Педагогик компетентлик

obstrakt, tashkiliy, insonni bilish, hissiy, pedagogik muloqot, 
identifikatsion bilish, pedagogik texnikani bilish, boshqa sohalarni, 
badiiy (qo‘shiq aytish, rasm chizish, musiqa asboblarini chalish, adabiyot 
va jurnalistika janrlarini bilishda ijod qilish, rol o‘ynash va boshqalar), 
sport, turizm, ma’ruza o‘qish qishloq xo‘jaligi ishlari, ustachilik, to‘garak 
ochish kabi sohalardan bir nechtasini bilish foydadan holi bo‘lmaydi. 
To‘g‘ri tashkil etilgan amaliy mashg‘ulotlar muhim tarbiyaviy va amaliy 
ahamiyatga ega bo‘ladi hamda bo‘lg‘usi o‘qituvchi kasbiy kompetensiyasi 
shakllanishi, takomillishuvining aspektlari sifatida ko‘zga tashlanadi. Eng 
avvalo, didiktikaning asosiy pirnsipi bo‘lmish nazariy bilimlarni 
amaliyotda qo‘llash imkonini beradi hamda quyidagi vazifalarni bajarish 
yo‘llarini ko‘rsatadi:
• bo‘lg‘usi kasbiy tayyorgarlik uchun amaliy bilish va ko‘nikmalarni 
shakllantiradi. 
• ma’ruzalar va mustaqil o‘qish mobaynida olgan bilimlarni yanada 
chuqurlashtiradi, mustahkamlaydi, aniqlashtiradi.

---

60 
• o‘rganilayotgan hodisalarni kuzatish va izohlab berish qobiliyatini 
rivojlantiradi.
• o‘z-o‘zini takomillashtirish sari yetaklaydi. 
Shunday qilib, talabalarning amaliyot faoloiyatini oliy o‘quv yurtlari 
o‘quv mashg‘ulotlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Amaliyotchi-talaba 
o‘zlashtirgan bilimlarini qo‘llagan holda pedagogik faoliyatning yangi 
ufqlariga qadam tashlaydi.
Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida pedagog 
innovatsion faoliyatga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi: 
1. Ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodolo giya va 
o‘quv jarayoni texnologiyasini tubdan yangilashni talab qiladi, 
yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishlardan iborat bo‘ladi; 
2. Ta’lim mazmunini insonpavarlashtirish doimo o‘qitish ning 
yangi tanqidiy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; 
Pedagog innovatsion faoliyatining tahlili yangilik kiritish ning 
samaradorligini belgilovchi muayyan shartlardan foydalanish ni talab 
qiladi. Bunday me’yorlarga – yangilik – maqbullik, yuqori natijalilik, 
ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi.
Pedagogning innovatsion faoliyati - o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish 
va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini 
shakllantirish. Ushbu 
rejani 
amalga 
oshirish 
va 
tahlil qilish, 
samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. 
Innovatsion faoliyat tadqiqotlari pedagogning innovatsion faoliyatga 
hozirligi me’yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A. Slastinin).
1. Innovatsion faoliyatga bo‘lgan zaruriyatni anglash; 
2. Ijodiy faoliyatga talab qilinishiga tayyorgarlik; 
3. Shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashti rish; 
4. Innovatsion faoliyatni ijro etish texnologiyasiga tayyorgar lik 
darajasi.
Innovatsion 
jarayonlari, 
ularning 
funksiyalari, 
rivojlanish 
qonuniyatlarining pedagogik asoslarini o‘rganish o‘quv jarayonini 
zamonaviy pedagogika va psixologiya fanlari yutuqlari asosida, jahon 
standartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi.

