Pedagogik texnologiyalar

Muammoli vaziyatlarni yaratish usullari va yo‘llari. Bilish vazifalarining qo‘yilishida muammoli savollar asosiy o‘rinni egallaydi. Ular muammoli vaziyatlar yaratishning har qanday boshqa usullariga tegishli ravishda qoyiladi. Bilishga doir savol o‘quchilar uchun muayyan darajada qiyin bo‘lishi, ulardagi mavjud bilimlarning cheklanganligini ko‘rsatishi va ayni vaqtda, ular bajara oladigan bo‘lishi, ya’ni idrokning hayotiy tajribaga va nazariy bilimlarning zapasiga bog‘liqligini hisobga olishi zarur.

Appertseptsiya o‘quvchilarda yangi temaga nisbatan aktiv munosabatni uyg‘otish imkonini beradi, chunki ilgari hosil bo‘lgan vaqtincha aloqalar (singnallar yoki infomatsiyalar) bosh miya qobig‘ida yangi aloqalarning (signallar yoki informatsiyalarning) paydo bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, “quvvat” tushunchasini o‘rganishdan oldn “Er kovlovchi bilan ekskovatorning ish qobiliyatlarini qiyoslash uchun ular bajargan ayni bir ishning miqdorini bilishning o‘zi yetarlimi?” degan savol qo‘yiladi. O‘quvchilar savolga javob berishlari uchun mavjud ma’lumotlarning yetarli emasligini payqaydilar va bir ishning o‘zini bajarish uchun ketgan vaqtni ham bilish zarurligini taxmin qilishlari (anglab yetishlari) kerak. Hatto bunday uncha katta bo‘lmagan mustaqil qadam o‘quvchilarni yangi, “quvvat” degan fizik tushunchaning kiritilishini ancha tushunib yetilgan holda zaruriyat deb bilishga olib keladi. Bilishga doir vazifa darsda muammoli namoyish tajribalari formasida qo‘yilishi mumkin. Masalan, “Arximed kuchi” temasini o‘qituvchilar muammoli tajribadan boshlaydilar: dinamometrga metall kubni ilib qo‘yadilar, dinamometrni ko‘rsatuvini qayd qiladilar, so‘ngra kubni suvga tushiradilar va yana asbobning ko‘rsatuvini hisoblaydilar. Shundan keyin o‘quvchilar oldiga poblemali savol qo‘yiladi: “Nima uchun dinamometr prujinasi endi ozroq cho‘zilyapti? Bu xodisaning sababini kub qirrasidagi (yoqlaridagi, tomonlaridagi) bosimni hisoblab tushuntirib berishga urinib ko‘ring”. O‘quvchilar botirilgan jismga suyuqlik ichidagi bosim ta’siri to‘g‘risidagi bilimlardan foydalanishlari va jismning pastki qirrasiga (tomoniga, yog‘iga) bo‘lgan bosi kuchi uning yuqori qirrasiga (tomoniga) bo‘lgan bosimning kuchidan katta ekanligini, shuning uchun ham jism suyuqlik ichidan turtilib chiqishi haqidagi xulosaga kelish kerak. Shunday qilib, suyuqlikning turtib chiqaruvchi kuchi to‘g‘risida shunchaki aytilib qolmay, balki u ma’lum darajada o‘quvchilar tomonidan aniqlanadi ham.

Muammo qo‘yib bo‘lingach, biz o‘quvchilarni yana fikr yuritish operatsiyasidan foydalanishga, ammo endi gipoteza qo‘yish, ularning realligini muhokama qilish, bilish xulosalarini chiqarish maqsadida, ya’ni muammoli vaziyatlarni hal qilish uchun yanada chuqurroq, sistemali ravishda va izchillik bilan foydalanishga undaymiz. Bilish muammolarini ilgari surish va hal qilish jarayonlari uzluksiz zanjirga o‘xshaydi, yagona bo‘lib qo‘shilib ketadi, chunki muammoni ilgari surar ekanmiz, biz bir vaqtning o‘zida uni hal qila boshlaymiz, bu o‘z navbatida yangi muammoni qo‘yishga olib keladi. Umuman esa yangi ilmiy tushunchalarni faol, muammoli bilishning bir-biriga zid va uzluksiz jarayoni amalga oshiriladi.