A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Fanning obyekti, predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari. Aholi deganda ma’lum hududda 
yashovchi kishflar guruhi tushuniladi. Mazkur guruhlar zaminida jamiyat shakllanadi. Yer kurrasada 
insoniyat paydo bo’lganidan to hozirga qadar bir qancha davrlar o’tdi. Ana shu davrlarda inson, 
jamiyat o’z mavjudligini saqlash va rivojlanish uchun muntazam harakat qilib keldi. Ushbu jarayonda 
aholi tabuy resurslardan foydalanib, moddiy ehtiyoji uchun zarur vositalarni yaratdi, xo’jalik tizimini 
barpo etdi, rivojlantirdi. Ana shunga monand yer kurrasida aholi va aholi maskanlarining soni ham 
8
 
http://www.geografiya.uz
 

---

ko’payib bordi. Demak jamiyatni rivojlanishida uch asosiy omil – aholi, tabuy resurslar va xo’jalik 
rivojlanishining o’zaro bog’liqligi va undagi hududiy munosabatlar geografiya faruning asosiy ob’ekti 
hisoblanadi. Geografiya fani esa o’z navbatida o’rganish predmeti, maqsadi va mohiyatiga qarab bir 
nechta qismlarga bo’linadi. Ularga shartli ravishda tabuy (tabuy geografiya, umumiy yer bilimi, 
landshaftshunoslik, paleogeografiya, geomorfologiya, iqlimshunoslik, gidrologiya, biogeografiya, 
tuproqshunoslik), sotsial (umumiy sotsial–iqtisodiy geografiya, aholi va mehnat resurslari 
geografiyasi, siyosiy geografiya, sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, xizmat ko’rsatish, madaniyat va 
boshqalar geografiyasi), tabuy–sotsial (ijtimoiy ekologiya, geoekologiya, tarixiy, tibbiy, rekreatsion 
geografiya, okeanlar geografiyasi, resursshunoslik va tabiatdan foydalanish) va geografiyaga bilvosita 
dahldor fanlar (kartografiya, geografiya tarixi, toponimika, metageografiya)1 qismlarini kiritish 
mumkin. 
Aholi geografiyasi geografiya fanlari tasnifidagi sotsial qismiga kiruvchi o’z ob’ekti va 
predmetiga ega bo’lgan alohida fandir. Aholi geografiyasining o’rganish ob’ekti aholi va aholi soni, 
dinamikasi, tarkibi va takror barpo bo’lishidagi geografik farqlar; aholining hududiy taqsimlanishi va 
joylashuvi; madaniyati, turmush tarzidagi hududiy jihatlari; aholi migratsiyasining tarkibi va 
yo’nalishlari; mehnat resurslari va ulardan foydalanishning geografik farqlari; aholi manzilgohlari va 
ularning hududiy tizimini o’rganish tashkil etadi. Demak aholi geografiyasi tadqiqotlari uning 
o’rganish ob’ektiga monand, ikki qismga bo’linadi. Ularning birinchisi dunyo va uning kontinentlari, 
davlatlar va ularning ma’muriy–hududiy birliklari bo’yicha aholini o’rganish; ikkinchisi esa aholi 
manzilgohlari va ularning joylashuvi tizimining hududiy farqlarini tahlil etish. Aholi geografiyasi aholi 
va aholi manzilgohlarni o’rganar ekan qliyidagi yo’nalishlar asosida tadqiqotlar olib boradi: 
1. Aholi soni dinamikasi, ijtimoiy, iqtisodiy, oilaviy va hududuiy tarkibi, takror barpo 
bo’lishidagi farqlar va ularning sabablarini o’rganish. 
2. Aholi hududiy tarkibidagi mehnat resurslari va bu resurslardan foydalanishdagi geografik 
farqlarni o’rganish. Aholi bu yo’nalishda ishlab chiqaruvchi kuch sifatida qaraladi va geografiyaning 
xo’jalik bilan va boshqa iqtisodiy fanlar bilan o’zaro aloqagasiga tayanadi. 
3. Aholining hududiy taqsirnlanishi va migratsiyasini o’rganish. Aholi zichligi va undagi 
farqlarni tahlil qilish, migratsiyani ayniqsa, aholining qo’chib kelib joylasbishini, mamlakatlar 
miqyosida aholi joylanishidagi o’zgarishlar, migratsiya tufayli alohida hududlardagi aholi tarkibi va 
sonidagi o’zgarishlarni o’rganish shular sirasiga kiradi. 
4. Aholi manzilgohlari va ularning hududiy tizimini o’rganish. Bu yo’nalish shahar va qishloq 
aholi manzilgohlari, ularning rivojlanish va joylanish xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlanadi. Aholi 
manzilgohlari joylanishini geografik o’rganishda aholi geografiyasi va xo’jalik geografiyasi o’rtasidagi 
aloqa juda mustahkam bo’lishi kerak. 
5. Aholining madaniyati va turmush sharoitidagi geografik farqlar va bu farqlar sabablarini 
o’rganish. Mazkur bo’limda aholi geografiyasi birinchidan sotsiologiya va etnografiya, ikkinchidan 
aholiga xizmat ko’rsatish geografiyasi, ayniqsa tibbiyot bilan yaqin hamkorlik qiladi. Xalqlar 
geografiyasi ularning madaniyati va turmush sharoitidagi milliy xususiyatlar bilan birgalikda 
o’rganilsa maqsadga muvofiqdir. 
6. Aholi geografiyasining tarixini o’rganish. Ushbu bo’limda tarixiy geografiyaning qismi 
hisoblangan o’tgan tarixiy davrlarni olib o’rganadi. 
Aholi geografiyasi alohida fan sifatida nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan qator 
vazifalarni bajaradi: 

