Nutq rivojlantirishning samarali metodlari va usullari

Velsapetim charchab ketti, garajga oborib ko‘yaman-da, charchab bo‘sa 
haydab ketaman
2
. 
2
Дементьев В.В. Прямах и непрямая коммуникация в онтогенезе. 
ЬКрУ/ууцгц^.Лтй.брЬ.ш/ггаттаакоп/сЬЛ^сотепсе.Ьт!! - 31.05.2004. 

---

Bolalar nutqiy faoliyatining rivojlanishida leksik o„yinlarning ahamiyati 
kattadir. Chunki bunday o„yinlar bola nutqining o„sishi, fikrlash qobiliyatining 
rivojlanishi, bilim saviyasining kengayishi va xotirasining yanada mustahqam- 
lanishiga yordam beradi. Ular intellektual-psixologik o„yin turi sifatida 
o„quvchilar tomonidan ona tili lug„at tizimining o„zlashtirilishi jarayoni bilan 
bog„liq masalalarni yoritishda muhim o„rin tutadi. 
Bolalar nutqiga oid leksik-semantik xususiyatlar 7 yoshdan 11 yoshgacha 
bo„lgan to„qqiz nafar o„quvchi o„rtasida o„tkazilgan «Men nimani o‘yladim?» 
nomli topishmoq tarzidagi intellektual- psixologik o„yin jarayonida yaqqol 
namoyon bo„ldi
3
. Tajribada Jizzax shahridagi ijtimoiy fanlarga yo„naltirilgan 
maxsus maktab, «Humo» bog„cha-maktabining 1-4-sinf o„quvchilari ishtirok etdi. 
Sinov jarayoni quyidagi tartibda amalga oshirildi: dastlab bolalarga o„yin 
ishtirokchilaridan biri biror narsani o„ylab, uning nomini emas, balki ta'rifini 
og„zaki nutq orqali adabiy tilda ifodalashi, boshqa ishtirokchilar esa ta'riflangan 
so„zni topib, yozma ravishda qayd etib borishlari kerakligi aytildi. Shundan so„ng 
javoblar aynan takrorlanmasligi uchun har bir sinaluvchiga o„zi ta'riflamoqchi 
bo„lgan so„zni boshqa ishtirokchilarga ko„rsatmagan holda yozib borish vazifasi 
topshirildi. Mazkur leksik o„yinning asosiy maqsadi bolalar tomonidan muayyan 
tushunchani ifodalovchi leksemaga berilgan ta'rif orqali ularning nutqni idrok 
etish darajasini aniqlashdan iborat bo„lib, ushbu tajriba usuli o„quvchilar nofaol 
lug„atining faollashuvini ta'minlaydi, shu bilan birga, bolalarda ziyraklik, 
sinchkovlik sifatlari va mustaqil fikrlash qobiliyatining rivojlanishiga yordam 
beradi. O„quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bilan bog„liq muhim 
masalalardan biri ularning lisoniy ongida mantiqiy tafakkurning asosiy birliklari 
haqidagi tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirishdir. Chunki bolaning 
tafakkurida shakllangan tushuncha narsa-hodisalarga oid umumiy va o„ziga xos 
belgilarni aks ettiradi. Ijodiy yondashuv asosida o„tkazilgan ushbu o„yin shartiga 
ko„ra, barcha o„quvchilar tomonidan berilgan ta'riflar ularning og„zaki nutqida 
adabiy til me'yorlariga muvofiq holda ifodalangan. 
3
Синалувчилар нуткида ифодаланган таърифлар дикгафонга ѐзиб олинган.

---

Xulosa qilib aytganda, maktabgacha ta‟lim yoshdagi bolalar tafakkurini 
rivojlantirish ularda nutq jarayonini rivojlantirishga uzviy bog„liq bo„lib, tafakkur 
nutqning mahsuli ekanligini hisobga olish zarur. 
Adabiyotlar: 
1. .Бобоева Д.Р Теварак-атрофни ўрганишда мактабгача ѐшдаги болаларнинг 
боғланишли нутқини ривожлантириш: Пед.фанлари номзоди... дисс.автореф.-
Тошкент, 2001.
2. Сайтлин С.Н  Язык ребенка. Лингвистика детской речи. M.: Владос, 2000.- 
240.