Pedagogika instituti tarix kafedrasi tarix fanining nazariy asoslari

Savollar:

6. Tarixiy antropologiyaning paydo bo‘lish sabablari va uning ahamiyati nimada?

   
   

7. Fanlararo hamkorlikning va tarixiy tadqiqotlarda fanlararo usullardan foydalanishning kengayishi sabablari qanday?

   
   

8. Tarixiy tadqiqotlarda fanlararo usullami qo‘llashning metodologik tamoyillari nimalardan iborat?

   
   

9. Ilmiy bilish va uning turlari haqida m a’lumot bering? Sinergetika - bilishda fanlararo yondashuv uslubining ahamiyati?

   
   

10. Sinergetik bilishda “Sistema” tushunchasi degani nimani anglatadi? Sinergetik yondashuvdagi yangilik nimadan iborat?

    
    

9-ma’ruza:Tarix fani tadqiqotlarida maxsus tarixiy uslublar
Reja:
1.Kundalik hayot tarixining shakllanishi
2. Mikrotarix


Kundalik hayot tarixining shakllanishi O’ZBEKISTON tarix fani oldiga qo‘yilayotgan dolzarb vazifalarni hal qilish uchun jahon tarixshunosligidagi yangi yo‘nalishlami o'rganish bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday yangi yo‘nalishlardan biri «kundalik hayot tarixi» (everyday life history, Alltagsgeschichte, histoire de la vie quotidienne) yo‘nalishi bo‘lib, uning predmeti inson kundalik hayotini turli tarixiy-madaniy, siyosiy, dnik va konfessional kontekstda o‘rganishdir. XX asr o‘rtalarida G‘arb mamlakatlari ijtimoiy tafakkurida “tarixiy;mlropologik o‘zgarish” ro‘y berishi bilan kundalik hayot tarixi muslaqil tadqiqot sohasi sifatida shakllandi. Dastlab fransuz tadqiqotchilari kundalik hayotni tarixiy tadqiqotlarga katta turtki bera olishini ko‘ra Inldilar. Aynan ular tarixning faqat siyosiy, iqtisodiy, harbiy jihatlaiini emas, balki tarixni bir butunlikda hamda insonning bu jarayonlurga munosabati masalalarini o‘rganishni diqqat markazga qo‘ydilar. Mazkur tarixiy-antropologik yondashuv “Annallar” jumali atrofida birInshgan mashhur yo‘nalish vakillari M.Blok, L.Fevr, F.Brodel106 asarlin i asosini tashkil etdi. Ulaming asarlarida kundalik hayot tarixi inson1ш hayoti makrokontekstining bir qismi sifatida namoyon bo‘ldi. Qanday jamiyatning iqtisodida ikki xil strukturaga e’tibor berishni taklif qiladi, bular moddiy hayot strukturasi va inson psixologiyasi hamda kundalik amaliyotni qamrab olgan nomoddiy hayot edi. Uaynan nomoddiy hayotni “kundalik struktura” deb atadi. F.Brodel va uning safdoshlari global ijtimoiy o‘zgarishlami aniqlash hamda turli davrlardagi voqealami tahlil etish maqsadida katta davrlami tadqiqot uchun tanlaydi. U boy qatlamdagi aholining madaniyati oddiy aholi tomonidan qanday qabul qilganligiga katta e’tibor beradi. Shuningdek, uning “Kundalik hayot tuzilishi” nomli asari tarixiy tadqiqotlaming yo‘nalishini o‘zgartirishga katta turtki bo‘ldi, ya’ni voqeliklar yoritilgan siyosiy tarixdan, iqtisodiy rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini izlashdan tarixiy psixologiya, tarixiy demografiya, tarixiy madaniyat syujetlarini tahliliy ravishda o‘rganishga o'tishda yordam berdi. F.Brodel “davr ruhini” tushunish uchun inson ongini, psixologiyasini va ijtimoiy xulq-atvorini o‘rganadi. “Quyidan tarixni”, ya’ni davlatdan boshlab insonlami emas, balki insonlarga qarab davlatni o‘rganish orqali o‘tmishni tushunish F.Brodel va “mikrotarixchilar” yondashuvining umumiy jihati edi. Bunday yondashuv “kichik insonni” tarixiy tadqiqotlar predmetiga aylantirdi hamda nafaqat mashhur bo‘lmagan oddiy insonlar, balki qaroqchilar, psixopatlar, jodugarlar, anarxistlar, nogironlar, fohishalar, jinoyatchilar tarixiy tadqiqotlar markazida bo‘lish huquqiga ega bo‘ldilar. Shuningdek, elitalami o'rganish usullarini ham o‘zgartirdi, ya’ni asosiy e’tibor mashhur insonlar va ularga qaram bo‘lgan kishilar kundalik hayoti o‘rtasidagi bog‘liqlik jihatiga qaratila boshladi. Feman Brodelning safdoshlari “Annallar” maktabining vakillari uning tadqiqot usullarini yanada rivojlantirishga harakat qilishdi. F.Brodelning asarlari fransuz tarixshunosligi doirasidan chiqib, jahon Mikrotarix - mashhur bo‘lmagan kishilar, u yoki bu ijtimoiy qatlamnirig odatiy boim agan vakillari hayotini har tomonlama o‘rganish orqali tarixiy tadqiqotlar olib borish yo‘nalishidir. 1950 -1960- yillarda «mikrotarix» atamasi F.Brodel tomonidan ishlatilgan. Mikrotarix 1970-yiilarda Italiyada vujudga kelgan. Bu boradagi dastlabki ishlar avval «Quademi Storici» nomli jumalda, keyinchalik Eynaudi nashriyotida Karl Ginzburg va Djovanni Levi tomonidan «Microistirie» nomli seriyada chop etilgan. o‘rta asrlar va ilk yangi davr tarixi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar e ’tirofini qozondi. Mashhur fransuz tarixchisi, faylasufi va antropologi Mishel de Serto (1925-1986 y.) 1980-yilda “Kundalik hayot ixtirosi” asarini chop etgan. Ushbu kitob qoidalarga bo‘ysunishga majbur bo‘lgan oddiy insonlaming, “foydalanuvchilar” va “iste’molchilar” kundalik hayotrga bag‘ishlangan. Mazkur tadqiqot muallifi o‘zining turli ilmiy qiziqishlarini qo‘llagan holda kundalik hayotning original nazariyasini yaratadi, unga ko‘ra, “foydalanuvchilar” ularga zo‘rlab o‘tkazilayotgan qoida va tartiblarga ko‘zga ko‘rinmas kurash olib borayotganligi hamda ulami “o‘zlashtirish” jarayonida o‘zgartirib borganligi ta’kidlanadi108. Mishel de Serto “strategiya” va “taktika” tushunchalari o‘rtasidagi liirqqa e’tibor qaratadi. Serto “strategiya” tushunchasini hokimiyat institutlari va tizimiga tenglaydi, “taktika” tushunchasi insonlar tomonidan o‘z atrofida erkin shaxsiy makon tashkil qilish uchun ishlutilishi haqida yozadi. “Shahar bo‘ylab sayr” nomli bo‘limda muallit' shahami o‘zlashtirish amaliyotini ko‘rsatib beradi. Agar shahar- “strategik” jihatdan qaralsa, uning hukumat, korporatsiyalar va boshqa tashkilotlar tomonidan vujudga keltirilganligiga e’tibor qarnladi. Shaharga “taktik” jihatdan qaralsa, u yangi tavsiflarga egalif-vini ko‘rish mumkin. Keyinchalik ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar Yevropaning boshqa mamlakatlarida ham olib borila boshladi. Jumladan, 1980-yillarda ( i'arbiy Germaniyada kundalik hayot tarixi yo‘nalishi yuzaga keladi va shu o‘n yillik oxirida dong‘i chiqqan yo‘nalishga aylanadi. Uni islilab chiqishda Gettingenda joylashgan Maks Plank nomidagi tai ix instituti professori A lf Lyudtke katta hissa qo‘shdi. U XIX - XX nsrdagi Germaniya ishchilarining tarixini o‘rgangan edi. Uning fikriga ko‘ra, kundalik hayot tarixi individning shaxsiy Insavvurlari shakllanishini anglay boshlashdan iborat. Ushbu yonilashuvga ko‘ra, jamiyatning “harakatlantiruvchi kuchi” bo‘lgan inson tarixning faol subyekti sifatida ko‘riladi. Bu esa o‘tmishni o‘rganishdagi u yoki bu sxemaga asoslangan, “buyuk” odamlar faoliyatini tadqiq etuvchi tarixshunoslik an’analariga zid bo‘lib, tarixda nomsiz qolgan “kichik”, “oddiy” insonlaming hayotiy muammolari markaziy o'rinda turadi. Tarixiy jarayonlar ishtirokchilarining ko‘pchiligini tashkil qilgan bu guruhning ijtimoiy amaliyoti tarixdagi o‘zgarish va uzviylikni ta’minlaydi. Kundalik hayot tarixi ijtimoiy strukturalar va subyektlaming amaliyotdagi o‘zaro aloqalarini o‘rganishdagi metodologik muammolami yechishga yordam beradi. Germaniyada “Alltagsgeschichte” maktabining vakillari bu yo'nalish doirasidagi mavzularni, yondashuvlarni ishlab chiqdi. “Eski fan” tanqidchilari X.Medik110 va A.Lyudtke tadqiqotchilami insonlar va guruhlar “mikrotarixi”ni o‘rganishga chorlaydi. Shuning uchun Germaniyada kundalik hayot tarixning ikkinchi nomi - “Geschichte von unten” - “quyidan tarix”, deb ataladi.
A.Lyudtke kundalik tarixni o‘rganishda asosiy e’tibor hayotda o‘z o‘rnini topgan yoki hamma narsadan mahrum, to‘qlar yoki ochlar, insonlar o‘rtasidagi birdamlik yoki nifoq, ulaming ruhiy kechinma esdaliklariga qaratilishi kerak, deb hisoblaydi. Umuman olganda, ushbu yo‘nalish tahlilida asosan tarixda “izsiz ketgan” kishilaming liayotiy muammolari markaziy o‘rindaturadi. Bundan tashqari, XX asr oxiri - XXI asr boshlarida aholining kundalik tarixiga oid qator ingliz tilida ham tadqiqotlar e’lon qilindi. S.Kotkin 1930-yillarda Rossiyadagi Magnitogorsk metallurgiya komblnatining qurilishi va faoliyati misolida jamiyat hayotidagi o'zgarishlami ko‘rsatib bergan. Muallif o‘z oldiga kishilar orasidagi o'zaro munosabatlarni, birinchi navbatda, o‘sha davr uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan mehnat intizomi, davr siyosatiga sodiqlik to‘g‘risidagi tushunchalarni rekonstruksiya qilishni maqsad qilib qo'ygan. Shuningdek, Sh. Fitspatrik 1930-yillardagi sovet shaharlari liayotiga oid masalalami tadqiq etgan. Ushbu muallif kishilaming "V'avqulodda holat”, ya’ni qatag‘on yillarida o‘ziga xos omon qolish strategiyasini ochib bergan. Sh.Fitspatrikni birinchi o‘rinda inson va davlat o‘rtasidagi munosabatlar qiziqtirgan, chunki sovet kishilarining butun umri davlat tashkilotlari izmida bo‘lgan, davlat ham ish bmivchi, ham mahsulotlar va ijtimoiy xizmatlar ta’minlovchisi edi. Carvard universiteti professori Svetlana Boymning kitobi (ijmoiy “umumiy joylar”ni o‘rganishga bag‘ishlangan, ya’ni o‘sha loyda yashovchi kishilar uchun tabiiy hisoblangan, odatda, bu haqda o'ylab ko‘rmaydigan kundalik hayot shakllari tadqiq qilingan. Shuning uchun ham tarix kitoblarida ular haqida yozilmaydi va u haqda v o/.ma manbalar uchramaydi. Svetlana Boym aholining turmushiga g‘oyaning qanday tarzda kiiib kelganligini tadqiq etadi. Kundalik hayot tarixida turmush va ulcologiya, kundalik va estetik hayot o‘rtasidagi chegara o‘rganiladi. Shu bilan birga kundalik hayotda rasmiy targ‘ibotga, g‘oyaviy bosimga va davlat mashinasi tazyiqiga qarshilik qilish elementi ham mavjud.
Muallif bir qarashda foydasiz bo‘lgan ko'pgina mayda-chuydalar, uydagi har xil lash-lushlar sovet kishilarining o‘z identikligini saqlash, “katta siyosat” dunyosida o‘z mustaqilligini saqlab qolish usuli sifatida qaralgan. Totalitar tizim buni o‘zi uchun xavfli deb hisoblagan holda “turmushni tozalash” kampaniyasini o‘tkazib turgan. Keyinchalik uylarda tintuv o‘tkazish kundalik hayotni qayta qurishning umumiy maydoniga aylangan. Svetlana Boym sovet kommunal kvartiralari, barak va kazarmalari holatlarini ham tadqiq etgan. Muallif kommunal kvartiralar davriy ehtiyoji bo‘lish bilan birga xayoliy g‘oyalar va partiya farmoyishlari kundalik amaliyotga aylangan sovet hayoti laboratoriyasi bo‘lganligini ta’kidlaydi. 1930-yillarga kelib, davlat nazorati o‘rnatilgan kommunal kvartiralar uy-joyning bir qismiga aylandi. Yashash joyiga qayd etishi va ichki pasport tizimining joriy qilinishi bunga yordam berdi. Deyarli har bir uyda o‘z ayg‘oqchilari bo‘lgan, bundan tashqari, hovli tozaligiga qarovchi kishilaming mavqei oshib ketdi, ularga hovlini tozalashdan muhimroq bo‘lgan yangi vazifalar yuklana boshladi. Jaktlar va JEKlarga ham katta imkoniyatlar berildi. Svetlana Boym turmushning qiyinligi, doimiy ravishda “ko‘rinib” yashash yaxshi qo‘shnichilik munosabatlariga olib kelmasligiga e’tibor qaratadi. omadli ayg‘oqchiga “fosh etilgan” qo'shnining kvadrat metrlari berilgan. Shuning uchun aholi tomonidan 1960-yillarda N.S.Xrushev uy-joy islohoti xursandchilik bilan kutib olindi. G ‘arb mamlakatlarida chop etilgan ilmiy adabiyotlar, XX asr 80-yillar o‘rtalaridan boshlab Rossiyada tarixiy tadqiqotlarda “kundalik hayot” tushunchasi ishlatila boshlanishiga sabab bo‘ldi. Dastlab kundalik hayot tarixini medievistlar va xotin-qizlar masalasi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar o‘rgana boshladi.
