Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobining xususiyatlari

 
3.Qurilish tashkilotlari hisob siyosatining
xususiyatlari 
Qurilish tashkilotlari boshqa xo‘jalik yuritish sub’ektlari singari respublikamiz 
qonun hujjatlari asosida o‘zlarining hisob siyosatini ishlab chiqishlari hamda unga 
amal qilishlari lozim. Ushbu hisob siyosatida qurilish tashkiloti rahbariyati 
tomonidan tanlab olingan buxgalteriya hisobining tashkiliy shakli, xo‘jalik 
faoliyati ko‘rsatkichlari, aktivlar, majmuriyatlar va xususiy kapital elementlarini 
tan olish mezonlari, ular hisobini yuritishga asos bo‘luvchi hujjatlar tizimi, ishchi 
schyotlar rejasi, boshlang‘ich hujjatlar aylanishi, arxiv ishi, tovar-moddiy 
boyliklarni inventarizatsiyasini o‘tkazish jadvali, hisobni yuritishga doir boshqa 
tartib-qoidalar va tamoyillar aniq ifodalangan bo‘lishi lozim. Qurilish tashkilotlari 
hisob siyosati to‘g‘risida tasavvur olish uchun MCHJ shaklidagi «149- HMK»ning 
hisob siyosatidan qisqa ko‘chirma 1-ilovada keltirilgan. 
Qurilish tashkilotlarining hisob siyosati ichki va tashqi foydalanuvchilarga 
ular faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni tegishli shakl va mazmunda yig‘ish, qayd 
etish, guruhlash va jamlash hamda ularni o‘z vaqtida yetkazib berish talablariga 
javob berishi kerak.
Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobi respublikamizning «Buxgalteriya 
hisobi to‘g‘risida» qonuni (7-modda)da ko‘rsatilgan to‘rtta shakllardan birida 
tashkil etilishi mumkin. 
Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkiliy shaklini belgilashda bu 
tashkilotlarning katta-kichikligi, ularning maqomi muhim rol o‘ynaydi. Yirik 
qurilish tashkilotlarida bajariladigan hisob-kitob ishlari hajmi katta bo‘lganligi 
uchun buxgalteriya tarkibi alohida bo‘limlardan, masalan, moddiy boyliklar hisobi 
bo‘limi, mehnat va unga haq to‘lash hisob-kitobi bo‘limi, qurilish ishlari hisobi 
bo‘limi, moliyaviy hisob-kitoblar bo‘limi va boshqalardan tashkil topadi. 
Buxgalteriya bo‘limlari ish faoliyatiga bosh buxgalter rahbarlik qiladi.