Nazariy vazifalari: aholi geografiyasining nazariy masalalarini takomillashtirib borish 
(aholi takror barpo bo’lishi jarayonlari va qonuniyatlarini o’rganish, tabiat bilan uzviy bog’hqugini 
tadqiq etish, aholi joylashuvi va jamiyat rivojlarnshining umumiy qonuniyatlarini o’rganish) 

Amaliy vazifalari: dunyo va uning hududlari, chet davlatlar, mamlakatimiz aholisi soni, 
tarikibi, takror barpo bo’lishi, hududiy joylashuvi, migratsiyasi, shahar va qishloqlarning rivojlanish 
muammolari bilan mutahassislar, davlat tashkilotlari va kitobxonlami tanishtirish; aholini hisobga 
olish, mehnat resurslari balanslarini tuzish; aholi prognozini tuzish; migratsiya jarayonlarivi tadqiq 
etish, aholiga xizmat ko’rsatish, bolalar muassasalari joylashuvi va qurilishini ilmiy asosda boshqa 
tavsiyalar tayyorlash va h.k. 
Aholi geografiyasining eng muhim vazifalaridan biri uni o’rganishda, shu sohada mutahassislar 
tayorlashda jahon miqyosidagi dasturlarga amal qilish, ilmiy, tarixiy, mantiqiy yondashishdir. 