Yu.L.Bessmertniy va A.Ya.Gurevich boshchiligida Rossiya Fanlar Akademiyasi tizimidagi ijtimoiy fan institutlarida kundalik hayot tarixi bo‘yicha tadqiqot olib boruvchi ishchi guruhi tuzildi. Ular tomonidan “odissey” nomli almanax va “Kazus” nomli yilnoma chiqarila boshlandi. Rossiyada oxirgi o‘n yilliklarda mazkur yo‘nalishni rivojlantirish bo‘yicha katta ishlar qilinmoqda. Jumladan, 2002-yil aprelida 106 Rossiya Fanlar Akademiyasi ilmiy Kengashi “Kundalik hayotda inson: o‘tmish va hozirgi zamon” nomli dastur ishlab chiqdi. Kengash a’zolari YuA.Polyakov va V.B.Jiromskaya hayotning o‘zi kabi inson umri cheksiz va turli-tuman muammolarga boy, shuning uchun inson kundalik hayotini o‘rganish kompleks yondashuvni talab qiladi, degan fikmi ilgari surdilar. N.B.Lebina va A.N.Chistikov tadqiqotlari yangi iqtisodiy siyosat va “iliqlik” davridagi jarayonlaming oddiy insonlar tomonidan qabul qilinishi masalalariga qaratilgan. Mazkur kitobda uy-joy, kiyim-kechak, dam olish sohalaridagi yangiliklar qanday ro‘y berganligi tahlil etilgan. Bundan tashqari, xotin-qizlar kundalik hayotini o‘rganishga ham katta e’tibor berilgan. Umuman olganda, jahon tarixshunosligida kundalik hayot yo‘nalishida insonlarning shaxsiy va uy hayoti hamda turmush tarzi, insonlarning jamiyatdagi voqelikka moslashuvi yo‘llari, voqea va hodisalarning emotsional tomoni, kishilar va insonlar guruhining odatdagi turmush tarzi bilan bog‘liq kechinmalar kabi masalalarga alohida e’tibor beriladi. Germaniya tarixshunosligida takrorlanuvchi, odatiy hoi bo‘lmagan yoki noyob holatga qarshi qo‘yiladi. Bunday yondashuv kundalik hayotni “omma hayoti” sifatida “oddiy bo‘lmagan, noyob shaxslar hayotiga” qarshi qo‘yadi. Bu esa “kundalik hayot tarixi”ning nemischa variantini keltirib chiqardi, unda “kundalik hayot tarixi” oddiy, ko‘z ilg‘amas, o‘z davri va o‘z ijtimoiy qatlamining tipik vakili mikrotarixi sifatida tavsiflash mumkin. Kundalik hayotga “oppozitsiya” sifatida nemis olimlari bayramlami va “ekstremal holatlar”ni ko‘rsatadi, ular ham ma’lum bir sharoitda odatiy holga, kundalik hayotga aylanishi mumkin. Shuningdek, ular ta’lim olish, mehnat faoliyati, dam olishni kundalik hayotga kiritadi. “Kundalik hayot tarixi”ni mikrotarix sifatida tushunganliklari tufayli ushbu yo‘nalish bo‘yicha mutaxassislami universitet va ilmiy markazlardagi lavozimlar konkursida qatnashishiga to‘sqinlik qilina boshladi. Natijada Germaniyada rasmiy yo‘nalishga qarshi parallel “tarixchilar ustaxonasi” va maxsus jumallar vujudga keldi. Bunga misol qilib “Tarixiy antropologiya” jumalini aytish mumkin, shuningdek, Gettingenda “take history in our hands” shiori ostida birlashgan tarixchilar va oddiy fuqarolar faol ish olib borishdi. Rossiyada kundalik hayot tarixi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar etnograflar va XIX asrdagi “turmush tarzini yozuvchilaridan” ko‘p narsa oldilar.
Ulaming asosiy qiziqishlari etnografik mavzular - uy-joy va uning qurilishi, ovqatlanish tizimi, kiyim-kechak va boshqalarga qaratilgan edi. Etnograflaming bevosita kuzatish usulidan foydalanish tarixchilarga insonlar hayotining tarixiy hujjatlarda uchramaydigan tomonlarini tushunish imkonini berdi. Umuman olganda, etnografik tadqiqotlardan farqli ravishda kundalik hayotni o‘rganish voqealar ahamiyatini tushunish, siyosiy voqealarga turli individual munosabatlami ko‘rsatishga harakat qilinadi. 108 Moddiy madaniyatni tadqiq etuvchi etnograf mutaxassislar “mayda narsalami” tahlil qiladi, hunarmandchilik qurollari, mahsuloti va xomashyo kabi moddiy predmet tavsifini o‘rganadi. Kundalik hayot csa unga insonlaming munosabatini yoritishni maqsad qiladi. Turmushdagi detallar tadqiqotchiga “davr ruhini” anglashga yordam beradi, insonning shaxsiy hayoti bilan tarixiy voqeliklami uyg‘unlikda ko‘rish imkonfhi beradi. Kundalik hayot tarixini tadqiq etish usullari Mazkur yo‘nalishning tarixiy manbalarga bo‘lgan munosabati o'ziga xosdir. “Kundalik hayot tarixi” bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar tarixiy manbalarda keltirilgan fikrlaming ichki ma’nosini unglab yetishga, aytilmagan jihatlarini ilg‘ab olishga urinadilar. Ular lnrixiy voqealar ishtirokchilarining xatti-harakatini asoslashga va ularni tushunishga harakat qiladi. Shu bilan birga kundalik hayot liirixi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar haqqoniy hakam rolini bnjarishdan bosh tortadilar. Buning o‘miga manbalar bilan “dialog” o'rnatishga harakat qiladilar, shuning uchun matnga savollar beradi. XX asr kundalik hayoti tarixini o‘rganayotgan mutaxassis og‘zaki Iniix usullariga murojaat qilish imkoniyatiga ega. “Hayotiy tarix”ni in'plash va yozib olish, turli xil intervyu olish faqat oddiy material lo'plash emas, balki ko‘p hollarda “ikkilamchi” manba turini yaratish imkonini beradi. Sovet tarixshunosligida, asosan ikkinchi jahon urushi liirixini o‘rganishda esdaliklarga manba sifatida murojaat qilingan. XX asr 20 yillarda Rossiya tarixshunosligida og‘zaki tarix usullari kundalik luivot tarixida keng qo‘llanilmoqda. Unda psixolog va sotsiologlar tomonidan ishlab chiqilgan avtobiografik matnlar bilan ishlash usuli foytlulidir. Xususan, shunday usullardan bin “erkin hikoya”dir, intervyu olnvchi intervyu beruvchidan hech bir ahamiyatli jihatlami qoldirmasiliin o‘zi haqida va o‘z hayoti haqida so‘zlab berishni so‘raydi. Mavzulimiing va hayotiy kolliziyalaming (qarama-qarshi fikrlar va manfaatInr) lakrorlanishi taqqoslanadi, bu esa xulosalar qilishga yordam beradi. “()‘tmishga savol berish” imkoniga ega bo‘lmagan tadqiqotchilar ini ’nnaviy manbalar bilan ishlaydilar, lekin awalo shaxsiy xarakterdagi manbalarga murojaat etadilar. Qadimgi davr, o‘rta asrlar va ilk Yangi davr tarixi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilarda esa xatlar, kundaliklar, esdaliklardan foydalanish imkoniyati mavjud. Etnografiya va sotsiologiyada qo‘llaniladigan kuzatish usulidan foydalanganda tadqiqotchi bir paytning o‘zida ma’lumot to‘playdi va muallifhi kuzatadi. Bu holda tadqiqotchi mazkur insonning ushbu matnni yozish vaqtida necha yoshda bo‘lganligi, oilaviy sharoiti, psixologik kayfiyati qanday bo‘lganligini hisobga oladi. Jamoaning fikri, masalan, biror-bir muhim anjumanning bayonnomasi yig‘in ahli fikrini hisobga olgan holda tahlil qilinadi. Insonlar xursandchiliklari va qayg‘ulari, orzu va umidlari tarixiy manbalarda aksariyat hollarda tasodifiy iz qoldirgan, xolos. Shuning uchun ham turmush detallari va alomatlarini aniqlash uchun matbuol materiallari, rasmlardan foydalanish mumkin. Kundalik turmushdagi farqlarni yaxshi anglashi mumkin bo‘lgan xorijliklar guvohliklarini ham tadqiqotlarga j alb qilish mumkin. Natijada tarixchi mikrotarixiy izlanishlarini o‘zaro bog‘liq bir tizimga solishi lozim, shundagina mayda elementlar katta savollarga javob bera oladi. Kundalik hayot tarixini tanqid qiluvchi mutaxassislar unda tarixiy jarayonlar haqida yaxlit bir tasawurga ega bo‘lish murakkabligini ta’kidlashadi. Bu borada sotsiologlar ma’lum tajribaga egadir. Masalan, kundalik hayot tarixini o‘rganishda to‘plangan bir xil turdagi manbalardan (sud jarayoni yozuvlari yoki avtobiografiyalar, targ‘ibot risolalari) matn qismlari ajratib olinadi, ular tizimga solinacU| va ma’lumotning takrorlanishi nuqtayi nazaridan tahlil etiladi. Xulosa qilib ta’kidlash lozimki, jahon tarixshunosligida kundaliK hayot tarixining shakllanishi chuqur ildizga ega bo‘lib, XX asrning o‘rtalarida Fransiyadagi annallar maktabi vakillari bu yo‘nalishning alohida soha sifatida vujudga kelishiga katta hissa qo‘shdi. XX asrning 80-yillaridan boshlab Germaniyada va dunyoning boshqa davlatlarida kundalik hayot tarixi rivojlantirilib, qator tadqiqotlar yaratildi Shuningdek, XX asrning oxiri - XXI asrning boshlarida Rossiyada ham kundalik hayot tarixi bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda hamda o ‘zbekiston tarixshunosligida bu yo‘nalishni rivojlantirish tarix fanining qator muammolarini yechishga katta yordam beradi. Kundalik tarixni o‘rganishda tadqiqotchilar quyidagi 2 guruhdagi manbalardan foydalanishi mumkin.
I. Kundalik hayot haqida ma’lumot beruvchi materiallar: Tabiiy, shaharsozlik va boshqa manbalar - tabiiy va sun’iy vujudga keltirilgan yashash muhiti (relyef, iqlim, flora, fauna, kommunikatsiyalar). ommaviy (demografiyaga oid) manbalar — tug‘ilish, nikoh, ajrim, o‘limni qayd etuvchi hujjatlar; turli xil shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar, a ’zolik biletlari va boshqalar. Ashyoviy manbalar — binolar (tashqi ko‘rinishi, binolaming rejasi), mebel, interer, idishlar, kiyim-kechaklar, maishiy narsalar, bolalar o‘yinchoqlari va boshqalar. Tasviriy manbalar — rasm, gravyura, fotografiya, xronika, hujjatli kino, televidenie dasturi va boshqalar. Buyumlar ro‘yxati, muzey kolleksiyalari va to‘plamlari tavsifi, arxitektura loyihalari, shaharlar rejalari, xaritalar, rasmiy hisobotlar, slatistika, maishiy turmushni o‘rganuvchi jamiyat va komissiyalar materiallari va boshqalar. E'lonlar, afishalar, o‘ramlar, teatr va konsert dasturlari, plakatlar, laomnoma, otkritkalarr va boshqalar (Bir vaqtning o‘zida ham ashyoviy, ham yozma manba hisoblanadi). Yozma manbalar. Normativ nashrlar va qo‘llanmalar, shuningdek, illyustratsiyali hujjatlar (muomala qoidalari, turli o‘yinlar tartibini lushuntirish, darsliklar, lug‘atlar, so‘zlashgichlar, tush ta’birlari, oshpa/.lik kitoblari, moda jumallari, kataloglar va boshqalar.) II. Kundalik hayotni qabul qilish konteksti bilan bog‘liq materiallar: Shaxsiy xarakterdagi hujjatlar — kundaliklar, yozishmalar, inemuarlar. Badiiy adabiyot. Publitsistika. Maqollar, matal, anekdotlar. Karikatura. Badiiy kino.
Savollar:

