, tuzubon, ko`rguz, ko`rsat, aylagin, aylabon, tutgil, tut, surud chekib;
-muayyan mavzu va mazmundagi musiqa asarlari: Qumri lahni, lahni no`sho-no`sho, lahni Barbad, Hudiy Lahni, Navoiy lahni, «Tegdi g`izol», «Hey tulugim», miatayin, ayolg`u, bozgo`y, suvora, tarona, chinga, bazmu, tarab;
Ishonchimiz komilki, keltirilgan atamalar doirasi Alisher Navoiy badiiyatida bundan ham keng qamrovda qo`llangan. Bu jihatni tadqiq qilishga bel bog`lagan zukko musiqashunos uning yangi-yangi qirralarini topishi muqarrar. Qarangki, shoirimizning o`zi, o`spirinlik chog`larida yoza boshlagan «Badoe’ ul-vasad»ning ilk g`azallaridan birini quyidagi misralar bilan boshlaydi:
Ey, navbahori orazing subhig`a jonparvar havo,
Andin gulu bulbul topib — yuz barg birla ming navo.
Hazrat Navoiy ijodida bundan ham yorqinroq tom ma’noli nazmiy fikr bayonidan musiqiy teran jumla va xulosalarga ravon o`tish (o`zgacha modulya?iya)lar hollari son-sanoqsizdir. Qolaversa, Navoiy o`z nazmiy-badiiy tafakkuridagi musiqiy nisbatlar, majoziy o`xshatishlar, tugal, yaxlit obrazlar qiyofasini gavdalantirishda musiqiy bo`yoqlar, musiqiy sifatlovlardan ham keng foydalangan. Masalan, «Sab’ai sayyor» dostonidagi bosh qahramon Diloromni chang sozisiz, kuy-qo`shiqsiz yoki ayni shu asarning ettinchi iklimida xorazmlik musofirni «ilmi advoru fanni musiqiy»siz tasavvur etib bo`lmaydi.
Navoiy bevosita musiqa bilan bog`liq ilmiy va qisman badiiy asarlarini hayotining so`nggi o`n yili, ya’ni 1490-1500 yillarda, demakki, ijodiy barkamol, mahorati avj pallasiga ko`tarilgan bir davrda yaratgan. Bular «Majolis un-nafois» (1491), «Mezon ul-avzon» (1492), «Holoti Pahlavon Muhammad» (1493) va, nihoyat, «Mahbub ul-qulub» (1501) kabi biri-biridan teran, mazmunan keng qamrovli, falsafiy kuzatuvlar, mushohadali xulosalarga boy asarlardir.
Navoiyning minglab g`azallari orasida, aynan ilmiy-badiiyligi bilan biz uchun nihoyatda noyob, ya’ni shoirning o`ziga xos «Mug`anniynoma»si esa ushbu g`azaldir:
Ey mug`anniy, yor bazmida navo soz aylasang,
Jon fidong o`lsun g`amim sharhidan og`oz aylasang.
Uddek kuymakligim sharh et lisoni hol ila,
Nag`mada udung lisonin hajripardoz aylasang.
O`zga olamdin xabar deb, bizni turguzding ne tong,
Bu risolat birla gar nahori e’joz aylasang.
Rozim ar sozing lisonidin ba’idul fahm esa,
Anga ruhafzo unungni dog`i hamroz aylasang.
Otlanib boshimni raxshingning ayog`i ostiga,
Tiyg` birla sog`udek masti sarandoz aylasang.
Parda yop roz uzrau dohil bo`l ushbu bazm aro,
Kim erur xorij agar beparda ovoz aylasang.
Chekmading lahni Navoiy ko`nglun istab ayb emas,
Anglab o`zungni navo ahlig`a shahnoz aylasang.
Fikrimizcha, ushbu izchil, biri-biridan teranlashtirilib bayonlanayotgan nazmiy va shubhasiz, musiqiy-semantik tafakkur majmui, yuqorida nomlari keltirilgan to`rtta ilmiy-badiiy asariga ham ma’nodoshdir. Xususan, «Majolis un-nafois»dagi sakkiz majlisning har birida u yoki bu san’atga daxldor o`nlab shaxslar haqida ishonarli ma’lumotlar o`rin olgan. Qizig`i Navoiy nihoyatda qiska, ba?zan bir-ikki so`z, jumla vositasida muayyan insonga to`liq kasbiy ta’rif beradi. Me’morlar va musavvirlar, naqqoshu zargarlar shu tariqa Navoiy zikridan o`tishadi. Temur Ko`ragon (Sohibqiron Amir Temur)dan boshlanib, jami 22 temuriyga bag`ishlangan ettinchi majlisda, ularning ayni madaniyat, san’at va umuman ma’naviyatga munosabatlari Navoiy diqqat-e’tiboridan chetda qolmaydi. Jumladan, dastlab Amir Temur g`azabini qo`zg`otgan Xoja Abdulqodir Marog`iy, Mavlono Muhammad Koxiy va Ustod Qutb Noyilar qismati (o`limga hukm) va Xojaning «filhol biyik un bila qur’on» tilovatidan so`ng, dili yumshagan Sohibqiron kechirimini olganligi hamda uning «oliy majlisda nadim va mulozim» qilinganligi hikoya qilinadi. Majlisning Boysung`ur Mirzoga ajratilgan sahifalarida esa quyidagilarni o`qish mumkin: «Xattot va sozanda va go`yandadin muncha benazir kishikim, aning tarbiyatidin orog`a kirdi, ma’lum emaskim, hech podshoh zomonida paydo bo`lmish bo`lg`ay».
