Partiyaning rahbar organi Muhammad Dovudga eng yaqin bo`lgan 5 vazirdan iborat
bo`ladi. Faqat shu partiyagina mamlakatdagi siyosiy faoliyatga monopol huquqga
ega bo`lgan edi.
60
Respublika hokimiyati strukturasini tadridjiy rivojlanishida 1977 yilning
yanvarida loya jirg`a tomonidan Muhammad Dovudni president etib saylashi va u
tomonidan Muhammad Dovud konstitutsiyasini butun mazmuni respublika
prezidentini Afg`onistonning yakkayu yagona hukmdoriga aylantirgan edi.
Bunda bir tomondan fuqorolarning huquq va erkinliklari e`lon qilinsa ikkinchi
tomondan fuqorolar jamoat tashkilotlariga uyushish, kasaba uyushmalari, siyosiy
partiyalar tuzish huquqlaridan mahkum etilganlar. So`z va matbuot erkinliklari ham
davlat organlaridan oldindan ruhsat olish tartiblari bilan amalda cheklab qo`yiladi.
1978 yilga kelib mamlakatda ichki siyosiy vaziyat keskin tarzda chigallasha
boradi. Hukumat uchun mamlakatdagi umumiy vaziyat ham noqulay bo`lib,
aholining norozilik chiqishlari , qabilalarning isyonlari tez-tez bo`lib turadigan
hodisalar bo`lib qoladi. Aholini polisiya va armiyasi bo`linmalari bilan
yo`qlashuvlari binolari yondirib yuborish yo`llarida talon-taroziliklari teroraktlari
tobora kuzatib bormoqda edi. Doud rejim muxolifatiga kuchlarga qarshi to`g`ridan-
to`gri qatag`onlar yo`liga o`tadi. 1978-yil 17 aprelida AXDP rahbarlaridan biri Mir
Akbar Xaybarka yetilgan inqiroziniung natijasi bo`ldi. Uni dafn etish
marosimi siyosiy namoyishiga aylanib ketdi. Hukumat so`l muxofilatchilik birinchi
galda AXDP ning taniqli arboblarining qatag`on qilishga qaror qiladi 25 aprelda
uning o`nlab a`zolari jumladan partiyaning rahbarlari N.M.Taraqqiy va Babrak
Karmallar qamoqqa olindilar. Ozodlikda qolgan AXDP a`zolariga qurolli qo`zg`olon
uchun xabar keladi. Afg`on armiyasining bir necha batalyonlari prezident
Muhammad Doud qarorgohiga va hukumat uyiga qildilar. Avj olib ketgan jang
harakatlari chog`ida Muhammad Dovud o`ldiriladi. Bu hodisa 1978 yilning 27
aprelida sodir bo`lgan edi. Mudhish oqibatlari bir necha yillarga o`z asoratini
kechgan Aprel inqilobi shunday sodir bo`lgan edi.
Afg`oniston Demokratik Respublikasi AXDP boshqaruvi
61
Qamoqdan ozod qilinganlardan so`ng AXDP rahbarlari hokimiyatini o`z qo`llariga
oladilar. Muhammad Dovud hokimiyatini chetlashtirilgan kunning ertasiga
mamlakatning oily organi bo`lib qolgan Inqilobiy kengash (IK) va shuningdek yangi
hukumat shakllantirildi. Inqilobiy kengash raisi va ayni vaqtda bosh vazir etib
Nurmuhammad Taraqqiy , Uning o`rinbosari etib Babrak Karmal tayinlandi.
Mamlakat Afg`oniston demokratik Respublikasi deb nom oldi.
1978 - yil 9- mayda Afg`on jamiyatining tashkilotchi va yo`naltiruvchi kuchi
deb e`lon qilingan. Inqilobchi kengash va AXDP nomidan “Afg`oniston demokratik
respublikasi hukumat inqilobi vazifalaring asosiy yo`nalishlari” ma`lum qilindi.
Birinchi navbatdagi vazifa sifatida yersiz va nam yerli dehqonlarning qarzdorligini
qisqartirish, sudxo`rlikni tugatish maxorni bekor qilish bo`yicha ko`riladigan choralar
belgilandi. Navbatdagi qonun bilan yirik pometchik yer mulkchiligining asoslari
yemirildi,
Maxor- kelin uchun beriladigan qalinning bir turi.