1. Kundalik hayot tarixining pay do bo‘lish sabablari nimalardan iborat? Jahonning turli mamlakatlarida kundalik hayot tarixining rivojlanishi qanday kechdi?

   
   

2. “Annallar” maktabining vakillari asarlarida kundalik hayot tarixi qanday yoritildi?

   
   

3. Kundalik hayot tarixi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchi qanday manbalarga tayanadi va nima sababdan?

   
   

4. Kundalik hayot tarixi bilan shug‘ullanishning ilmiy ahamiyati nimadan iborat?

   
   

10-mavruza: Gender va mentalitet tarixi hamda vizual tadqiqotlar tarix fanidagi yangi уо‘nalishlar sifatida

Reja:

1. Fanlararo tadqiqotlaming o‘sib borishi

   
   

2. Mentalitet tarixi, gender tarixi, vizual tadqiqotlar

   
   

Fanlararo tadqiqotlaming o‘sib borishi va yangi tadqiqot yo‘nalishlarining vujudga kelishi. Mentalitet tarixi Zamonaviy fanning rivojlanish dinamikasi unda fanlaming integratsiyasi, fanlararo tadqiqotlaming о‘sib borishi bilan xarakterlanadi. Zero, muammoni bir necha fanlaming metodlari asosida o'rganish tadqiqotning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Zamonaviy Ian metodologiyasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, murakkab tizimlarni o‘rganish uchun bitta fan metodlari yetarli bo‘lmay qoldi. Tarixga va tarixchi kasbiga yangicha yondashuvlar tarafdorlari “Annallar” maktabi vakillari M.Blok va L.Fevr jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va m a’naviy sohalarini o‘rganish o‘rtasidagi uzilishni yo‘qotib, ulami uyg‘un ravishda o‘rganish g‘oyasini ilgari surganlar. Tarixiy tadqiqotlar markaziga inson, uning tasavvurlari, qo‘rquvlari, umidlari, bir qolipda idrok qilishlari va o‘zlarini tutishlari asosiy o'ringa chiqqanligi g‘oyat achinarlidir. Yangicha yondashuvning muhim jihatlaridan biri bay on qilish uslubidan voz kechgan holda muammolar qo‘yish va farazlar ishlab ihiqarishdan iborat edi. Tarixchilar o‘tmishda yashagan insonlami o'rganish uchun ular bilan dialogga kirishib, bu orqali ulaming qadi iyatlari va tafakkurining boshqa tomonlarini tadqiq qilish imkoniga i'ga bo‘ladi. “Yangi tarix fani” vakillari nafaqat tarixning maxsus usuli aridan, balki ijtimoiy-gumanitar fanlaming uslublaridan ham foydalana boshladilar. L.Fevr: “Bir-birigayaqin va uzoq bo‘lgan fanlar o‘rtasida aloqa o‘matish, bu fanlaming kuchini bitta tadqiqot obyektiga qaratish ulaming o‘z-o‘zini cheklashini va yakkalanishini tugatadi. Gap faqat bir-biridan tushunchalar o‘zlashtirish haqida emas, balki tadqiqot uslublari va ulaming mohiyatini o‘zlashtirishdan iboratdir”.- Fanlararo tadqiqotlaming metodologik asosini ijtimoiy gumanitar fanlar obyektining umumiyligi (predmetidan farqli ravishda), ya’ni inson hayoti ekanligi tashkil etadi. Umuman tarixiy bilish boshqa ijtimoiy fanlar bilan chambarchas aloqada rivojlana bordi.