Ushbu asarda kaminaning qiziqishini ?yg`otayotgan shaxslar - Mavlono Sohib Balxiy («Chahorgoh» amali mashhur), Xoja Yusuf Burhon («Isfahon» amali muallifi), bir qator savt, yaxshi naqshlar yaratgan Hofiz Sharbatiy (Navoiyning eng yaqin do`stlaridan), Ushshoq, Navo va Husayniy pardalaridagi peshrav, kor, qavl amallari bilan tanilgan Ustod Qulmuhammad, bevosita Navoiy g`azallariga kuy bastalagan Xoja Abdulloh Marvoridning akasi - Xoja Abdulloh Sadr, Abdurahmon Jomiyning inisi Muhammad Jomiy (advor va musiqiy ilmida mohir)lardir. Zero, ularning aksariyati ijrochilik va musiqashunoslikda, eng qobiliyatlilari esa bastakorlikda ham nom chiqarishgan.
Zahiriddin Bobur ta’biri bilan aytganda - «yaxshi naqshlari (ya’ni ashula yo`llari - T.G`.) va peshravlari (cholg`u kuylari)» bilan tanilgan Alisher Navoiy hazratlari «Majolis un-nafois»da o`ttizga yaqin musiqaga aloqador o`tmishdoshlari va zamondoshlari haqida yozar ekan, ayrim joylarda forsiy «bastakor, bastalash, bastalab» so`zlari o`rniga aslan turkiy «bog`labdur, bog`lash, bog`labdurkim» atamalarini qo`llaydi. Masalan, Mavlono Sohib Balxiy, ustozi Xoja Yusuf Burhonlarga nisbat berilgan o`rinlarda turkiy atamalarni qayta-qayta ishlatadi.
Alisher Navoiyning qariyb qirq yillik do`stiga bag`ishlangan «Holoti Pahlavon Muhammad»da bu o`ta faol ijodkorning musiqa bobidagi yutuqlariga doir ma’lumotlarda «bog`labdurkim», «bog`lanib», «bog`labdurki» atamalari keng qo`llangan. O`z do`stining Ustod Muhammad Xorazmiy, Mavlono Sohib Balxiy, Xoja YUsuf Andijoniylar tasnifotiga muqobil va hatto «alarning ko`pridin ham xushgo`yroq va ham xushxon» asarlariga umumiy bir tarzda bahr beraturib, Mir Alisher bobomiz bu san’atkorning «Chahorgoh», «Segoh» amal(ashula yo`l)lari va «tegdi g`izol» sho`’basidagi mo`staqil bozgo`ylarini alohida e’timod bilan e’tirof etadi, «xaloyiq orasida mashhurdur» deya suyunadi. Demak, bolalik chog`laridan alloma Xoja YUsuf Burhondek bastakorga shogird tushgan, butun faoliyati davomida musiqiy-ijodiy jarayonni ayni k a s b i y qiziqish bilan izchil kuzatib, aniqrog`i zukko tinglovi orqali teran anglab kelgan Navoiy, bu soha ahlining eng mohirlari ijodigagina ana shunday muqaddas - «bog`labdur», «bog`lab» kabi yuksak iboralarni qo`llagan.
Yana o`zining va o`zgalarning ijodiga nihoyatda talabchanlik bilan yondoshgan Alisher Navoiy atigi bir marta (bizga ma’lumi), u ham bo`lsa, eng yaqin do`sti Husayn Boyqaroning 1469 yili taxtga o`tirishiga atab yaratgan tuhfasi - «Qasidai hiloliya»dagi quyidagi misralarda bevosita o`z bitiklariga bog`lanayotgan (hozirgi ta’bir bilan - bastalanayotgan) kuy haqida yozadi:
Soz etib, changu tuzub ul unga ruh afzo surud,
Kim malak ko`ngliga solib ishq ila may rag`batin.
Cholibon naqshu amal bog`lab Navoiy she’rig`a,
Iyd jashni xush tutarg`a shoh bazmi ishratin.
Mazkur satrlar bir tomondan, musiqiy-ijodiy jarayonni aniq-taniq ifodalab bersa, ikkinchi tomondan, Navoiyning butun «Xazoyin ul-maoniy» turkumidagi yakkayu yagona qasidasi yaralgan vaqt 1469 yilning Iydi ramazon arafasiga to`g`ri kelib, Husayn Boyqaroga taxti bir xayitlik ekanligidan dalolat beradi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ushbu xulosalarga kelish mumkin: birinchidan, Alisher Navoiy nainki she’riy shuurdan, balki unga ko`p jihatdan ma’nodosh va mushtarak bo`lgan musiqiy ifoda vositalaridan nozik did bilan unumli foydalanishda mohir bo`lgan.
Ikkinchidan, musiqashunosligimizda bir qadar odat tusiga kirgan, ya’ni Alisher Navoiy musiqiy atamalarga go`yo faqat qofiya nuqtai nazaridangina murojaat etgan, degan gapning nihoyatda yuzakiligi bugun ayon bo`lib qoldi.
Uchinchidan, buyuk so`z sehrgarining musiqiy tafakkuri badiiy-musiqiy hamda ilmiy-musiqiy bayonlari orqali bir-birini izchil to`ldirib, o`zaro chambarchas boliq kelishi daho shoirimiz ilohiy iste’dodining yana bir qirrasi sifatida namoyon bo`layotir.
