Pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari mavzusida yozgan

Massa tushunchasi. Jism inertligining ham sifat, ham miqdor o’lchovi bo’lib, jismlar o’zaro ta‘sirlashganda massasi katta jism (tinch turgan bo’lsa) kam tezlanish oladi, harakatda bo’lsa u o’zining harakat holatini ko’proq davom ettirishga intiladi, deb xulosa chiqariladi. Shundan so’ng o’quvchilarning hayotda ko’rganlari asosida jism massasini aniqlash (o’zaro ta‘sirlashuvda uning deformatsiyalanish kattaligiga, tezlanishga, bosib o’tgan yo’liga taqqoslash va Etalon massaga taqqoslab massalarni o’lchash bilan aniqlash) usullariga diqqati tortiladi. Bunda o’quvchilarda inertsion massa haqida tushuncha shakllanadi. Demak tabiatdagi barcha moddiy jismlar massaga ega bo’lishi, shu bilan har qanday massaga ega bo’lgan inertlik, tortishish xossasiga egaligi haqida tushuncha beriladi.
Massa tushunchasi chuqur falsafiy tushuncha bo’lib, materiya tushunchasi bilan bog’liq holda fazo, vaqt va harakat tushunchalariga borib taqaladi. Massa tushunchasi-materiyaning ba‘zi asosiy xossalarini aks ettiradi. Buni biz u yoki bu fizik tadqiqotlarda namoyon bo’lishida ko’ramiz:
1. Jism inertlik o’lchovi sifatida Nyuton qonunlarida namoyon bo’ladi-,
2. Jismlar orasidagi tortishish o’lchovi ekanligi butun olam tortishish qonunida ko’rinadi.
3. Harakatdagi jism energiyasining o’lchovi bo’lishi bilan birga (polvonlar, bokschi, shtangachilar musoboqasida hisobga olish) massa bilan energiyaning orasidagi bog’lanish: da massaning harakat tezligiga bog’liq holda o’zgarishi haqida fikr yuritiladi
4. Elektromagnit jarayonlarning tavsifi elektromagnit massa ( ) sifatida aks etadi.
5.Elementar zarralar strukturali bog‘lanishining xarakteris-tikasi (massalar defekti tinchlikdagi massaning materiya tuzilishi bilan bog’liqligini tavsiflashda)
6.Jismdagi zarralar sonining o‘lchovi sifatida klassik atomizm, kimyoda, halq xo’jaligida moddiy noz ne’matlar ishlab chiqarishda;
7.Turli tuman hodisalarni matematik tilda yozishda proporsionallik koeffitsiyentining bo’lishi. Masalan, formulada massa jism olgan a-tezlanishi bilan ta‘sir etuvchi kuch orasidagi bog’lanishni ifodalashda proporsionallik koeffitsiyenti rolini o’ynashda xizmat qiladi.
Bu sohada qilingan ishlarga asoslanib, massa tushunchasini fizika o’qitishda qanday izohlash, tushuntirish masalasiga to’xtalamiz:
a.Massa tushunchasini aniqlash.
b.Massa tushunchasining boshqa tushunchalar bilan bog’liqligini (mareriya, harakat, o’zaro ta‘sir, fazo, vaqt, energiya, ish va h.k) aniqlash.
c.Massa tushunchasini olamning fizik manzarasi taraqqiyoti nuqtai nazaridan tahlil qilish.
d.Massani metodologik jihatdan tushuntirish yoki e’tiborga olish shu kungacha mavjud bo’lgan metodik va ilmiy adabiyotlarda bir muncha qiyinchiliklar mavjudligini ko’ramiz (Massa-materiya miqdori yoki modda miqdori).
Massa tushunchasi materiyaning barcha xossalarni o’zida aks ettira olmaydi, chunki ilmiy ta‘lim-abad «bo’linmaydigan» hamma jism uchun bir xil bo’lgan zarra bo’lmasligini uqtiradi.
Hozirgi zamon fani klassik fizikani chegaralanganligini ko’rsatib undagi xulosalarning (shu jumladan massa haqidagi) ko’pchiligi noto’g’ri ekanligini isbotladi. Shuning uchun ham massani moddaning miqdori bilan almashtirish yaramaydi, ya’ni massani materiyaga o’xshatish moddiylashtirish xatodir. Massa-tushuncha bo’lib, modda (materiya) ning inertlik, tortishish kabi xossalarini aks ettirishini ko’ramiz. Modda tuzilishga ega, ammo massa tuzilishga ega deyish qo’pol xatodir. Materiyaning eng muhim xossalaridan biri inertlik va tortishish bo’lib faqat o’zaro tasirlashuvda namoyon bo’ladi. Bunda massa materiyaning inertlik, tortishish xossalarining sifatiy va miqdoriy xarakteristikasining o’lchovi bo’lib xizmat qiladi. Massa va energiyaning bog’lanish qonunlaridan ko’rinadiki, massa jismdagi to’liq energiyaning o’lchovi bo’ladi. O’lchov tushunchasi-materiyaning u yoki bu xossasini ham miqdoriy, ham sifat jihatdan xarakterlaydigan tushuncha bo’lib, materiyaning xossalarini ifodalaydi, desak xato qilmaymiz.
Elementar zarralarning o’zaro ta‘sirlashuvida ( yoki jarayonlarda) ro’y beradigan hodisalarni izohlashda yorug’lik kvanti energiyasi bilan massa orasidagi bog’lanishni tushuntirishda hisobga olish zarur. Demak, bu yerda massa tushunchasining ham miqdoriy, ham sifat o’zgarishini ko’ramiz. Materiya bir holatdan boshqa holatga o’tganida uning massasi va energiyasi ham miqdoriy, ham sifat o’zgarishida
namoyon bo’lishi haqida dialektik xulosa chiqarish kerak.
Dinamika qonunlarini o’qitishda jism harakatining o’zgarish sabablarini bilish o’quvchilarda dialiktik tasavvurning shakllanishida qulay zamin yaratadi. Dinamikaning asosi-Nyuton qonunlari. Inertsiya qonuni bu Nyutonning “Natural filosofiyaning matematik asoslari” (1687-yil) kitobida keltirilgan harakat qonunlaridan birinchisidir. Nyutonning har bir qonuni, xususan, birinchi qonun ham mustaqil ahamiyatga ega. Ba‘zan birinchi qonun ikkinchisidan kelib chiqqan degan mulohaza ham uchratiladi. Bu mulohaza tashqi kuch ta‘sir etmaganda, F=0 bo’lganda tezlanish nolga teng, ya‘ni jism tekis va to’g’ri chiziqli harakat qilaganda yoki tinch holatda bo’lishga asoslangan. Ammo, harakat birinchi qonunning ahamiyati bunga olib kelmaydi. Bu qonunni o’rganishda ma‘lum bo’lgan qiyinchilik an‘anaga aylanib qolgan ta‘riflashdir. “Agar jismga boshqa jismlar ta‘sir etmasa, u tinch turgan bo’lsa, tinch holatning to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo’lsa, o’zining to’g’ri chiziqli tekis harakat holatini saqlaydi” deyiladi [7].