XIX J XX asrlarda sotsiologiya, psixologiya, shu jumladan tarixiy va ijti« moiy psixologiya, antropologiya kabi mustaqil fanlar vujudga keldi. Ulaming tadqiqot natijalari tarixchilarga insonlarning turli jamiyatlar a’zolari sifatidagi xulq-atvori va o‘zaro ta’siri sabablari hamda mexanizmini chuqurroq o‘rganishga yordam berdi. “Annallar” maktabi asoschilari M.Blok va L.Fevming “eski” tarixchilar, ya’ni asosan siyosiy va diplomatik tarix tarafdorlari bilan kurashi XX asrning 5o-yillarida G‘arb tarixshunosligida “yangi tarix”ning, ya’ni ijtimoiy va iqtisodiy tarixning g‘olib chiqishiga olib keldi. “Annallar” maktabi ikkinchi avlodi rahbari F.Brodel 1956-yilda L.Fevr o‘limidan so‘ng jumalga muharrirlik qildi. Uning fundamental tadqiqoti “Moddiy sivilizatsiya, iqtisod vakapitalizm”117 deb atalib, XX asrda insoniyat tarixini yaxlitlikda yarata olgan asar sifatida tanilgan. Unda muallif “faqat tarix fani inson haqidagi barcha fanlami birlashtira oladi, ulaming tadqiqotlarini bog‘lashga yordam beradi, fanlararo ijtimoiy fan bo‘la oladi”118, deb yozgan edi. Tarixiy tadqiqotlarda mikro va makroyondashuvlami birgalikda ishlatgan olim F. Brodel edi, u Yevropa tamadduni shakllanishining keng tarixiy holatini aks ettira olgan. Bundan tashqari, tadqiqotning geografik doirasi ham juda kengligi bilan ajralib turadi. Unda Afrika mamlakati Abissiniya, Janubiy Amerika daryosi Amazonka va Sibir shahri Tomsk ham bor. Ushbu tadqiqotdagi mikroyondashuv esa kundalik hajwt strukturasi: oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va b., ya’ni “makon va zamonda zo‘rg‘a ko‘zga tashlanadigan mayda faktlar”ni o‘rganishda namoyon bo‘ladi. F.Brodel: “Tadqiqot maydonini qanchalik ko‘p qisqartirsangiz, shuncha ko‘p yangi ma’lumotlar olasiz. ... Ba’zida bir nechta qiziq voqealar turmush larzini to‘liq ko‘rsatib bera olishi mumkin”. Masalan, bitta qishloq yoki shahar aholisi misolida buni ko‘rish va o ‘rganish mumkin. Tarjima qilish murakkab bo‘lgan “mentallik” (mentalite) XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Fransiyada tarqaldi va u “dunyoqarash” degan m a’noni anglatib, asosan sodda deb hisoblangan jamoaviy ongga nisbatan qo‘llanilgan.
XX asrming 20-yillarida etnologlar va psixologlar tadqiqotlarida, jumladan, Lyusen Levi-Bryulning “Ibtidoiy mentalitet” (La mentalite primitive (1922) asarida ibtidoiy kishilaming “mantiqqagacha bo‘lgan” fikrlashi haqida so‘z yuritadi120, keyinchalik Shari Blondelning “Ibtidoiy mentalitet” ( 1926) nomli asari va Anri Vallonning “Ibtidoiy mentalitet va bolalar mentaliteti” (1928) maqolasida bu haqda yoziladi. Psixologiyada “mentallik” atamasi kam ishlatila boshladi, ammo tarix va antropologiyada u ancha keng qo‘llanila boshladi. Tarixchilar, antropologl;ir, filologlar, sotsiologlar, psixologlar, folklorshunoslar ommaviy g‘oya va madaniyatni fanlararo yondashuv asosida o‘rgana boshladi lar. Mazkur mutaxassislaming birgalikdagi harakatidan maqsad, I ..Fevr fikricha, inson shaxsini o‘rganish bo‘lishi lozim edi. Bu ish oson emas edi, L.Fevr bir necha bor o‘z hissiyotlari, fikrlari va xurofotlariga ega bo‘lgan tarixchilami o‘tmish bilan proyeksiyalashdan ehtiyot bo‘lishga chaqiradi hamda bunday qilish kechirib bo‘lmas xatoliklarga olib kelishini ta’kidlaydi121. Shunday qilib, hozirgi zamon kishisining fikrlari va hissiyotlari o‘tmishda yashagan insonlamikidan tubdan farq qilishi va dunyoqarashga moddiy hayot, dill va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatishi haqidagi masalaning qo‘yilishi L.Fevming muhim xizmatlaridan biridir. Mazkur tamoyillaming amalda qo‘llanishi uning islohotlar haqidagi qator asarlarida, ayniqf sa, “XVI asrda e ’tiqodsizlik muammosi. Rable dini” (1942) nomlj kitobda o‘z aksini topgan.
1960-yillarda tarixchilar mentalitet tarixini o‘rganishga kirishdilar, uning asosi M.Blok va L.Fevr asarlarida o‘z aksini topgan» M.Blok ijodida bu fenomen (atama ishlatilmasdan) sotsiologiya, ijtimoiy antropologiya, tarixiy psixologiya yutuqlariga taya-i nib o'rganilgan bo'lsa, L.Fevr mentallikni psixologiya bilan birga tadqiq etdi. M.Blokning “Feodal jamiyat” nomli asarida o‘sha davr kishilari idroki, hissiyoti, tafakkuri, jamoaviy xotirasi tadqiq etilgan. 1960-1970-yillarda mentallikni o‘rganish fransuz tarixshunosligida asosiy yo‘nalishga aylandi. Ma’lumki, mentalitetda onglilik va ongsizlik elementlari mavjud boiib, fikr hissiyot bilan chambarchas bog‘lanib ketadi. Shuning uchun “yangi tarix” tarafdorlari faqat insonlar qoldirgan matnlar va boshqa manbalarga ishonmasdan inson ongining yashiringan qatlamlarini o‘rganishga harakat qilganlar. Buning uchun mentalitet tarixi asoschisi L.Fevr o‘rganilayotgan davr insonlarining marosimlari va ramzlarini, adabiyot va san’atni, texnika tarixini, xullas inson tafakkuri va faoliyati izlarini o‘rganishni taklif etadi. Agar M. Blok va L. Fevr “mentallik” tushunchasini ehtiyotlik bilan ishlatgan bo‘lsa, ulaming izdoshlari FAres, R.Mandru va J.Dyubi kabi olimlar bu tushunchani “jamoaviy ongsizlik”, “jamoaviy tasavvurlar” kabi tushunchalar o‘miga ishlata boshladilar. Mentalitet tarixini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri Filipp Ares bo‘lib, u “Eski tartib davrida bola va oilaviy hayot” (1960-yiWa fransuz tilida 1 nashri, 1973-2-nashri), “Inson o‘lim oldida” (1977-yilda fransuz tilida, 1992-yilda ms tilida chop etildi) nomli asarlar yozgan edi. Birinchi kitob haqiqiy novatorlik xaraktcriga ega asar bo‘lib, unda bolalik tarixiy tadqiqot predmeti bo‘lgan va muallif manba sifatida adabiy matnlar, ikonografik materiallar va hatto qabr toshidagi tasvirlardan foydalangan. F Ares kitobda ma’lum bir tarixiy bosqichda jamiyatda o‘limga nisbatan munosabat va o‘sha jamiyatdagi insonning o‘z-o‘zini anglashi o‘rtasida aloqa mavjud, degan fikmi ilgari surgan. Shuning uchun o‘limni qabul i|ilishdagi o‘zgarish insonning o‘z-o‘zini anglashdagi o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Ares o‘limga bo‘lgan munosabatning o‘zgarishida beshta asosiy bosqich mavjudligini ta’kidlaydi. Birinchi bosqich (“hammamiz o'lamiz” degan ibora bilan ifodalanadi) - “o‘rgatilgan o‘lim” holali uzoq o‘tmishdan XIX asrgacha (balki hozirgi zamongacha) xalq ommasida keng tarqalgan. Ushbu atama bilan (“o‘rgatilgan o‘lim”) Ares insonlar bu bosqichda o‘limga odatiy holat deb qaraganliklari va ular o‘limdan qo‘rqmaganliklarini ta’kidlaydi. Inson tabiatga labiiy ravishda qo‘shilib ketgan hamda o‘liklar va tiriklar o‘rtasida u/viylik mavjudligini qayd etadi. Shuning uchun “o‘rgatilgan o‘lim”ni tabiiy muqarrar holat sifatida qabul qilgan. Ilk o‘rta asrlarda insonlar o‘limdan qo‘rqmasligiga sabab ular o‘lgan kishilar uslidan sud bo‘lmasligi va o‘lgan kishilar Xristosning ikkinchi marta kelishi vaqtigacha uyquga ketishi hamda juda qattiq gunoh qilgan kishilardan boshqalar osmon podsholigiga kirishi haqidagi fikr ustun bo‘lgan. Ikkinchi bosqich (“o‘z o‘limi”) XI va XIII asrlarda Qo‘rqinchli sud g‘oyalariga asoslangan holda ziyolilar tomonidan tasdiqlangan. Insoniyat ustidan sud qilish g ‘oyasi inson o‘limidan so‘ng individua sud bilan almashtiriladi. Ushbu bosqich insonning individuallashu^ tomoniga o‘zgargan. qabul qilish evolutsiyasining uchinchi bosqich (Ma’rifatchilik davri) - “uzoq va yaqin o‘lim” bo‘lib, Ares fikricha tabiiy himoyalanish mexanizmi inqirozi ro‘y beradi. o‘limga yov voyilik qaytadi va bu davming ramziy belgisi markiz de Sad edi. o‘limni qabul qilish evolutsiyasining to‘rtinchi bosqichi - “scning o‘liming” (romantizm bosqichi). Ares fikricha, sevgan kishisia yo'qotgan kishining fojiaviy hissiyotlari kompleksi oilada va umu man insonlar o‘rtasida hissiy bogianish mustahkamlanganligi bilat bog‘liq edi. o ‘limdan keyin jazo berilishi to‘g‘risidagi imon susayij shi sababli o‘limga insonlar sevgan kishilari bilan o‘lganlaridan keyi in birga bo‘lishlari mumkin degan fikr paydo bo‘ladi. Beshinchi bosqich, Ares “ag‘darilgan o‘lim” deb ataydi va u XX asrga xosdir, unda jamiyat jamoaviy ongidan o‘limni siqib chiqaradi, jamiyat a’zolari o‘zini go‘yoki, hech kim o‘lmaydiganday tutishadi. Ares nima sababdan o‘limga munosabat o‘zgarganligini aniqlashga harakat qiladi. Uning fikricha, yevropaliklaming o‘limga munosa-. batini quyidagi to‘rtta omil belgilagan, b u la r- individual o‘z-o‘zini anglash, ijtimoiy tartibga doimiy ravishda xavf tug‘dirayotgan tabiat kuchlariga qarshi himoya mexanizmlari, o‘limdan so‘nggi hayotga ishonish, yovuzlik va gunoh orasidagi, jabr chekish va o‘lim o‘rtasidagi mustahkam aloqaga ishonishdir. Bu omillar turli tarixiy; davrlarda turli mutanosiblikka ega bo‘ladi. Bu janrdagi yirik tadqiqotlardan yana biri Rober Mandruning «XVII asrda Fransiyada magistratlar va jodugarlar. Tarixiy psixologiya tahlili» (1968-yilda fransuz tilida chop etilgan) nomli kitobidir. U jodugarlikda ayblangan kishilar ishini ko‘rib chiqqart magistrat - yuristlar psixologiyasini o‘rgangan. R.Mandru fransu^j jamiyatida jodugarlikka bo‘lgan munosabatning o‘zgarib borishinij ularni ta’qib qilishning pasayishi va XVII asr oxiriga kelib, ta’qifcj to‘xtatilganligini tahlil qilish orqali