So`z mulkining zarshunos xazini bo`lgan, she’riy nutq go`zalligini namoyon etgan, o`zbek adabiy tili asoschisi Alisher Navoiy musiqa san’ati sirlarini ham teran idrok eta olganligi uning adabiy merosida o`z ifodasini topgan. Navoiy g`azaliyotiga nazar solar ekanmiz uning musiqiy iboralarni zargarona talqin etganiga guvoh bo`lamiz.
Navoiy g`azaliyotida musiqa san’ati ijodiyotining bastakorlik, mumtoz ijrochilik va nazariy tarmoqlari falsafiy ma’noda o`z ifodasini topgan. Va ko`p hollarda bastakorlikni nag`masoz; mumtoz musiqa namunalaridan Ushshoq, Navo; xalqona asarlardan – tarona; cholg`ulardan – chang; ijrochilardan – mug`anniylarni serqirra ma’nolarda bayon etganini ko`ramiz. Lekin, musiqa san’tini nihoyatda ko`pqirrali iboralarga boyligi va har bir ibora bir necha ma’nolarni anglatishini Navoiy alohida g`azallarida mohirona talqin etadi. Va o`zining musiqa ilmida ham mukammal bilim egasi ekanligini ko`rsatadi.
Navoiy asarlarida bastakorlik bilan birga navosoz, nag`masoz, nag`mapardoz, naqshpardoz; musiqiy janrlarni – soz, ovoz, navo, qo`shiq, un, nag`ma, shahnoz, surud, bayot, ohang, o`lan, arg`ushtak, savt, lahn; mumtoz namunalardan Ushshoq, Navo, Rost, Isfahon, Iroq, Hijoz, Buzruk; ijrolchilarni – mug`anniy, mutrib, sozanda, xonanda,, navozanda, xushnag`ma, nag`masaro, nag`makash, ilhomsaro, navokash, navha og`oz; cholg`ulardan – tanbur, ud, arg`anun, qonun, nuzha, naqqora, qovurg`a, chag`ona, sur, setor, surnay kabi ko`hna sozlar nomini musiqa san’atini siru-sinoatlari, xususiyatlari va eng muhimi ularning qudratini talqin etishda qo`llaydi. Bu, albatta, Navoiyning qanchalar so`zga boyligini va musiqiy iboralarga mutafakkirona munosabatda bo`lganligidan dalolat beradi. Jumladan:
Ey mug`anniy, chun nihon rozim bilursen-soz tuz,
Tortibon munglig` navo sozing bila, ovoz tuz.
Navha ohangi tuzub, og`oz qil mahzun surud,
Ul surud ichra hazin ko`nglumga maxfiy roz tuz.
Tuzma og`oz aylabon Farhodu Majnun qissasin,
Desang el kuysun, mening dardim qilib og`oz tuz.
Istasangkim, nag`mang ichra ko`p xoloyiq o`lmagay,
Ul ikavdin ko`p, vale mendin tarona oz tuz.
Gar mening holim desang tuz barcha dostoni niyoz,
Dilbarimdin nag`masoz etsang, surudi noz tuz.
Chun bu gulshanda nishiman qilg`ali qo`ymas xazon,
Gul firoqi savtin, ey bulbul, qilib parvoz tuz.
Bazm aro o`rtar Navoiyni nihon munglug` surud,
Ey mug`anniy, chun nihon rozim bilursen-soz tuz.
g`azalida Navoiy mug`anniy, soz, navo, ovoz, navha, og`oz, surud, nag`ma, tarona, nag`masoz, surudi noz, savt kabi musiqiy atamalarni mohirona qo`llagani va ular nafaaqat musiqiy ma’no, balki negizida muayyan holatni ifodalovchi badiiy, falsafiy mazmun doirasidagi murojaat g`oyalari mujassam topganini ko`ramiz.
Odatda, Navoiy ko`pgina g`azallarining maqta’sini musiqaviy kayfiyatda yakunlaydi. Bunday holatni biz nafaqat mashhur dostonlarida hattoki, g`azallarida ham mujassam etilganiga guvoh bo`lamiz. Masalan:
Ey Navoiy, gar lisoni hol eshitmaysan, eshit-
Kim, ajab holat bizing sozanda mizrobinda bor.
Yoki. Ey mug`anniy, tut «Iroq» ohangiyu ko`rguz «hijoz»,
Kim, Navoiy xotiri bo`lmish Xurosondan malul.
Yoki. Chekmading lahni Navoiy ko`nglin istab, ayb etmas,
Anglab o`zingni navo ahlig`a shahnoz aylasang.
Bunday hollarni turlicha izoh etish mumkin. Lekin Navoiy ayrim hollarda o`z tuyg`ularini navo orqali talqin etishga undashini, musiqa bu sohada so`zga nisbatan imkoniyatlarga boy ekanligini tasdiqlamoqchi ekanligini anglab olish mushkul emas.
Navoiyning aynan musiqa ijrosiga daxldor bo`lgani, xususan uning tanbur chertganligi, ud chalganligi, kuylar bitib savt bog`laganligi maba’larda tilga olinadi. Vaholanki, Navoiyning g`azallaridan birida ham bunga ishora bor:
Xush ulki, bazmda oylar teparda arg`ushtak,
Shoh anda tanbura chalib, Navoiy desa qo`shiq.
Navoiyning ijodiga murojaat etar ekanmiz, darhaqiqat, uning musiqa san’atiga ixlosi cheksizligi va musiqa ilmidan boxabar ekanligini ko`ramiz. Uning benazir ijodiy merosi bo`lgan ulkan badiiy ummon, har bir zamondoshimizning ma’naviy kamolotida ahamiyatli bo`lishi muqarrardir