---

61 
Demak, o‘qituvchi, yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, 
konsepsiyalar muallifi, tadqiqotchi, foydalanuvchi va targ‘ibotchi sifatida 
namoyon bo‘ladi. 
Hozirgi madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi 
innovatsion faoliyatiga bo‘lgan talablar quyidagilar bilan aniqlanadi: 
• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi metodologiya va o‘quv 
jarayonining texnologiyasini tubdan yangilanishni talab qiladi. Bu 
sharoitda o‘qituvchi innovatsion faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, 
o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi; 
• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish, o‘qitishning yangi 
shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo etadi. 
O‘qituvchi innovatsion faoliyatining tahlili yangilik kiritish ning 
samarasini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. 
Bunday me’yorlarga yangilik, optimallik, yuqori natijalilik, ommaviy 
tajribalarda innovatsion ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi. Yangilik 
pedagogik yangilik me’yori sifatida, o‘zida taklif qilinadigan yangilik, 
yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagogik olimlar yangilikni 
qo‘llash mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutloq, 
chegaralangan mutloq, shartli, sub’ektiv darajalarini farqlaydilar.
Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishishi uchun 
sarflangan kuch va vositalarni bildiradi. Natijalilik o‘qituvchi vositasidagi 
muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Pedagogik yangilik esa o‘z 
mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim.
V.A.Slastinin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion 
faoliyatiga ijobiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi: 
• mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari 
muvaffaqiyatini bashorat qilish; 
• yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan 
samaradorini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va aniqlik darajasini 
aniqlash; 
• yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish; 
• yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliya tiga 
baho berish. 

---

62 
Bunda o‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil 
qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va 
konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahlil qilish, 
samaradorlikka baho berishni qamrab oladi, unda innovatsion faoliyatining 
samarasi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi.
Pedagogning innovatsion faoliyatiga bo‘lgan qobiliyatlarining asosiy 
xislatlari: 
• shaxsning ijodiy motivatsiyani qo‘llaganligi. Bu qiziquvchan lik, 
ijodiy qiziqish, ijodiy yutuqlar, peshqadamlikka va o‘z kamolotiga intilish; 
• kreativlik, bu – xayoliy qarash; baho bera olish qobiliyati va o‘z 
kamolotiga intilish; 
• kasbiy faoliyatni baholash, bu - ijodiy faoliyat metodologiyasi va 
pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konsepsiyasi 
va ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyatlari; ijodiy faoliyatiga 
hamkorlik va o‘zaro yordam berish qobiliyati;
• o‘qituvchining individual qobiliyati, bu – ijodiy faoliyat sur’ati va 
ish qobiliyati; qat’iyatlik, mas’uliyatlik va halollik, o‘zini tuta bilish. 
Innovatsion 
faoliyat 
tadqiqotlari 
o‘qituvchining innovatsion 
faoliyatiga sezgirligi me’yorlarini belgilashga imkon beradi: 
• innovatsion faoliyatga bo‘lgan zaruratni aniqlash; 
• ijodiy faoliyatga jalb qilishga tayyorgarlik; 
• shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish; 
• ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni yengishga tayyorlik; 
• innovatsion faoliyatni kasbiy mustaqillikka ta’siri. 
Innovatsion faoliyatni eng muhim masalalaridan biri - o‘qituvchi 
shaxsi: u novator, sermahsul ijodiy shaxs, keng qamrovli qiziqish, ichki 
dunyosi boy, pedagogik yangilikka o‘ch bo‘lishi lozim. 
Innovatsion faoliyat motivatsion, texnologiklik va refleksiyalik 
qismlardan tashkil topadi. 
O‘qituvchini bu faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshadi: 
yangilikni idrok qilishga innovatsion tayyorgarlikni shakllantirish va 
yangicha harakat qilishga o‘rgatish. 