mentalitetdagi “inqilob”ni ko‘rsatib bergan. J.Dyubining quyidagi so‘zlarida mentalitetni o‘rganishning prinsipial yondashuvi o‘z aksini topgan: “Turli guruh va mamlakatlarda turlicha ko‘rimshga ega bo‘lgan obrazlar, tasavvurlar tizimi bo‘lib, doimiy ravishda dunyo haqidagi va bu dunyodagi o‘z о‘mi to‘g‘risidagi tasavvurlar asosini egallaydi, kishilar harakatini va xulq-atvorini aniqlaydi. Aniq chegaraga ega bo‘lmagan va vaqt o'tishi bilan o^garishlarga uchraydigan mazkur tizimni o‘rganish imcha murakkab, buning uchun m a’lumotlami turli manbalardan misqollab yig‘ish zamr. Lekin biz aminmizki, jamiyat ichidagi o‘zaro munosabatlar mana shu tasavvurlar tizimi (ta’lim tizimi uning ifodalovchisi hisoblanadi) bilan, iqtisodiy omilga bog‘liq bo‘lgandek bevosita bog‘liqdir. Shuning uchun ham biz mentallikni tizimli ravishda o‘rganishni taklif qildik”. Ya’ni yuqoridagi so‘zlardan mentallik dcganda obrazlar, tasavvurlami tushunish mumkinligi va uni tizimli ravishda o‘rganish lozimligini anglash kerak. R.Mandru faraz ko‘rinishida bo‘lishi mumkin bo‘lgan natijani prognoz qiluvchi sotsiologlardan farqli ravishda xulosani oldindan ko‘ra bilishga harakat qilmadi. Mentallikni rekonstmksiya qilishning maqsadi tarqoq psixologik belgilardan, sotsiologik normalardan, kasbiy qoidalardan o‘rganilayotgan davming jamoaviy psixologiya manzarasini yaratish edi. Tadqiqot natijasi hech qanday sxemaga solinmaganaligi tufayli haqqoniy hisoblanadi. Shunday yondashuvning yaqqol ko‘rinishi o‘rta asrlar davridagi bolalar hayoti haqidagi F.Aresning tadqiqoti hisoblanadi. R.Mandru inson mentalitetini to‘liq tiklash uchun bir nechta bosqichda tadqiqotlar olib borish lozimligini ta’kidlaydi:
1. Moddiy hayot sharoitlari;
2. Bilish manbai;
3. Ijtimoiy muhit (sinfiy va oilaviy munosabatlar);
4. Kundalik mashg‘ulotlar (kasbiy faoliyat va o'yin-kulgu);
5. M a’naviy faoliyat (san’at, fan, din);
6. Jamiyatdagi xulq-atvor normalariga amal qilmaslik va uning shakllari (darbadarlik, o‘z joniga qasd qilish). Shunday qilib, rekonstmksiya jarayoni li/iologik bosqichdan ma’naviyatgacha bo‘lgan bosqichni o‘z ichiца olib, natijada birgalikda qo‘shiladi. R.Mandru tadqiqotlarida siatistikadan keng foydalanadi. Bir qarashda statistik maTumotlar kishilar hissiyoti, xulq-atvori to‘g‘risida hech qanday m a’lumotber maydiganday ko‘rinsa-da, ammo ular bunday tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham tadqiqotchining faqat tassavvuriga emas, bunday m a’lumotlarga tayanib, haqqoniylik darajasi oshadi. J.Dyubi va R.Mandru mentallikning shakllanishi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bevosita bog‘liqligini ta’kidlaydi. Agar M. Blok butun bir tarixiy davrlar mobaynida mentallikning umumiy o‘zgarishi to‘g‘risida ehtiyotkorlik bilan gapirsa, J.Dyubi va R.Mandru aniq vaqt chegaralarida bunday o‘zgarish yuz berishini isbotlab berishdi. J.Dyubi va R.Mandru mentalitet o ‘zgarishi sabablari haqida yozar ekanlar, uning sababi jamiyat boshidan kechirgan kataklizm (tabiiy, ijtimoiy hayotda yuz bergan keskin o'zgarish, falokat, halokat) bo‘lishi mumkin. Masalan, Dyubi, bunday omillar sirasiga 1348-yildagi o‘lat (chuma) epidemiyasini kiritgan. J.Dyubining ta’kidlashicha, ushbu epidemiyadan so‘ng yevropaliklaming dunyoviylashuvi, ya’ni yerdagi hayotda yashashdan lazzat olishga intilishi jarayoni faollashdi. R.Mandru esa mentalitet o‘zgarishining asosiy omili ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz deb hisoblaydi. Kolumbdan Galileygacha bo‘lgan davrda jamiyatda ro‘y bergan keskin ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz psixologik inqirozni vujudga keltirdi. Bu inqiroz sharoitida sivilizatsiya asosiy elementlarining qaytadan guruhlashuvi yuz berdi, dunyoni va tabiatni o‘zlashtirishning yangi shakllari paydo bo‘ldi, diniy hissiyotlarning yangi shakllari vujudga keldi va tadbirkorlik ruhi uyg'ondi. Natijada inson o‘z-o‘zini yangicha tarzda anglay boshladi. Shunday qilib, ijtimoiy fanlar orasidagi bog‘liqlik XIX asrning oxi* rida paydo bo‘lib, tarix fanini rivojlantirish ehtiyojidan kelib chiqqan edi. Ayniqsa, “Annallar maktabi” namoyondalari unga katta e’tibor qaratdi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa, tarixiy tadqiqotlarda keng tarqala boshladi. XX asrning birinchi yarmida tarixchilar geografiya, sotsiologiya, iqtisodiyot, psixologiya fanlarining yutuq va usullaridan foydalangan bo‘lsa, XX asrning 6o-80-yillaridan esa antropologiya, demografiya va tilshunoslik fanlarining yutuq va usullaridan foydalanishga katta e’tibor bera boshladi. Masalan, antropologiya tarixni “inson omili” bilan to‘ldirishga yordam beradi. Bu120 ning natijasida ilmiy iste’molga tadqiqotchilar avval kam e’tibor bergan yangicha manbalami kiritish imkoniyati pay do bo‘ladi. Gender tarixi Jahon tarixshunosligida XX asrming 70-yillarida “xotin-qizlar tarixi” yangi yo‘nalish sifatida paydo bo‘ldi va dolzarblik kasb etdi. “Xotin-qizlar tarixi”ning asosiy yo‘nalish sifatida shakllanishiga unga ommaviy harakatlar tarixini o‘rgangan tadqiqotchilar qiziqishi ta’sir qilgan. Zamonaviy muammolami tushunishda feminizm va sufrajizm tarixini o‘rganish: shubhali tarzda shuhrat qozongan "ayollarga zulm” deganda nimani tushunish kerak, har doim ham ho'lganmi, qachon va qayerda vujudga kelgan, uning paydo bo‘lish sabablari va shakllari, tengsizlikni yo‘qotish usullari va yo‘llari. “Xotin-qizlar tarixi” bo‘yicha dastlabki ishlar AQSHda women’s studies ilmiy dasturi asosida amalga oshirilgan. Dastlab AQSHda, keyinchalik ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida Xotin-qizlar tadqiqotlari institutsionalizatsiya qilina boshladi: fakultetlar va tadqiqot loyihalari, gumh va laboratoriyalar shakllandi hamda ular “Xotin-qizlar tarixi”ni fanlararo spektrdan o‘rgana boshladilar. 1980-yillar boshida G‘arb mamlakatlari oliy O’QUV yurtlarida yuzlab O’QUV kurslari vujudga keldi va o‘nlab oliy O’QUV yurtlari tala balami bu sohaga ixtisoslashtirdi. Ammo bu yo‘nalishda ish olib borgan tadqiqotchilar faqat alohida “Xotin-qizlar tarixi” bilan shug‘ullanish boshi berk ko‘chaga olib kirishini tushunib yetdilar. Shuning uchun 1980-yillarda gender konscpsiyasi vujudga keldi, ya’ni “Xotin-qizlar tarixi” “erkaklar tarixi” hi Jan albatta uchrashishi lozim edi. “Xotin-qizlar tarixi” va “erkaklar larixi”ni bir-biriga qarshi qo‘yib bo‘lmasligini tadqiqotchilar tushunib yetdilar. Barcha davlatlardagi tadqiqotchilar ijtimoiy tadqiqotlarda gender omilini hisobga olish zamriyatini anglab yetdilar. Yangi tarix bo‘yicha ishlar muallifi, mashhur amerikalik-kanadalik tarixchi Natali Zemon Devis “Yo‘l yoqasidagi ayollar” nomli tadqiqotda mavjud andozalardan chetga chiqish maqsadini qo‘ydi. Kitob XVII asr tarixiy maydoniga kirmagan uchta ayol taqdiriga bag'ishlanib, ayol shaxsining o‘z-o‘zini realizatsiya qilishning noan’anaviy yo‘llarini tanlashga qaratilgan shaxsiy hayoti o‘rganilgan. Kitobda uch xil toifadagi, bir-birini tanimaydigan ayollar hayoti tasvirlanib, ular o‘xshash tashqi holatga bog‘lanib qolganligi ta’kidlanadi. Bu ahvol xotin-qizlar emansipatsiyasiga qarshi bo‘lgan asrda oddiy maishiy turmushdan boshlab, jamiyat ayolning o‘zini qanday tutishi haqida talablargacha o‘xshashligi bilan bog‘liq edi. Shunga qaramasdan bir-biriga o‘xshamagan mazkur ayollar an’anaviy tasavvurlar doirasidan va mavjud qoliplardan chiqqan holda xulq-atvorlarini namoyish qiladi. Yahudiy, katolik va protestant ayollaming tarixi XVII asr haqidagi bilimning yanada to‘liqroq boMishiga hissa qo‘shadi hamda ayollar timsolining o‘ziga xos jihatlarini ochib beradi.
SSSRda esa 1985-yilgacha, ya’ni qayta qurish davrigacha nafaqat gender tadqiqotlari, balki “xotin-qizlar tarixi” ham mustaqil yo‘nalish sifatida mavjud emas edi. Bu davrda SSSRda dastlabki tadqiqotlar vujudga keldi, lekin ushbu mavzu ilmiy jamoatchilik tomonidan qo‘llab quvvatlanmadi. SSSRda “xotin-qizlar tarixi” “amaliy” xarakterdagi ijtimoiy fanlar sotsiologlar, huquqshunoslar, demograflar va etnograflar tomonidan biroz tadqiq etilgan, masalan, nikoh va oila munosabatlari evolutsiyasi tadqiq etilganda jins omilini hisobga olmaslikning iloji yo‘q edi. Bu borada tarixchilar va faylasuflaming vazifasi murakkabroq bo‘lgan. 1980-yillar oxirlaridan boshlab, SSSRda ingliz tilidagi feministik adabiyotlar tarjima qilina boshlaydi. 199o-yilda Moskvada gender tadqiqotlari markazi Rossiya FA ilmiy tarmog‘i sifatida, 1994-yilda u xotin-qizlar nodavlat tashkiloti sifatida ro‘yxatga olingan. 1991-yil bunday markazlar Sankt-Peterburgda (universitet qoshida va Rossiya Fanlar Akademiyasi sotsiologik tadqiqotlar instituti filiali huzurida), 1992-yilda boshqa shaharlarda ham vujudga keladi. Bunday markazlar avvalo sotsiologlar va demograflar, iqtisodchilar va huquqshunoslar, qisman - etnologlar, tibbiyot xodimlari, psixologlami birlashtirgan edi. o‘z ilmiy faoliyatini yangi yo‘nalish xotin-qizlar, ayniqsa gender tadqiqotlariga bag‘ishlagan tarixchilar esa MDH mamlakatlarida hozirgi kimgacha kamchilikni tashkil etadi. Buning asosiy sababi sotsiologliii, psixologlar, mediklar va demograflar tadqiqotlari amaliy xarakli'iga egaligidadir. 