She'riyat sohibqironi Alisher Navoiy asarlarini o‘qir ekansiz, beixtiyor, o‘yga tolasiz: kuy avval paydo bo‘ladimi yoki ash'or birinchi bo‘y ko‘rsatadimi? Zero, Hazrat Navoiyning har bir qo‘shig‘i-yu, har bir ash'ori qadimiydur. Ular botinidagi tiniq tuyg‘ular shoir haqidagi turfa ezgu fikrlarni dilga soladi, o‘qiganni-yu, tinglaganni sehrlab oladi.. Darhaqiqat, o‘zbek xalqining ulug‘ shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy jahon adabiyotining buyuk san'atkorlaridandir. Uning nomi va merosi Gomer va Dante, Rudakiy va Firdavsiy, Nizomiy va Shota Rustaveli, Sa'diy va Jomiy, Shekspir va Balzak, Pushkin va Tolstoy, Robindranat Tagor va Lu Sin kabi ulkan so‘z san'atkorlarining nomi bilan va merosidek o‘lmasdir. 

XV asr musiqa san'atini rivojlanishida Alisher Navoiyning ham hissasi juda katta bo‘ldi. Alisher Navoiy musiqa ilmida ham mahorat sohibi ekanligi haqida ma'lumotlar musiqashunos olimlarimizning bir qancha asarlarida keltirilgan. Abdurauf Fitrat o‘zining «O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi» kitobida Navoiyning musiqa ilmini Xoja Yusuf Burxon nomli taniqli musiqashunos olimdan o‘rganganligi musiqa nazariyasi va amaliyotini yaxshi bilganligi, shuningdek Navoiyning o‘zi yaxshi bastakor bo‘lganligi uning o‘zi ham asarlar yaratganligi eng taniqli iste'dodli musiqachilarni o‘z tarbiyasiga olganligi, Navoiyning o‘zi ham musiqa haqida risola yozganligini aytadi. Bobur Mirzo o‘zining mashhur asarida Navoiyning asarlarini sanar ekan, «Yana ilm-i musiqiyda yaxshi nimalar bog‘labdur, yaxshi «naqshlari», yaxshi «peshrav»lari bordur», deb Navoiyning usta bir bastakor bo‘lganini ko‘rsatadi.