Avvalo sobiq qirol oilasiga tegishli ko`chmas va harakatdagi mulklar, prezident
Muhammad Doud va boshqalarini yer egalarini mulkini musodaraga qilindi. Eng
zaruriy bir qator tovarlarning narxlari tushirildi, aholi bu tovarlar bilan ta`minlashni
yaxshilash choralari ko`rildi. Mamlakat, turar joylar, machitlar, sanoati obeyektlarini
qurilishi boshlandi.
Mamlakatda qayta o`zgartirishlarni amalga oshirishni boshlagn ADP
rahbariyatining niyatlari revolyutsiyasi tomoniga dehqonlar ommasini, shaharning
mehnatkash qatlamlari jalb qilish o`zining ijtimoiy tayanchiga ega bo`lishidan iborat
edi. Biroq ADP ning yangi rahbariyati inqilob agrar siyosatining maqsadlarini
targ`ib qilish bo`yicha izchil tushuntirish ishlarini olib borishi o`rniga, dehqonlar
ommasini ularning milliy o`ziga xos xususiyatlarini a`nanalari va ijtimoiy ruhiyatini
hisobga olgan xolda muntazam o`z tomoniga og`dirish o`rniga bilan
islohatlarini amal qoloqlik siyosati dehqonchilik siyosati dehqonchilar ommasiga
62
unga bo`lgan ishonish izdan chiqaradi. Agar yer islohatining birinchi bosqichida
yer odatda faqat yirik mulkdorlardan tortib olingan bo`lsa, keyingi bosqichlarida
esa o`rta xol dehqonlarning ham ortiqcha yerlarni tartib olina boshladi. Bundanda
yanada jiddiy muommo yuzasiga keldi. Yersiz va kam yerli dehqon majburan
oldingi yerlaridan tortib olingan yerlarini o`z mulkchilikga olishga ruhiy jihatda
tayyorlanmagan bo`lib chiqdi. Bundan tashqari dehqonchi olingan yerni sotish
ijaraga garovga berish ayniqsa meros qilib qoldirish vaqtida mayda bo`laklari
bo`lish taqiqlanadi. Bu esa umuman sharoitga xilof bo`lib, afg`on dehqonni
hayotining ananaviy normalariga zid kelardi.
O`z navbatida mahorni bekor qilish, shuningdek nikoh chog`ida yosh bo`yicha
cheklovlarini joriy qilishi hokimiyati tomonidan afg`onlar uchun eng muqaddas
xisoblangan uning oilaviy hayotiga aralashshi sifatida baholanmasligi mumkin
emasdi. Xotin-qizlarni ijtimoiy xayotiga jalb qilinishi ( xususan savodsizlikni
tugatish bo`yicha to`garaklarga) shuningdek oshkora qaroqsizlikni keltirib chiqara
boshladi. 1979 yilning boshlaridan hokimiyat ma`murlarini ruhiyatiga nisbatan
siyosati ham o`zgara boshlaydi. Endilikda ularni ochiq tarzda huquqiy kamsita
boshladilar. ADP rahbariyati tomonidan yo`l qo`yilgan qo`pol hatoliklar
Afg`onistonda fuqorolar urushini boshlanib ketishiga bahona bo`ladi.
Dastlabki vaqtda yangiliklarni joriy qilinishiga qarashlilik ko`rsatish stixiyali
xarakterga ega bo`lgan edi. Ammo hukumat tomonidan noroziliklarni bostirish
bo`yicha qattiq javob reaksiyasi uni battar alangga olib ketishini keltirib chiqardi.
O`z huquqlari kamsitilgan yirik zamindorlar xonlar maliklar mullalar ham bundan
chetga qolmadilar. Hokimiyati qarshilik ko`rsatish diniy shiorlar ostida, jihotga
chorlashlar bilan tobora tashkiliy tus olib boradi.
1978yilning oktabrida birinchi yirik qurolli qo`zg`olondan keyin esa 1978
yilning martida Hirotda bir qator boshqa shahar va viloyatlarda sodir bo`ladi.
63
Shuning avvaligi stixiyali tarzda, keyingi esaancha tashkiliy tarzda afg`on aholisini
mamlakatdan qo`shni Eron va Tojikistonga qochib o`tishi boshlandi.
Afg`on qochoqlari muxojirlarga ya`ni ko`chib keluvchilarga aylanib qochib
o`tish jarayonlarining o`zi esa xijrat hisoblandi. Xijrat islom arkonlari bo`yicha
zolimlariga qarshi muayyan maqsadiga yo`naltirilgan norozilik siyosiy akti sanaladi.