199o-yillaming o‘rtalaridan boshlab, “xotin-qizlar tarixi” bo‘yicha к in slar Rossiyaning ba’zi universitetlaridagina o‘qitila boshladi. oxni'i 25 yil ichida jahonda “xotin-qizlar tarixi”ni o‘rganish nihoyatda ketdi, o‘nlab jumallar ushbu mavzuda maxsus ruknlarga davr va mintaqalar bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar n.ishr qilindi. MDH davlatlarida bunday tadqiqotlaming kamligiga у ana bir sabab adabiyotlaming asosiy qismi xorijiy tillarda ekanligi hamda xori- |i\ jumallardan foydalanish imkoniyati kamligidadir. Shunday qilib, l.mlararo yondashuvning bir yo‘nalishi bo‘lgan gender tarixi “xotini|i/lar tarixi”dan farqli ravishda o‘z predmeti sifatida jinslar ijtimoiy ilialogini tanladi. Gender tadqiqotlari bilan shug‘ullanuvchi mashhur N.L.Pushkareva gender tadqiqotlari xotin-qizlar va erkaklaming "laqat ierarxiya, stratifikatsiya rakursida emas, balki ulaming o‘zaro bir-birini to‘ldirishining turli ko‘rinishlari tarixiy evolutsi” o‘rganishga qaratilgan. Hozirgi zamon mashhur faylasuflari J.Derrida hamda postmodemizm feminizmi tarafdorlari Yu.к risteva va L.Irigareylarning gender tarixi bilan qiziqishlari be- |i/ emas”124. Ijtimoiy tarix va madaniyat tarixi bilan shug‘ullanuvchi i.iilqiqotchilar gender tarixining faol tarafdorlari bo‘ldi. oxirgi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlarda tadqiqot predmetiga I ms omilining ta’sir qilishini hisobga olishga (ish haqi, mehnat shall, ish bilan ta’minlanganlik darajasi, turli protestlarga moyillik va) alohida e’tibor berilmoqda. Bundan tashqari, tarixiy demografiya iug‘ilish, o‘lim, kontratsepsiyaga va bolalarga munosabatdagi gender larqlar, migratsiyaning gender jihatlari (mehnat, diniy, nikoh) kabi masalalarni o‘rganmoqda. Siyosiy tarixni o‘rganishda ham gender yondashuvidan foydalaii ish mumkin, ayniqsa, siyosiy, fuqarolik, saylov huquqlari uchun К urash tarixi, hukumat organlaridagi ishtiroki masalasi kabi jihatlariga c’libomi qaratish lozim. Bundan tashqari, mentalitet tarixini o‘rganishda ham gender tadqiqotlari muhim o‘rin egallaydi. Kundalik hayot tarixida, bolalik, yoshlik, qarilik, bevalik tarixini o‘rganishda masalaning gender jihatlarini ochib berish chuqur ilmiy xulosalar qilishga yordam beradi. Shunday qilib, gender tarixi tarixiy tadqiqotlarda fanlararo yondashuvning namoyon bo‘lishi bo‘lib, yangi ijtimoiy tarixning yaxlitligini tiklashga qaratilgan.
Gender tarixining predmeti ijtimoiy munosabatlaming muhim jihatlaridan biri boigan erkaklar va ayollar o‘rtasidagi munosabatlar hamda ulaming makro tarixiy kontekstda namoyon bo‘lishi hisoblanadi. Gender tarixi jinslaming ijtimoiy-madaniy farqlari va jinslar ierarxiyasi to‘g‘risidagi tasawurlardan kelib chiqqan holda ulaming funksiyasini tarixiy retrospektivada ko‘rsatadi. Gender munosabatlari dinamikasi ijtimoiy-tarixiy rivojlanishning umumiy konsepsiyasiga qo‘shilib ketadi. O‘zbekistonda ham 199o-yillar o‘rtalaridan gumanitar fan sohasi vakillari gender tarixi bilan shug‘ullana boshladilar. 20o3-yilda “Gender tadqiqoti asoslari kursi xrestomatiyasi”chop etildi. Kitob-da gender nazariyasi va feminizmning asosiy tushunchalari va atamalari, gender tadqiqotlarining nazariy-uslubiy asoslari bo‘yicha G‘arbda mashhur bo‘lgan asarlardan parchalar o‘zbek tiliga tarjima qilib berilgan. Masalan, fransuz yozuvchisi, feministik harakat g‘oyaviy rahnamolaridan biri Simona Bovuaming (19o8-1986-y.) “Ikkinchi j ins” (1949- y.), Keyt Milletning “Jinsiy siyosat nazariyasi”, R.Xofning “Gender tadqiqotlarining vujudga kelishi va rivojlanishi” kabi tadqiqotlardan parchalar berilgan. 20o7-yilda “Gender munosabatlar nazariyasi va amaliyotiga kirish” to‘plami nashr etildi, unda turli ilmiy yo‘nalishlar: iqtisod, ta’lim, huquq, tarix, siyosat, va madaniyat - doirasidagi gender tadqiqotlar nazariyasi va metodologiyasi bo‘yicha maqolalar jamlan Ilmiy maqolalar to‘plami ikki bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘limda Gender nazariyasining asosiy qoidalari: inson barqaror rivojlanishi konsepsiyasining yuzaga kelishi va mohiyati, gender stereotiplar, tarixiy retrospektivada gender tengligi masalalari tahlil qilingan. Ikkinchi hoMim rivojlanish nazariyasi va amaliyotidagi genderga bag‘ishlangan boMib iqtisod, huquq va boshqaruv sohasi, ijtimoiy sektorda gender Iihatlarni ochib* beradi.
Hozirgi kunda o ‘zbekiston ijtimoiy fan soluilarida gender tadqiqotlari bo‘yicha tadqiqotlarni kengaytirish lozim. oxirgi o‘n yillarda xotin-qizlar masalasiga Vatan tarixshunosligida va xorijiy tadqiqotlarda alohida ahamiyat berilmoqda. Ular orasida o ‘zbekistonda xotin-qizlar emansipatsiyasiga bag‘ishlangan amerikalik tadqiqotchi Marianna Kamp ilmiy izlanishlari muhim o‘rin tutadi. Uning tadqiqotlarida davlatning va partiyaning siyosatiga emas, balki xotin-qizlaming hayotiy tajribalariga asosiy urg‘u qaratilgan. Marianna Kamp o‘zbek xotin-qizlarining subyektiv tajribasini o‘rganib, XX asr boshlarida “Hujum” kompaniyasi e’lon qilingunga qadar “yangi xotinqizlar”ning paranji kiyishdan bosh tortishi jamiyatda qarshilikka uchramadi, degan xulosaga keladi. 1927-yilda boshlangan keng miqyosdagi kompaniya “yangi xotin-qizlar”ga nisbatan ommaviy ravishda kuch ishlatishni vujudga keltirdi, chunki mahalliy aholi mazkur kompaniyani an’anaviy tunnush tarziga qarshi chiqish deb qabul qildi. Tadqiqotchi jamiyatning an’anaviy qismi vaparanjini tashlagan ayollar o‘rtasidagi qarama-qarshilikni bir tomondan, sovet hokimiyati va mahalliy aholi o‘rtasidagi, ikkinchi tomondan jamiyat ichidagi madaniy ziddiyat deb qaraydi. Mariann Kamp hujum kompaniyasida ishtirok etgan ayollar bilan suhbatlashib, og‘zaki tarix asosida tadqiqot olib bordi. Keyinchalik jumalist va tadqiqotchi Marfua To‘xtaxo‘jayeva o ‘zbekistondagi turli kasb va turli yoshdagi xotin-qizlarining og‘zaki hikoyalari, xatlari va kundaliklari asosida XX asr tarixiy voqealariga oydinlik kiritdi13o. Mashhur tadqiqotchilardan biri Deniz Kandiotti la'kidlashicha, kitoblari shakl jihatidan ilmiy bo‘lmasa-da, unda tarixiy hikoya, insonlar taqdiri, sotsiologik tahlil va intervyu, she’r va qo'shiqlaming qo‘shilishi muallif bilan jonli muloqot qilayotganday lasavvur uyg‘otadi.
2001-yilda AQSHning Indiana universitetida “ommaviy diskurs v;i shaxsiy hayot: o ‘zbek ayoli va sovet boshqaruvi, 1917-1991- v.” mavzusida falsafa fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun I li/abet Konstantinning yozilgan dissertatsiyasi 1917-1991-yillarda o ‘zbekistonda o‘zbek ayollari o‘rtasida gender masalasi hamda ulaming har kungi hayoti hamda ushbu masalalardagi o‘zgarishlar lo‘g‘risida so‘z yuritadi. Jumladan, dastlab muallif hududdagi an'anaviy gender masalasini ta’riflab, so‘ng undagi o‘zgarishlar ketma-ketligini davriy jihatdan taqqoslab o‘tadi. Shuningdek, bu ishda render masalasi nikoh to‘yi, beshik to‘yi, Bibi Seshanba, gap, ziyorat kabi mahalliy marosimlarda qanday o‘rin tutganligi tadqiq qilinadi. Gendertadqiqotlaribo‘yichamashhurmutaxassislardan D.Kandioti, N.Azimovaning maqolasida o‘zbekiston xotin-qizlarining diniy marosimlarida ishtiroki hamda sovet davri va mustaqillik yillarida bu lioradagi o‘zgarishlar haqida fikr yuritiladi. Jumladan, sovet hokimi- \ali yillarida diniy marosimlaming “siyosiylashtirilishi”ga qaramasilan ularda ishtirok etganliklari va buning sabablari ochib beriladi. Mualliflar mustaqillik yillarida esa marosimlar haqiqiy o‘zbek ideniikligini tasdiqlovchi joy bo‘lishi bilan birgalikda, shuningdek, ularda кishilaming mavqesidagi va moddiy ahvolidagi notenglik namoyon bo‘la boshlanganligi ta’kidlandi. Maqolada 1997-2001 -yillarda Andijon, Qashqadaryo va Xorazm viloyatlarida aholi orasida dala tadqiqotlari natijasida olingan ma’lumotlar ilmiy iste’molga kiritilgan.
Shuningdek, N.Xidirova o‘z tadqiqotida XVI-XX asr boshlari o‘rta Osiyo xonliklari oila-nikoh munosabatlariga doir qozilik hujjatlarini tarixiy nuqtayi nazardan o‘rganish va ulardagi ma’lumotlar asosida o‘rta asrlarda yashagan ayollami jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy hayotida tutgan o‘mini aniqlashga e’tibor qaratmoqda. Bunda turli tabaqaga mansub ayollaming ijtimoiy himoya tizimini shar’iy va mahalliy qonunlar asosida tahlil qilish, qozilik hujjatlarida aks etgan iqtisodiy masalalar (oldi-sotdi, meros, vasiyat)ni ayollar hayotiga ta’sirini aniqlash, XVI-XX asr boshlari nikoh amaliyotida aks etgan nikoh shartnomasi masalalarini o‘rganish, ayollar masalasi bilan bog‘liq yuridikhujjatlami diplomatika (hujjatlar mazmuni, shakli, tuzilishi va boshqa xususiyatlari) tarixi doirasida tadqiq etish, ulami dinamika va transformatsiya jarayonlarini ko‘rsatib berish, gender masalalarini o‘rganishga alohida ahamiyat berilmoqda. Vizual tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, antropologiya fanida vi- /иа\ materiallardan keng foydalanila boshlangan. oxirgi o‘n yilliklarila tadqiqotchilar vizual materiallarga manba sifatida murojaat qilishmoqda.