Musiqashunos Dildora Jamolova o‘zining «Navoiy va musiqa» maqolasida quyidagi fikrlarni keltirgan. 

Shoir talay asarlari, jumladan, «Holoti Pahlavon Muhammad», «Xamsa», «Xazoyin ul-maoniy», «Majolis un-nafois», «Mahbub ul-qulub»da musiqa ilmiga tegishli muhim fikr-mulohazalarini bayon etgan. 

Bu uning musiqa san'atiga befarq bo‘lmaganidan dalolat beradi. Shoirning musiqaga munosabatini, shartli ravishda, shunday tasnif qilish mumkin: 

- musiqiy atamalar qo‘llashi;

- zamonasining musiqiy jarayoniga, bu soha namoyandalariga munosabati;

- san'atkorlarga bergan bahosi. 

Navoiy «Xamsa»da ko‘proq musiqiy hayot bilan bog‘liq tasvirlarda ishqiy lahzalar ifodasida musiqaga murojaat qiladi. 

«Xamsa»da chang, ud, qonun, tanbur, nay, dutor, naqqora, g‘ijjak, qo‘biz, chag‘ona, chanqo‘biz, kabi cholg‘u asboblari tilga olingan. Shundan ma'lum bo‘ladiki, bu sozlar o‘sha davrda eng ko‘p ommalashgan. Ularning deyarli barchasi bizning zamonamizgacha yetib kelgan va hozir ham amaliyotda keng qo‘llanadi. 

Musiqashunos olima S.Qo‘ldosheva o‘zining «O‘zbekiston qo‘shiqchilik san'ati tarixi masalalariga doir» risolasida omilkor musiqachilar bilan bir qatorda Ulug‘bek, Navoiy, Jomiy va Binoiy kabi mutafakkir va shoirlar ham musiqa sohasida shug‘ullanib, uning rivojiga ma'lum hissa qo‘shdilar. Xususan, Ulug‘bek, «bulujiy», «shodiyona», «axloqiy», «tabriziy», «usuli ravon» va «usuli otlig‘» kuylarini, Navoiy «Isfaxoniy» kuyini ijod qiladilar. Jomiy va Binoiylar musiqa nazariyasiga oid asar yaratadilar deb ma'lumot bergan. 

Filologiya fanlari nomzodi E.Ochilov o‘zining «Umrboqiy qo‘shiqlar» to‘plamining 1-sonida Alisher Navoiyning Shashmaqom shu'balariga kiritilgan va mumtoz qo‘shiqchilikda ijro etiladigan 150 dan ortiq g‘azallarini to‘plagan. Masalan: «Nasriy uzzol», «Ushshoq», «Mug‘ulchai dugoh», «Maqomi buzrug», «Dugoh Husayin-4», «Chapandozi navo», «Orazi maqomi navo», «Talqinchai mustahzodi navo», «Segoh» kabilarni misol keltirishimiz mumkin. 

Xamsachilik Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari adabiyotida uzoq va murakkab tarixga ega bo‘lgan bir adabiyot traditsiyadir. Bu traditsiya ulug‘ ozorbayjon shoiri va mutafakkiri Nizomiy Ganjaviyning (1141-1203) adabiy faoliyati bilan boshlandi. Nizomiyning «Xamsa»si faqat ozorbayjon adabiyotidagina emas, balki Yaqin va O‘rta Sharq o‘lkalari adabiyotida ham yangi bob ochdi. Nizomiydan keyin xamsa yaratish kuchli bir adabiy an'anaga aylanadi. Xamsa yaratish uchun besh doston yozishning o‘zi kifoya qilmas edi. Bu dostonlar nomi, janri, vazni, syujeti, obrazlari va kompozitsiyasi bilan Nizomiyning dostonlariga monand bo‘lishi va ayni zaminda Nizomiy «Xamsa»sining takrori yoki taqlidiy nusxasi emas, balki yangi, orginal xamsa bo‘lishi, boshqacha aytganda, so‘z san'ati taraqqiyotida yangi bir qanday, yangi pog‘ona bo‘lishi kerak edi. Bu juda murakkab va talabchan an'ana edi. Binobarin, o‘nlab shoirlar xamsa yaratgan bo‘lsalar ham, ularning ko‘pchiligi bu sohada muvaffaqiyat qozona olmadi. Nizomiy bilan ijodiy olishuvga bardosh beraolmadi. Faqat uch shoirgina ulug‘ xamsanavis bo‘lib, Nizomiy qatoridan o‘rin olishga muyassar bo‘ldi. Bular ulug‘ hind shoiri Xisrav Dehlaviy (1253-1325), ulug‘ tojik shoiri Abdurahmon Jomiy (1414-1492) va ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiydir. 