---

63 
Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning bilish faoliyati va 
uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. 
Innovatsiya jarayonlari, funksiyalari, mexanizmlari va uni amalga 
oshirish texnologiyalari va boshqarish tamoyillarining pedagogik 
asoslarini o‘rganish o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika va 
psixologiya fanlari yutuqlari asosida tashkil etish imkonini beradi. 
Pedagogik jarayonni samarali boshqarish o‘qituvchining xilma-xil 
faoliyatiga bog‘liq: yoshlarni o‘qitish, auditoriyadan tashqari tarbiyaviy
ishlarni tashkil eta bilish va o‘tkazish, ota-onalar o‘rtasida pedagogik
targ‘ibot ishlarini olib borish va hokazo. Bularning barchasi 
o‘qituvchidan chuqur bilimlarga ega bo‘lishni, o‘z sohasini, bolalarni 
sevishni talab etadi. Shu asnoda o‘qituvchining amaliy ishlaridagi 
muvaffaqiyati uning bola xatti-harakatining sabablarini qanchalik to‘g‘ri 
aniqlanganligiga, xatti-harakat sabablaridai kelib chiqib, aniq pedagogik 
maqsadni qanchalik to‘g‘ri ifodalaganligiga, oldiga qo‘ygan maqsadiga 
erishishning optimal usullarini qanchalik to‘g‘ri tanlanganligiga hamda 
ularni real pedagogik jarayonda mohirlik bilan qanchalik joriy qila 
olganiga bog‘liq. 
Aslida o‘qituvchi va talabalar topshiriqqa turlicha nazar bilan 
qaraydilar. O‘qituvchilar qisqa muddat ichida talabalarning butun guruhini 
ma’lum ko‘nikmaga o‘rgatishni istaydilar, yoki o‘z qoidasi asosida ularni 
so‘zsiz itoat etishni uylaydi. Lekin bu “maqsad” har doim ham o‘z 
natijasini beravermaydi. Zamonaviy pedagog qiyofasida bu holatdan voz 
kechib, o‘qituvchi va talaba hamkorligini innovatsion talablar asosida 
namunaga aylansa, hamkorlikka asoslansa pedagogik faoliyat jarayoni 
yanada yuqori samaraga erishiladi. O‘z ishining mohir ustasi, ijodkor, 
pedagog shogirdi kelajagi, uning baxti yo‘lida tinimsiz izlanadi, jamiyat 
manfaati va maqsadi asosida faol mehnat qiladi. Shunday o‘qituvchining 
innovatsion faoliyati zamirada talaba hayotda muvafaqqiyat va 
baxtsizliklarga bardosh berishning o‘zi uchun mos usullarini topadi, 
mehnat faoliyati mos turini aniqlaydi, bo‘sh vaqtini uzluksiz ish shakllari, 
odamlar bilan munosabatlar xususiyatlarini belgilaydi. 
Mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimni isloh qilishni yangi Davlat 
ta’lim standartlari asosida ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishga 

---

64 
qaratilgan hozirgi kunda o‘qituvchi faoliyatiga, uning pedagogik 
mahoratiga alohida e’tibor berilmoqda. Ta’lim jarayonida faoliyat 
ko‘rsatayotgan o‘qituvchilarning pedagogik fikrlashida o‘rin ola boshlagan 
pedagogik texnologiyani dars jarayonida qo‘llashga oid tavsiyalar 
o‘qituvchilar uchun juda zarur. Ayniqsa hamkorlikka asoslangan, 
talabalarning faolligini oshirishga qaratilgan, talabalarni va boshqalarni 
fikrini eshitish, tushunish, hurmat qilish, o‘zgalar manfaatlari bilan 
hisoblashishi, ularga o‘rgatish, ta’sir qila olish o‘zining hamda 
boshqalarning «men»ligini sezish, his qilish, o‘zini boshqarish, fikrini 
aniq, to‘g‘ri va puxta bayon eta olishga, ishlatishga qaratilgan «interfaol» 
o‘qitish usullari tez sur’atlar bilan rivojlanib ijobiy samara bermoqda. 
O‘qitishda foydalanib kelinayotgan interfaol metodlar talabalar o‘rtasida 
raqobat muhitini vujudga keltirib, talabalarni harakatchanlikka boshlab 
ruhlantiradi va ularni mantiqiy tafakkurini shakllantiradi. Natijada 
talabalar hamkorlikka, ijodkorlikka, o‘z ustida ishlashga o‘rgana 
boshlaydi. Har qanday interfaol metod to‘g‘ri va maqsadli qo‘llanilganda 
talabalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. 
Pedagogik innovatsiyalarni hayotga tatbiq etishda, intellektual jamiyat 
qurishda o‘qituvchi asosiy mas’ul shaxs hisoblanadi. Chunki uning asosiy 
vazifasi va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli, e’tiborli qilib 
tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi vazifalar yotadi. 
Ta’lim tazimida sodir bo‘layotgan o‘zgarish va yangilanishlar talabalarga 
yangi bilim, ko‘nikma va malakalarini berish bilan bir qatorda, 
yoshlarimizni o‘ziga va boshqa insonlarga, jamiyatga, davlatga, tabiatga 
nisbatan o‘zgarishini, vatanparvarlik g‘oyalarini ongiga va qalbiga 
singdirishini ham ko‘zda tutadi. 
Demak, o‘qituvchi - pedagog o‘z oldiga qo‘yilgan murakkab, 
mas’uliyatli va dolzarb vazifalarni bajarish uchun hamda ta’lim-tarbiya 
jarayoniga bo‘lgan yangicha qarashlarni shakllantirishi uchun quyidagi 
hislatlarga ega bo‘lishi kerak:
— zamonaviy, ilmiy va madaniy taraqqiyotning mohiyatini chuqur 
tushuna bilishi; 
— dunyo va inson haqidagi bilimlar tizimini chuqur va keng nuqtai 
nazarda anglashi; 