XX asr o‘rtalarigacha vizual antropologiya faqat aborigen \alqlar madaniyatini o‘rganish bilan chegaralandi. Bu yo‘nalishda tadqiqot olib borgan mashhur olimlar M. Mid va G. Beytson 1952-yilila “Balida trans va raqslar” nomli film yaratdilar. Tarixiy asarlarga ishlangan turli mavzudagi miniaturalar Sharqda, xususan, Markaziy Osiyoni vizual o‘rganishdagi asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Kitoblarga ishlangan tasviriy san’at asarlarining aksariyatida saroy hayoti, jang maydoni yoki hukmdor va shahzodalaming ov marosimi tasvirlangan boisa-da, masalan, ulaming ichida saroy ayollari yoki ayollaming turli bazmlari, shuningdek, bozor va turli tadbirlarda o‘rin olgan ayollar tasviri ham uchraydi. Ular orqali o‘sha davr ayollarining qiyofasi, kiyim tarzi, mashg‘uloti, madaniy turmush tarzi, erkak ayol o‘rtasidagi munosahatni o‘rganishimiz mumkin. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkiston xotin-qizlarining ijtimoiy hayoti haqida tasavvur hosil qilishda vizual manbalar ham oziga xos o‘rin egallaydi. Mazkur davrga xos vizual manbalar malialliy kishilar tomonidan hamda keyinchalik o‘lkaga kelgan rossiyalik va yevropalik kishilar tomonidan yaratilgan. Jumladan, “Ash’ori uisvon” kitobida Ibrohim Davron chizgan bir nechta realistik suratlar mavjud. Shulardan biri “Bir shoirai najiba” surati bo‘lib, bu bir shoii aning asl suratimi bunisi aytilmagan, lekin tashqi va ichki go‘zallikni o‘zida jamlagan ayol surati aks etgan. Kitobda bundan tashqari “Hasratli shoira”, “Xayol olamida”, “Kitob o‘qib yig‘lagan xotin”, “o‘sh (Imom ota vodiysida) bir shoiraning mozori”, shoira Nozimaning "ohangi oshiqona” sarlavhali she’ri mazmuniga qarab chizilgan “Skripka ushlagan qiz” surati bor. Bu davrda voqea va hodisalami, dunyoni fiksatsiya qilib q o ‘y i s t m i n g yangi shakli sifatida analog foto suratga olish vujudga keldi. o‘lka hayotiga fotosuratlarga olish kirib kelishi bilan xotinqizlar ham undan chetda qolmadi. Ular ham turli holatlarda suratga tusha boshladilar. Endi ulami miniaturalarda chizibgina qolmasdan, suratlarga olish ham paydo bo‘ldi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida surat (fotografiya) mustamlakachilik qarashini o‘zida aks ettirgan, chunki suratlar o‘lkada o‘z maqsadlari va qarashlariga ega bo‘lgan rusiyzabon kishilar tomonidan olingan edi. Bosib olingan hududning suratlardagi eng to‘liq obrazi “Turkiston albomi”da yaratilgan edi. Turkiston general-gubematorligining birinchi general-gubematori general Konstantin Petrovich fon Kaufman (1818-1882 y.) buyrug‘iga asosan tayyorlangan “Turkiston a!bomi”da 120o dan ortiq surat, shuningdek, m e’morchilik rejalari, akvarelda chizilgan rasm va xaritalar o‘rin olgan. 1871-1872-yilda tayyorlangan mazkur to‘plam 4 qism va 6 tomdan iborat bo‘lib, “Arxeologiyaga oid qism” ikki tomni, “Etnografiyaga oid qism” 2 tomni, “Hunarmandchilikka oid qism” 1 tomni va “Tarixga oid qism” 1 tomni tashkil etgan. Albomning arxeologiya va etnografiyaga oid qismi sharqshunos olim A.L.Kun tomonidan tayyorlangan. Hunarmandchilikka doir materiallami agronom M.I.Brodovskiy va botanik I.I.Krauze, bo‘yoqchilikka doir materiallami V.P.Ivanov, harbiy tarixga oid materiallami tayyorlashda rotmistr M.A.Terentev va boshqalar ishtirok etdi. “Turkiston albomi” suratlari N.N.Nexoroshev tomonidan bajarilgan. “Turkiston albomi” kirish so‘zini yozgan A.L.Kun uning maqsad va vazifalari haqida quyidagilami ta’kidlagan edi: “Rus qo‘shinlari mamlakatni egallagach Sirdaryoning o‘rta oqimida joylashgan, QO’QON va Buxoro xonliklariga qarashli bo‘lgan yerlar haqida juda o‘rta Osiyoning katta qismini ochib berdi. Toshkentning, undan keyin Samarqandning bosib olinishi o‘lkaga juda katta i|i/.iqish bilan qarayotgan rus tadqiqotchilariga o‘rta Osiyo bilan har lomonlama tanishish imkonini berdi. Umumiy qiziqishni qoniqtirish va O’QUVchilami qo‘shib olingan hududlar bilan tezlikda tanishtinsh maqsadida Turkiston general-gubematori K.R fon Kaufman buyrug‘iga binoan boshqa tadbirlar kabi suratlar albomi tashkil etildi. Albomning asosiy vazifasi quyidagilami yaqqol ko‘rsatish edi: 1) ollkada saqlanib qolgan qadimiy yodgorliklami (arxeologiya qismi); aholining zamonaviy hayotini tiplari, diniy qarashlari, urfixlatlari, kiyimlari va turar joylari (etnografiya qismi); 3) o‘lkaning sanoat, hunarmandchiligi (hunarmandchilikka oid qismi) va 4) ruslarning harbiy harakatlari o‘tgan joylar va o‘rta Osiyoga "Arxeologiyaga oid qism”ning birinchi tomida Sirdaryo viloyatiniiig tarixiy obidalari, shaharlar, ulaming ko‘rinishiga oid suratlar ii rin olgan.
Ikkinchi tomida esa asosan Samarqandning qadimiy obitlalari tasvirlangan suratlar va rasmlardan iborat. “Hunarmandchilikka oid qism”da esa shahar aholisining, asosan savdogarlar va hunarmandlaming hayoti tasvirlangan suratlar o‘rin olgan. “Tarixga oid qismi”da rus generallari, zobitlari suratlari berilran, ayniqsa, o‘rta Osiyoni bosib olishda alohida o‘rin tutgan, ordenlar bilan mukofotlangan zobitlarga alohida e’tibor qaratilgan. Bundan lashqari, janglar о‘tgan joy laming surati ham berilgan. Ta’kidlash joizki, “Turkiston albomi”da va boshqa surat kolleklyalaridagi rasmlarda Edvard Said yozganidek, orientalizm mav11icl edi. Ularda “bizniki” va “ulamiki” orasida aniq chiziq tortilib o’rta Osiyo jamiyatining begonaligi va o‘zgachaligiga alohida urg‘u berilgan.
Umuman olganda, boshqa madaniyat noodatiy boTgan tomoshabinni hayratlantirish maqsadida qadimiy arxitektura yodgor liklari, qishloq va shaharlar ko‘rinishi, mahalliy aholining urf-odatlari, kiyimlari, musiqa asboblarining suratlari namoyish qilindi. Bundan tashqari, Imperiya vakillari tomonidan yaratilgan suratlar, Edvard Said yozganidek, Rossiyaning o‘rta Osiyo ustidan hukmronligini va ustunligini ko'rsatishga xizmat qilganm . XIX asr oxiri - XX asr boshlarida o‘lkaga rassomlar va fotosratchilar ham turli ekspeditsiyalar tarkibida tashrif buyurishdi. Jumladan, 1893-yilda o ‘lka tarixini o‘rganishga kelgan V.V.Bartold bilan birga qadimiy yodgorliklami qayd etish uchun rassom va fotosuratchi S.M.Dudin (1863-1929-y.) ham Turkistonga kelgan. U arxeologik yodgorliklarni suratga olish bilan birga mahalliy aholi hayotining turli jihatlarini, jumladan, ulaming turmushi, an’anaviy turar joylari, kiyim-kechaklari, mashg‘uloti, shahar va qishloqlaming ko‘rinishlarini ham suratga oldi. 19oo-19o9-yillar orasida deyarli har yili o‘lkaga tashrif buyurgan S.M.Dudin to‘plagan 15 ta fotokolleksiya (1500 surat) Rossiya Antropologiya va Etnografiya muzeyi fondlarida saqlanmoqda139. Tadqiqotchilar uchun XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda paydo bo‘lgan dastlabki litografiya usulida tayyorlangan Toshkent manzaralari tasvirlangan “otkritka”lar ham o‘lka tarixini o'rganishda ma’lum hissa qo‘shadi.
O‘zbekistonlik o‘lkashunos tadqiqotchi B.A.Golender “Turkistondan salom” (“Privet iz Turkestana”) seriyasidagi “otkritka”lami to‘plab, kitob holida nashr etgan. Uning yozishicha, “Fransuz kolleksioner-filokartistlari yaqin o‘tmishimizning madaniy yodogorliklari bo‘lgan qadimiy pochta “otkritka”laming ahamiyatini ta’kidlagan holda ulami “kichik antikvariat” deb atagan. Ayniqsa, “otkritkalarming oltin asri”dagi, ya’ni 1918-yilgacha chop etilgan pochta “otkritka”lar alohida ajralib turadi. Hatto Yevropa vaAmerika uchun ham turmush tarzi etnografiyasini, o‘sha davr ruhini tiklashda antikvar pochta “otkritka”lari alohida o‘rin tutadi. o ‘tgan asrda hayot tarzida, balki tashqi qiyofasida ham keskin o‘zgarishlar bo'lgan Turkiston o‘lkasining poytaxti bo‘lgan Toshkent haqida esa gap bo‘lishi mumkin emas”.
Mazkur “tabrik xat”larda o‘lkada yashagan turli millat kishilari portretlari, ulaming kiyimi, an’anaviy turar joylari, shahar qiyofasi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, XX asr tarixini o‘rganishda ham vizual manbalardan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Xususan, o ‘zbekistonning bu davr tarixini o‘rganishda fotorsuratlar alohida o‘rin tutadi. Shunilay fotograflardan biri 1915-yilda Birinchi jahon urushi yillarida i|uvg‘inlarga uchragan yahudiy Maks Penson (1893-1959-y.) O‘rta Osiyoga keladi. Dastlab maktabda rasm o‘qituvchisi bo‘lib ishlagan Maks Penson 1926-yilda “Pravda Vostoka” gazetasida fotomuxbir (1926-1952-y.) bo‘lib ishlay boshlaydi. Penson tushirgan folosuratlarni TASS yangiliklar agentligi orqali tarqalib ketdi. Uning eng mashhur fotosurati “o‘zbek Madonnasi” 1937-yildagi Jahon ko‘rgazmasida oliy mukofotni qo‘lga kiritadi. Unda paranjisini tashlagan, farzandiga ko‘krak suti berayotgan musulmon ayoli tasvirlani’.edi.