Ulug‘ shoir qisqa muddatda, ikki yildan ziyodroq vaqt ichida 51 ming misradan ortiq besh dostonni yaratdi. U 1483 yilda «Hayrat-ul-abror» falsafiy – ta'limiy dostonini, 1484 yilda «Farhod va Shirin» ishqiy – qahramonlik dostonini, «Layli va Majnun» ishqiy-romantik dostonini va «Sab'aiy sayyor» ishqiy-sarguzasht dostonini hamda 1485 yilda «Sadi Iskandari» qahramonlik, dostonini yaratdi. 

Alisher Navoiyning «Xamsa» asaridagi besh doston asosida o‘zbek kompozitorlari va bastakorlari ashula, qo‘shiq va sahna asarlarini yaratib kelmoqdalar va bu san'at durdonalari hozirgacha barcha xalqlarning diqqit-e'tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda.

O‘zbek musiqa san'atida Alisher Navoiy dostonlari asosida juda ko‘p sahna asarlari yaratilgan, bulardan «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Dilorom», «Alisher Navoiy»ga bag‘ishlangan poema-qasida va boshqalar. 

1922-yili Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni asosida musiqali drama yaratiladi va unga Yunus Rajabiy, Shorahim Shoumarovlar musiqa bastalaydi. 1926 yilda ushbu musiqali drama Samarqand musiqali drama teatrida sahnalashtiradi. 

«Farhod va Shirin»-da Shirin o‘z xarakteri va fazilatlari bilan Farhod qatoridan joy oladi, unga har jihatdan munosib bo‘lgan olijanob inson sifatida gavdalanadi. 

Shirin ma'rifatparvar ammasi Mehinbonu tarbiyasida ilmli, aqlli va iffatli bir qiz bo‘lib yetishadi. U mamlakatning obodonchiligi, suv bilan ta'minlanishi uchun kurashadi. Shirin va Farhod siymosida insonning baxti uchun kurashuvchi ajoyib shaxsni ko‘radi. Farhodning qahramonliklari, ijodkorligi Shirinni maftun etadi. U tog‘-toshlarni kesib ariq o‘tkazgan Farhodni samimiy taqdirlaydi va Shirin chin inson bo‘lishni va chin insonni sevishni buyuk fazilat deb biladi. 

«Xamsa» asarining uchinchi dostoni bu «Layli va Majnun»-dir. Bu asar jahon adabiyotida sevgi haqida yaratilgan eng g‘amgin qissalardan biridir. U o‘nlab yozuvchilar va xalq ijodkorlari tomonidan qayta-qayta ishlanib Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari orasida nihoyatda keng tarqalgandir. 

Alisher Navoiy ijodida «Layli va Majnun» dostoni yangi va ulkan bir voqyea bo‘ldi. U bu dostonning yaratishga kirishar ekan, ma'lum adabiy an'analardan voz kecholmasdi, albatta. Navoiy oldida mana shu adabiy an'anadan ijodiy foydalanish va shu asosda davrining yangi va muhim talab hamda ehtiyojlariga javob berish vazifasi turar edi. 

Navoiy o‘z dostonida Layli va Majnun haqidagi afsona va rivoyatlardan foydalanadi. Biroq uning maqsadi «afsona» so‘zlash emas, balki «mazmun» bayon etishdir. Navoiy o‘z oldiga qo‘ygan ikki masalani-hayotiy mazmun va til masalasini katta muvaffaqiyat bilan hal etdi va asarning tarixiy takomilida yangi davr boshlab berdi. 