---

Shuningdek, O’zbekistonning ijtimoiy–iqtisodiy va demografik taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan 
qishloq va shaharlarda xalq xo’jaligi tarmoqlarini to’g’ri, ilmiy joylashtirish; aholiga xizmat 
ko’rsatishni takomillashtirish; Respublika demografik vaziyatidan kelib chiqqan holda, mehnat 
resurslaridan mumkin qadar to’g’ri va oqilona foydalanish; yangi avlod uchun kerakli ishlab chiqarish 
muassasalarini to’g’ri joylashtirish; (bunda respublikaning har bir hududi geografik va demografik 
xususiyatlarini nazarda tutmoq lozim) ham aholi geografiyasining muhim vazifalariga kiradi. Shuni 
alohida ta’kidlash joizki, XXI asr boshida, respublikaning mustaqil iqtisodiy taraqqiyoti davrida aholi 
migratsiyasida mehnat resurslari tarkibi, shakllanishi va joylashuvida, oila tarkibida keskin 
o’zgarishlar sodir bo’ldi. Ushbu jarayonlarni ularning sabablari, muammolari, kutilayotgan oqibatlarini 
hududlar bo’yicha mukammal o’rganish, davriy o’tkaziladigan aholi ro’yxatlarida faol qatnashish aholi 
geogi^yasining ham asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Ana shulardan kelib chiqqan holda bugungi 
kunda aholi geografiyasi qliyidagi aniq vazifalarni bajarishi lozim: 
1. Ma’lumki, XX asrning oxirgi choragi va XXI asr boshlariga kelib yer kurrasining qator 
hududlarida ekologik nomiltonosiblik muammosi kuchayib bormoqda. Bu muammoning kelib chiqishi 
bir tomondan ilmiy–texnik rivojlanishmng avj olishi, tabuy resurslardan ayovsiz foydalanilish 
natijasida suv, havo va tuproq tarkibining buzilishi bo’lsa, ikkinchi tomondan 1960 – 1970 yillarda 
kuzatilgan «demografik inqilob» natijasida dunyo aholisi sonining keskin ko’payib borishi bilan 
bog’liqdir. Bugungi kunga kelib ekologik nomiltonosiblik jarayoni geografiyasi kenganyib, jahondagi 
juda ko’p davlatlarda, shujurnladan O’zbekistonda ham aholi salomatligi, tabuy resurslardan 
foydalanish borasida muammolar kuchaymoqda, Ushbu muammolarni ijobiy hal etish, respublikaning 
har bir viloyati, tumanlarida, ayniqsa hozirgi ekologik holat, uning kelajakda sodir bo’lishi 
kutiliyotgan oqibatlarini o’rganish, tegishli chora–tadbirlar ishlab chiqish bo’yicha mukammal ilmiy 
tadqiqotlar o’tkazib borishni taqozo etadi. Bunday tadqiqotlarni o’tkazish barcha aholi o’rganuvchi 
fanlar qatori aholi geografiyasining ham dolzarb vazifasidir. 
2. Sobiq Ittifoqning parchalanishi va bozor iqtisodiyotining shakllanishi tufayli respublika 
iqtisodiyotida qator tuzilmaviy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu esa o’z navbatida mehnat resurslari 
bandligiga va tarkibiga ham ta’sir etdi. Bular aholi geografiyasi oldida mehnat resurslarining moddiy 
ishlab chiqarishda bandligini o’rganish bilan bir qatorda ularning aholiga xizmat ko’rsatish sohasida 
bandligini, shuningdek o’lkada, rekreatsiya, savdo, yarmarka, bozor, din, ma’lumotlilik, mutahassilar 
tayyorlash geografiyasini o’rganishdek muhim vazifalar qo’yadi. 
3. Hozirgi kunga kelib O’zbekistonda aholi migratsiyasi jadallashdi. Qishloqdan shaharga 
tomon migratsion oqim kuchaydi. Ayniqsa mehnat yoshidagi aholi, yoshlar Rossiya, Koreya, Turkiya, 
AQSh, Angliya kabi davlatlarga ishlab kelish, o’qish uchun ketmoqdalar. Shuningdek aholini 
respublikaning shahar joylariga, asosan Toshkent shahriga kelib (savdo–sotiq, qurilish, maishiy xizmat 
sohalarida) ishlash holatlari keng tus olmoqda. Shunisi e’tiborliki, bugungi kunda ham tashqi, ham 
ichki migratsiyada ayollar ishtiroki kuchaymoqda. Yuqorida qayd etilgan jarayonlar aholi ko’chib 
ketgan va ko’chib kelgan hududlarda aholi va mehnat resurslari, oila–qishloq tarkibiga, aholi takror 
barpo bo’lish jarayonlariga, aholi punktlari shakllanishiga, transport hamda aholiga xizmat ko’rsatish, 
umuman moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tizimiga o’ziga hos ta’sir ko’rsatadi, muammolar 
tug’diradi. Aholi migratsiyasini juda kichik tuman doirasidan ilmiy, amaliy tahlil etish, o’rganish 
ularni omillari, muammolarini aniqlash ham aholi geografiyasining hozirgi davrdagi muhim 
vazifalaridandir. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarishga aholi geografiyasi iqtisodiy geografiya, 
tabuy geografiya, demografiya, iqtisod, etnogeografiya, tibbiyot, sotsiologiya kabi fanlar natijalaridan, 
usullaridan foydalanib, ular bilan uzviy bog’liq holda tadqiqot olib borishi lozim.