---

Mikrofirmalar va kichik korxonalar maqomidagi qurilish tashkilot-larida, 
odatda, maxsus hisob bo‘linmasi tashkil qilinmaydi. Ularda shartnoma asosida 
ishga qabul qilingan buxgalterga barcha hisob-kitob ishlarini yuritish yuklatiladi.
Qurilish tashkilotlari xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi ixtisoslashgan 
buxgalterlik firmasi yoki auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilgan shartnomaga 
muvofiq olib borilganda, ular buxgalteriya hisobini respublikamiz qonun 
hujjatlariga muvofiq ravishda olib borilganligi uchun qurilish tashkilotlari oldida 
shartnoma shartlariga asosan javobgar va mas’ul hisoblanadilar. 
Qurilish tashkilotida buxgalteriya hisobi uning rahbarining o‘zi tomonidan 
yuritilganda u buxgalteriya hisobini respublikamiz qonun hujjatlariga muvofiq 
ravishda olib borilganligi uchun bevosita javobgar va mas’ul hisoblanadi. 
Qurilish tashkilotlarining hisob siyosatida buxgalteriya hisobini tashkil 
qilishning tanlab olingan shakli, shuningdek ushbu shaklda hisob ishlarining 
bajarilishini tartibga solib turuvchi ichki me’yoriy hujjatlar tizimi belgilanadi. 
Bunday ichki me’yoriy hujjatlar bo‘lib, odatda, buxgalteriya to‘g‘risida Nizom, 
bosh buxgalter va buxgalterlarning kasbiy mahoratiga qo‘yiladigan talablar, 
buxgalterlar o‘rtasida funksional majburiyatlarning taqsimoti, mehnat 
shartnomalari, ixtisoslashgan buxgalterlik firmalari yoki auditorlik tashkilotlari 
bilan tuzilgan shartnomalar hisoblanadi. Ushbu ichki me’yoriy hujjatlarning 
mavjudligi va ularga amal qilish buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil qilinishi va 
yuritilishida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Qurilish tashkilotlarida daromadlar, harajatlar va yakuniy moliyaviy natijalari 
(foyda va zararlari) ko‘rsatkichlarini tan olish va hisobini yuritishning bir qancha 
usullari mavjud. Chunonchi, daromadlarni qurilish ishlari yoppasiga tugagandan 
so‘ng, bosqichma-bosqich, qurilish navbatlari bo‘yicha tan olish va hisobga olish 
mumkin. Ushbu usullarning mohiyatiga va qo‘llanilishiga keyingi mavzularda 
alohida to‘xtalamiz. Qurilish tashkilotlari tomonidan bu usullardan qaysi biri 
tanlab olinganligi yoki ularning har birini qaysi turdagi ishlar uchun qo‘llanilishi 
hisob siyosatida aniq ifodalangan bo‘lishi lozim. 
Bajarilgan qurilish ishlarining tannarxi, shuningdek olingan foyda summasi 
ularga sarflangan materiallar qiymatini baholash usullariga bevosita bog‘liq. 
Bunday usullar bo‘lib, respublikamizning 4-son BHMS «Tovar-moddiy 
zahiralar»ga muvofiq FIFO, AVEKO, identifikatsiyalash usullari hisoblanadi. 
Belgilangan tartibga ko‘ra qurilish tashkiloti ushbu usullarning barchasidan 
foydalanishlari mumkin. Biroq, bir xil nomdagi TMZlar bo‘yicha bir vaqtning 
o‘zida baholashning turli usullarini qo‘llash mumkin emas. Shu bois ham, qurilish 
tashkilotlari o‘zlarining hisob siyosatida TMZlar qiymatini baholashning tanlangan 
usullarini ularning turlari bo‘yicha ko‘rsatishlari hamda unga amal qilishlari lozim. 
Qurilish ishlarining bir necha yillarga cho‘zilib ketishi hisobot yilining oxirida 
tugallanmagan qurilishni inventarizatsiya qilish va qiymatini baholashni, 
shuningdek unga sarflangan harajatlarni to‘g‘ri taqsimlashni taqozo etadi. Bu 
xususiyat qurilish tashkilotlari hisob siyosatida tugallanmagan qurilish hajmini 
inventarizatsiya qilib chiqish, uning qiymatini baholash tartibini aniq belgilashni 
talab qiladi. 

---

Qurilish ishlari bo‘yicha hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirilishi 
buyurtmachi tashkilotlarning to‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligiga bevosita 
bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida buyurtmachi korxonalar to‘lov qobiliyatini 
yo‘qotish riskining mavjudligi qurilish tashkilotlarida dargumon debitorlik 
qarzlarni bevosita yoki tashkil qilinadigan maxsus rezerv evaziga hisobdan 
chiqarish usullaridan birini hisob siyosatida belgilab qo‘yishni talab etadi. 
Bajariladigan ishlar (xizmatlar) qurilish tashkilotlari bo‘linma-larida (qurilish 
maydonchalari, sexlar, omborlar va boshqa javobgarlik markazlarida) turli 
boshlang‘ich hujjatlarni tuzishni, ular aylanishini tashkil qilishni, shuningdek 
boshlang‘ich hujjatlar asosida tegishli hisob registrlarini yuritishni taqozo etadi. 
Qurilish tashkilotlarida ishlatiladigan boshlang‘ich hujjatlar, ularni tuzish, taqdim 
etish va ishlovdan o‘tqazish tartibi to‘g‘risida keyingi mavzularda alohida 
to‘xtalamiz. 
Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobi jurnal-order, memorial-order, 
bosh-jurnal va ixchamlashtirilgan shakllardan birida qo‘lda yoki zamonaviy 
kompyuterli texnologiyalarga asoslanilgan holda yuritilishi mumkin. Hozirgi 
paytda aksariyat qurilish tashkilotlarida qo‘llanilayotgan hisob shakli bo‘lib jurnal-
order shakli hisoblanadi. Bu shaklda ishlatiladigan hisob registrlarining schyotlar 
bo‘yicha taqsimoti 2-va 3-ilovalarda keltirilgan.
Qurilish tashkilotlari hisob siyosatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib 
moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobini yuritish uchun tasdiqlangan 
ishchi schyotlar rejasi hisoblanadi. Qurilish tashkilotlari xususiyatlaridan kelib 
chiqqan holda ishchi schyotlar rejasida nazarda tutilishi lozim bo‘lgan ayrim 
schyotlar va ularning yuritilish tartibiga keyingi mavzularda alohida to‘xtalamiz.