Kompozitorlar T.Sodiqov va R.M.Glier hamkorlikda «Layli va Majnun» operasini yozadi. Qays-dostonning bosh qahramoni. U samimiy oshiq, iste'dodli shoir va oliyjanob tabiatli inson. Qays keksa bir qabila boshlig‘ining yolg‘iz o‘g‘li. U go‘daklik chog‘idan boshlab o‘qish ishtiyoqi va zehn qobiliyati bilan boshqalardan ajralib turadi va tez orada yaxshi bilimdon kishi bo‘lib yetishadi. Qays maktabdoshi, kattaroq qabila boshlig‘ining qizi Layli bilan sevishib qolgan edi. Layli bilan Qays bir-biriga munosib yor bo‘lgan. 

Yuqorida aytib o‘tilganimizdek Navoiy dostoni asosida o‘zbek kompozitorlari «Layli va Majnun» sahna asarini ham ijod qilganlar. 

Layli – tashqi qiyofasi bilan ham, ma'naviy dunyosi va xulq-atvori bilan ham nihoyatda go‘zal qiz. U hayotga ezgu orzu-niyatlar bilan qaraydi. G‘ayrat bilan o‘qiydi, bilim oladi. Layli kishining mol-dunyosi, nasabi va mansabi bilan emas, balki insoniy xislatlari bilan baholaydi, begonalarga chora izlaydi. 

Layli-vafodor yor, sevgi uning ma'naviy dunyosini yanada boyitadi. U Qaysga bo‘lgan sevgisini bir umrga birgalik, hamdamlik deb biladi. U hayotiga qancha azob-uqubat, alam-iztirob cheksa ham, ko‘ziga o‘zi emas, Qays ko‘rinadi. O‘zi g‘am-qayg‘u yukki ostida ezilsa-da, lekin undan Qaysni qutqarishga intiladi, juda bo‘lmasada so‘zi bilan uni yupatishga harakat qiladi.

«Layli va Majnun» besh asrdan beri kitobxonalarning sevikli dostoni bo‘lib kelmoqda. U o‘zbek xalqi orasida emas, balki ozarbayjon, turkman, tatar, turk va boshqa xalqlar orasida ham keng shuhrat topgan. Navoiyning «Layli va Majnun» asari ko‘p shoirlarni shunday asar yozishga ilhomlantirdi va ularning ijodiga samarali ta'sir etdi. «Layli va Majnun» dostoni asosida yaratilgan sahna asarlari ko‘p yillardan beri muvoffaqiyat bilan tomoshabinlarga namoyish etilmoqda. 

«Layli va Majnun»-ni yozib bo‘lganidan keyin Navoiy jadallik bilan «Xamsa»-ning to‘rtinchi dostonini yaratiga kirishadi, qariybto‘rt oy ijodiy mehnat qilib, 1484 yilda bu yangi dostonni ham yozib tugalladi va unga «Sa'bai-sayyor» («etti sayyor»-«etti kezuvchi») deb nom berdi. Bu asar ishqiy-sarguzasht dostonidir. Ba'zan bu asar «Sa'bai-sayyora» nomlari bilan yuritilgan. Bu ikki nom ham asarning mohiyatiga muvofiq keladi. yetti hikoya yetti sayyor tomonidan so‘zlab berilgani uchun doston «Sa'bai sayyor» deb nomlangan va hikoyachilar sayyor-yulduzlariga o‘xshatilgan. Shu bilan birga doston sayyoralar va sayyorlar haqidagi an'analar bilan bog‘liqdir. Undagi yetti qasr va haftaning yetti kuni qadimgi ilmning, koinotning sistemasidagi an'analari bilan aloqadordir. Bu ta'limotga ko‘ra yetti sayyor va umuman barcha sayyoralar yer kurrasi atrofida aylanib kezib yuradi. Shu ta'limot asosida hafta kunlari ma'lum bir sayyora bilan bog‘langan, uning nomi bilan atalgan: Yakshanba-Quyosh kuni, dushanba – Oy kuni, seshanba – mars (Mirrix) kuni, chorshanba-merkuri (Atorud) kuni, payshanba – Yupiter (Mushtariy) kuni, juma – Venera (Zuxra) kuni, shanba – Saturn (Kayvon) kuni. Kunlarni sayyoralar nomi bilan atash yevropa xalqlarida hozir ham mavjuddir. Shuning uchun Navoiy Mirrix so‘zining ma'nosi Bahrom deb olgan va Diloromni Zuhra deb talqin etgan. Xamsachilik Navoiyning zimmasiga ma'lum bir majburiyat yuklaydi, u «Xamsa»-ning to‘rtinchi dostonini Bahrom hikoyasini asos qilib olib, uning ichiga haftaning yetti kunida yetti xildagi yetti qasrda aytilgan yetti hikoyani kiritadi. 