---

65 
— axborot ta’lim texnologiyalarini va o‘qitish vositalarini ta’lim 
berishda tatbiq etishi; 
— internet tarmog‘i to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lishi va undan o‘z 
bilimini oshirishda foydalana olishi; 
— pedagogik mehnatining samaradorligini tahlil etish yo‘llarini bilishi 
va o‘ziga-o‘zi baho bera olishi; 
— oilaviy ta’lim-tarbiya muammolari bo‘yicha tasavvurlarini 
rivojlantirishi; 
— umuminsoniy hamda milliy madaniyat va qadriyatlar; 
— milliy g‘oya va milliy mafkura iqtisodiy islohatlar mohiyatini 
tushunib olishi; 
— dars jarayonida pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish 
yo‘llarini bilishi; 
— talabalarning fikrlashlari va bir-birlari bilan fikr almashishlari 
hamda do‘stona muhit yaratish uchun sharoit yaratishi; 
— darsning samaradorligini oshirish uchun laboratoriya jihozlaridan, 
texnik vositalar va o‘quv vositalardan foydalanish yo‘llarini bilishi; 
— bolalarning barkamol inson bo‘lib yetishishida o‘zining 
izlanishlari, ijodkorligi, tashabbuskorligi, hamda betinim mehnatlari orqali 
ta’lim-tarbiya berish kabilardir. 
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’lim o‘qituvchisining kasbiy 
kompetensiyasi takomillashuvida nazariy tayyorgarliklar bilan birga 
amaliy 
tayyorgarliklar 
uzviyligi 
ko‘zga 
tashlanadi. 
Bo‘lg‘usi 
o‘qituvchilarning amaliy tayyorgarligi tashkiliy jihatdan qanday shakl va 
metodlarda bo‘lmasin, quyidagi didaktik prinsiplarga asoslanadi.
17
1. Nazariy va amaliy bilimlar uzviyligi prinsipi.
2. Kasbiy bilimlar va ko‘nikmalarni tizimli tarzda takomil lashtirib 
borish prinsipi.
3. Bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat bilan funksional bog‘liqlik prin sipi. 
4. Talabalar amaliyotining ko‘rgazmaliligi prinsipi.
5. O‘z kasbiy faoliyati yuzasidan bosqichma-bosqich mustaqil faoliyat 
yurgazishga intilish va mas’uliyat hissining shakllanishi. 
17
Блинов В.И.Практическая подготовка будущих учителей: прогматика, преспективы. Москва. ИОО. МОНРФ. 
2004. 

---

66 
6. Talaba amaliy o‘quvining takomillashib borishi prinsipi.
Bu 
prinsiplarning 
barchasi 
kelajakda 
o‘qituvchi 
kasbiy 
kompetensiyasining nazariy-ilmiy, amaliy funksional, pedago gik-
psixologik takomillashuvi aspektlaridan hisoblanadi.