Afg`on muxojirlarini qabul qiluvchi mamlakatlar aksar mamlakatlari ya`ni islom
miyorlari bo`yicha ularni qabul qilish va zarur narsalar bilan ta`minlashga majbur
bo`lgan mamlakatlar bo`lib qoldilar. Shunday qilib, aksar mamlakatlar uchun afg`on
muxofilatiga ADP ning “kommunistik” hukumatiga qarshi kurashda har tomonlama
yordam ko`rsatishini oqlovchi islomiy huquqiy asos paydo bo`ladi.
Xijrat jarayonida ayniqsa 1979 yilning dekabri oxirida Afg`onistonga sovet
qo`shinlarini kiritilgandan keyin kuchayadi. Ba`zi ma`lumotlarga qaraganda
1980yillarning o`rtalariga kelib Afg`oniston bilan chegaradosh mamlakatlarda
qariyb 3 mln afg`on qochoqlari yuzga keldi.
AXDP liderlari o`rtasidagi shafqatsiz kurash halokatli rol o`ynadi. Buning
natijasida AXDP ning ko`plab a`zolari halok bo`ldilar. Oqibatda bu partiya
zaiflashtirishi bilan birga mamlakatda ichki beqaror vaziyatni vujudga keltiradi.
1979 yilning sentabrida AXDP inqilobiy kengash rahbari N. Taraqqiy uning raqibi
Hofizulla Amin tomonidan o`ldirildi. Shundan so`ng oxiri ko`rishmaydigan tozalash,
qatag`onlar avj olib ketadi. AXDP aholi orasida o`z ta`sirini yo`qotadi, mamlakatdan
nafaqat yer egalari, burjuaziyaning, amaldorlarini balki ko`plab oddiy dehqon va
chorvadorlarning ommaviy qochib ketishiga intilishlari bundan dalolat berardi.
Xafizulla Amin ham hokimiyatda ko`p vaqt turmadi. Uning yo`lini yetarlicha
sovetparast emas deb hisoblagan SSSR rahbariyati qabuliga o`z qo`shinlarini kiritadi.
Prezident saroyi bilan egallanadigan vaqtda X.Amin o`ldiriladi. AXDP va
Inqilobiy kengash rahbarligiga bir oz muddat ilgari ADPning Chexoslavislakiydagi
elchisi bo`lgan Babrak Karmal keldi.
64
Shu vaqtdan boshlab Afg`oniston xanuzgacha davom etib kelayotgan urush olovi
ichida qoladi. Gap fuqoralar urushi haqida ham Afg`onistonga olib kirilgan sovet
qo`shinarlari bilan olib borilgan urushi haqida bormoqda. Mamlakatga kiritilgan sovet
qo`shinlarining soni qariyb 100ming kishini tashkil etadi, bundan tashqari SSSR
hukumati qo`shinlarni texnik va xarbiy jihatdan qurollantirgan edi, Sovet qo`shinlari
kiritishi nafaqat xato, balki qo`pol siyosiy kaltabinlik ham edi, desak xato bo`lmaydi.
U nafaqat ko`pchilik afg`onlarning SSSR dan ixlosini qaytarib qolmay, qabuldagi
B. Karamal hukumatini yakkalanib qolishga olib keldi. Bu hukumatni yakkalanib,
ijtimoiy tayanchini kengaytirishga, yangi tub islohatlar o`tkazishni va`da qilish
bilan xalqni o`z tomoniga og`dirishga qaratilgan kechikib qilingan urushlar ham,
Babrak Karamal yangi prezident Narjibullo bilan almashtirilishi ham natija bermadi.
Uzoqqa cho`zilgan urushi shaharlarning misli ko`rilmagan darajada vayron
bo`lishiga, aholini ommaviy tarzda Tojikiston, Eron va boshqa mamlakatga qochib
ketishiga majbur bo`lishiga ( qarshi 5 mln.kishi) olib keldi. Ammo eng muhimi u
turli-tuman afg`on etnoslarida millatchiliknni keskin o`sishi qurolli kurashda etnik,
qabilaviy va siyosiy guruhlarga tayanadigan turli xildagi aqidaparastlik, islom-
millati oqimlarning haddan tashqari kuchaytirishni yuzaga keltiradi.
Afsuski urushi 1988 yil oxirida 1989 yilning boshlarida sovet qo`1shinlarini
Afg`onistondan olib chiqib ketilishi va 1992 yili tashqaridan qo`llab quvvatlashidan
mahrum bo`lgan Najibullo hukumatining qulashi bilan to`xtagani yo`q.
Dostları ilə paylaş: |