Bahrom – hikoyaning bosh qahramoni. U podshoh va oshiq. Bahrom ziddiyatli xarakterga ega bo‘lgan murakkab shaxsdir. U tez orada aysh-ishratga, ovga berilib ketadi, aql-iroda tuyg‘ularini yuqotadi. Ovda rassom Moniy bilan uchrashib Diloromning suratini ko‘radi va unga oshiqi beqaror bo‘lib, qoladi. U Xitoylik savdogardan Diloromni sotib oladi va Dilorom visoliga erishadi. Bahrom Diloromni butun qalbi bilan sevadi. Biroq u oshiq bo‘lgach, shohlikni, to‘g‘risi, o‘zining shohlik burchi va vaziflarini butunlay unutadi. U ovda xudbinligi tufayli sevikli yori Diloromni cho‘l-biyobonga, o‘lim qa'riga tashlab ketadi, lekin hijron azobi uni yurak-bag‘rini ezadi. U yetti kunda yetti afsona eshitadi lekin o‘ziga xulosa chiqaraolmaydi. Diloromning visoliga ikkinchi marta muyassar bo‘lgandan keyin ham Bahrom aysh-ishratga, ovga berilib ketadi. 

«Sa'bai sayyor»-ning muhim obrazlaridan biri Diloromdir. Dilorom husn – latofatga tengi yo‘q ayol. Shu bilan birga, u juda iste'dodli san'atkordir. Dilorom oliyjanob qabli, musaffo xulq-atvori uning husniga husn qo‘shadi. Dilorom-sadoqatli yor. U Bahromni sidqidil bilan sevadi, sevgisiga bir umr sodiq bo‘lib qoladi. 

Dramaturg Komil Yashin bilan mashhur o‘zbek kompozitori Muxtor Ashrafiy, Alisher Navoiyning «Sa'bai sayyor» dostoni asosida ajoyib «Dilorom» operasini ijod qilganlar. Lekin «Dilorom» operasida ba'zi-bir obrazlar o‘zgartirilgan. Masalan shoh Bahrom o‘rniga rassom Moniy obrazi kiritilgan. Lekin obrazlar o‘zgartirilgan bo‘lsa-da operaning asosiy maqsad va mazmuni o‘zgarmagan. Dilorom va Moniyning haqiqiy vafodorliklari, chin yurakdan bir-birlarini sevishganlari operaning asosiy maqsadi bo‘lib qolaveradi. 

Hozirgi davr yillarida «Sa'bai sayyor» dostoni keng xalq ommasiga yanada yaqindan ma'lum va manzur bo‘ldi. Navoiyning bu dostoni o‘zbek xalq og‘zaki ijodiyoti va yozma adabiyoti taraqqiyotiga samarali ta'sir etdi. 

«Xamsa» asarining oxirgi beshinchi dostoni «Saddi Iskandariy» («Iskandar devori») qahramonlik g‘oyasi Navoiy ijtimoiy-siyosiy qarashlarining yorqin bir ko‘zgusidir. Adolatli va ma'rifatparvar podsho boshchiligidagi markazlashgan davlat uchun kurash «Saddi Iskandariy»-ning asosiy g‘oyaviy mavzuidir. 

Iskandar nomi ostida, odatda, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida Iskandari Zulqarnayn, Iskandari Rumiy yoki Iskandar Maqdon deb yuritilgan. Aleksandr Makedonskiy tasavvur qilinadi. Biroq Navoiy qahramoni bilan tarixiy Iskandar o‘rtasida ayrim o‘xshash elementlar bo‘lsa-da, Navoiy Iskandari mutlaqo tarixiy Iskandar-Aleksandr Makedonskiy obrazi emas. Iskandar Navoiy orzu qilgan adolatli va ma'rifatparvar ideal podshohning xayoldagi romantik obrazidir. 

1948 yilda kompozitor Manas Leviev Navoiyning «Sab'ai sayyor» dostoni asosida «Suhayl va Mehri» baletini yozadi. 

Alisher Navoiy: «Umidim uldurkim va xayolimga andoq kelurki, so‘zim martabasi avjdan quyi enmagay va bu yozgan asarlarimning tantanasi a'lo darajadan o‘zga yerni yoqtirmagay» deb yozgan edi. Navoiy yanglishmadi. Uning orzulari ayniqsa bizning zamonda ro‘yobga chiqldi. Uning asarlarini qadrlab, ularga yuksak baho beruvchi zamon – bizning mustaqillik zamonamiz bo‘ldi. Bu zamonda Navoiyni sevadilar hamda hurmat qiladilar, uning asarlaridan ta'lim-tarbiya va estetik zavq oladilar.