Oradan 6o yil o‘tib 1998-yilda uning suratlari yana Parij Jahon ko‘rgazmasida namoyish qilinadi va mutaxassislar toil lonidan yuqori baholanadi. Sovet davri vizual reprezentatsiyasida o‘sha davr jumal va gazetalari sahifalarida chop etilgan suratlami ham o‘rganish tadqiqotchilar uchun muhim hisoblanadi. Bir nechta suratlami emas, balki suratlar o‘rganish belgilangan tizimni aniqlash imkonini beradi. Masalan, bir davrdagi bir necha suratlarda kiyimlardagi elementlar, ravda holati, yuz ifodasidagi o‘xshashliklar shu jamiyatda to‘g‘ri deb lnsoblangan kishining o‘zini prezentatsiya qilishidagi belgilangan .isosini tashkil qiladi. Shuningdek, 1930-1980-yillarda suratlarda tasvirlangan xotin-qizlaming tashqi qiyofasi, kiyimidagi o‘zgarishlami kuzatish orqali jamiyatdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘zgarishlami aniqlash mumkin. Umuman, foto va kino hujjatlar orqali sovet hokimiyatining targ‘ibot va tashviqot ishlarini kuzatish mumkin. Bundan tashqari, tadqiqotchilar o‘z ishlarida vizual manbalardan biri bo‘lgan kinohujjatlardan ham foydalanishi maqsadga muvofiq. Masalan, 1920-1930-yillarda suratga olingan filmlardan o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar haqidagi vizual ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Jumladan, 1925-yilda “Buxkino” nomli Rossiya-Buxoro shirkati Leningradning “Shimoliy-g‘arbiy kino” va “Proletkino” ikkita kartina - “o‘lim minorasi” (rejissor V. Viskovskiy) va “Musulmon ayol” (rejissor Bassaligo) kartinalari suratga olindi. “Musulmon ayol” Germaniya, Xitoy, Latviya, Fransiya, Italiya kabi xorijiy davlatlarda namoyish qilindi. “o ‘lim minorasi” 14 ta davlatda “Buxoro harami” nomi bilan namoyish etildi. 1926-yil iyulida “O’ZBEKISTON davlat kinosi” Moskvadan “Ikkinchi xotin” kartinasini suratga olish uchun rejissor M. Doronin, operator V. Dobrjanskiy va kino guruh tashkil etildi. Kartina ssenariysi toshkentlik yozuvchilar L.Sayfullina va V.Sobbereylar tomonidan yozildi. Vizual manbalardan (kino hujjatlar, telehujjatlar, video yozuvlar, foto suratlar) foydalanishda tadqiqotchilar kuzatish usulidan foydalanadi. M.Blok tarixni vizual o‘rganish imkoniyatlari haqida “o‘tmish izlarini... to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilish imkoniyati mavjuddir. Bu yozma bo‘lmagan va hatto aksariyat yozma manbalardir”. Tadqiqotchilar kinohujjatlar bilan ishlaganda ulaming sahna uchun ishlangan jamoa ishi ekanligini e’tiborga olishi lozim. oxirgi yillarda ular bilan birgalikda videohujjatlar ham paydo bo‘la boshladi, ular alohida shaxslar tomonidan suratga tushirilib, voqelikni real tasvirlushi bilan ajralib turadi.
Shuning uchun ham bunday hujjat muhim tarixiy ahamiyatga egadir. Vizual madaniyatni o‘rganish zaruriyati masalasini yetakchi postmodemisflar J.Derrida, J.Lakan, M.Shapiro, K.Silverman, .I.Bodriyyar va boshqalar ko‘tarib chiqdilar. I.Gofman, P.Burde, K.Bart kabi olimlar o‘z tadqiqotlarida vizual mavzularni tahlil etdilar. Vizual ma’lumotlami manba sifatida murojaat qilib, ular asosan tasvirlanayotgan subyektlaming (obyektlar) hajmi, subyektlar o‘rtasidagi simvolik tartib (subordinatsiya), ulaming vazifalarini tartibga solish kabi jihatlarga e’tibor berganlar. XX asrming so‘nggi o‘n yilligida G‘arb ijtimoiy fanlarida vizualmateriallarga qiziqish ortib ketdi: yetakchi universitetlarda fakultetlar soni ko‘paydi, maxsus nashrlar paydo bo‘ldi va ushbu muammolar bo-yicha tadqiqotlar chop etila boshladi. Bu esa vizual antropologivani bahslar maydoniga aylantirdi, hozirgacha tadqiqotchilar orasida vizual usullar, ulardan foydalanish va boshqa usullar bilan muvofiqlikda tadqiqotlar olib borish haqida turli fikrlar bildirilmoqda. Hozirgi к unda vizual materiallar nafaqat tadqiqot manbasi, balki obyekti tarixida ham o‘rganilmoqda. 199o-yillardan boshlab, MDH davlatlari ichida Rossiya ijtimoiy lanlarida vizual tadqiqotlar olib borishga e’tibor berildi. Moskva Davlal universitetida vizual antropologiya markazi, Rossiya Fanlar Akailciniyasi Etnologiya va Antropologiya institutida hamda ijtimoiy sivosat va gender tadqiqotlari markazi (Saratov shahrida) audiovizual nitropologiyasi laboratoriyalari tashkil etildi, bundan tashqari, mazkur \o'nalishda kurslar va yozgi maktablar tashkil qilindi, “Vizual antropologiya, etnomadaniy an’analar va etnofuturizm” (2002 y.), “Vizual antropologiya: ijtimoiy voqelikka yangicha qarashlar” (20o6 y.) nomli konferensiyalar o‘tkazildi. Shuningdek, qator nashrlar e’lon qilindi. Vizual tadqiqotlarda miqdoriy tahlil va diskur tahlil usuli keng c|o‘llaniladi. Masalan, rasmlami tahlil qilishda mashhur olimlar I.(iofman va P.Burde aynan mana shu usullami qoilashni taklif etadilar. P.Burde ijtimoiy rolga va ierarxiyaga katta e’tibor beradi. “Rasmdagi mavjud individlar va ulami o‘qish rasmdagi individlar tavsifmi bermaydi, aksincha individlaming ijtimoiy rolini soldat, amaki, xola obrazlarini ko‘rsatadi. Masalan, qizi tomonidan kuyovining rasmida uning eri emas, balki ijtimoiy muvafaqqiyati tasvirlangan». Miqdoriy tahlil u yoki bu rasmlar tarqalganligini aniqlashga, diskurs tahlil tasvirlangan subyektlar qanday ijtimoiy-madaniy kontekstda tasvirlanganligini tushunishga yordam beradi. Vizual tadqiqotlar ichida oksana Gavrishina va Igor Narskiyning avtobiografik monografiyasi146 matnlar mohiyati va shakli hamda tadqiqot usullari bilan ajralib turadi. I.Narskiyning “Esdalik uchun fotokartochka: oilaviy tarix, suratli noma va sovetcha bolalik” nomli kitobida 1966-yilda Gorkiy shahridagi fotostudiyada olingan o‘z bolalik suratlarini tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqotda suratdan bir tomondan avtobiografik xotirani tiklash manbai sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan xotirani anglashda foydalanilgan. oksana Gavrishinaning “Yorug‘lik imperiyasi: zamonaviy davrda surat vizual amaliyot sifatida” nomli kitobida avval e’lon qilingan vizual tarix bo‘yicha maqolalari jamlangan. Muallif suratlami obrazlar yaratish texnologiyasi va voqelikni tasvirlash nuqtayi nazaridan o‘rganib, davrning vizual madaniyatini yoritib bergan. I.Narskiyning monografiyasi yengil tilda yozilgan, unda muallif kundalik yozuvlardan boshlab, esse va tarixiy-badiiy asarlardan foydalangan. Hajm bo‘yicha katta monografiya, muallif ta’kidlashicha, bayon qilishning uchta vertikal chizig‘i (Gorkiyda o‘tgan bolalik bilan bog‘liq esdaliklar, biografik ma’lumot, suratlar bilan ishlash usullari tahlili) va oltita gorizontal qatlamdan iborat. Kitobni boshidan oxirigacha gorizontal chiziq bo‘yicha, shuningdek, muhim va qiziqarli mavzulami vertikal chiziq bo‘yicha o‘rganish mumkin. Mavzulami muallif nafaqat alohida paragraflarga, balki bir-biridan ajralib turuvchi qismlarga (fotoapparat, kundalik, fotoplyonka, ma’lumotramzi...). Shunday qilib, fotosurat m a’lumot to‘plovchi yadro vazifasini bajardi, uni interpretatsiya qilish texnikasi, oilaviy rivoyat, sovet o‘smirining kundalik hayoti tasvirlanadi. Bundan tashqari, kitobda o‘sha davr aholisining maishiy turmushi ham o‘z aksini topgan. Mazkur ikki kitobda mualliflar suratlami matn sifatida o‘qiydilar. Ular sovet davridayashagan kishilar va davr haqidagi m a’lumotlaming asosiy manbai sifatida suratlami o‘rganar ekan, mualliflar kundalik hayotni turlicha yoritishgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, I.Narskiyning tadqiqot markazida Gork iy va Chelyabinskda kechgan bolalik tajribasi, sovet yahudiylarining hayoti turgan. “Vizual manbalar bilan ishlashda asosiy vazifa, - deb yozadi I.Narskiy, - ulami kontekstualizatsiya qilishdir. Kontekstdan lashqari qarash tasvirlar ahamiyatini keskin ravishda tushirib yuboradi” l48. Mualliflik kontekstualizatsiyasi suratga olish davrida o‘zining va qarindoshlarining hayoti haqidagi esdaliklardir. Ulami do‘stlar va qarindoshlar esdaliklari, shuningdek, hujjatlar to‘ldiradi hamda “Maktab”, “omon qolish strategiyasi” (B. 268-275), “Sovetcha turmush tarzi” (B. 3o7-317), “Madaniy hordiq” (B. 413-421) va boshqa niknlarga bo‘lingan. oksana Gavrishina kundalik hayot tarixini vizual tadqiqotlarda hoshqacha yoritgan. To‘plamdagi “Fotografda suratga tushish: sovet sui at studiyalarida tana tartibi”, “Kimning haqqoniyligi?
194o-1950 -yillarda Litva suratlarida portret” va “o‘xshashlik hazili: Devid Attining avtoportretlari”15o maqolalarida muallif turli fotograflaming suratlarini batafsil o‘rganib, sovet davridagi portretlaming umumiy jihatlarini, qanday qilib suratlarda “sovetcha” gavda holati vujudga kelganligini kuzatadi. oksana Gavrishina kundalik hayotni suratdagi gavda holati va atrof-muhitni o‘rganish orqali tadqiq etadi, suratga tushirilgan vaqt, suratga olingan joy, tarixiy vaziyatga qo‘shimcha ma’lumot sifatida qaraydi. Litva suratchilarining ishi to‘g‘risida Gavrishina “turli kishilar tasvirlangan bo‘lsa-da, suratga olish vaziyati umumiy edi”, deb yozadi. Bu kishilami nafaqat suratga tushish fakti, balki umumiy bir tartibga bo‘ysunish birlashtirib turadi. Shunday qilib, jamoaviy tana tajribasi vujudga keladi, u 1970-yillarda Devid Attining “Sovet kishisi” nomli Kiyev seriyasida bir xil tipdagi suratlar mavjud va ulami “biz” deb tavsiflash mumkin. oksana Gavrishina va Igor Narskiy o‘z tadqiqotlarida suratlar o‘z davrining qolipi bo‘lganligi sababli boshqa manbalar kabi davr haqida m a’lumot beradi. Vizual tarixda quyidagi yo‘nalishlar o‘rganilishi mumkin: - fotografiya: obrazlarning yaratilishi va ulardan foydalanish; - ijtimoiy makonni xaritalashtirish; -fotoalbomlar rakurslari: vizual xotira interpretatsiyasi; - kinematografiya: institut, matn, auditoriya; - ommaviy madaniyatning vizual reprezentatsiyasi tahlili; - ma’lumotlami to‘plash va tahlil qilishning vizual texnikasi. Vizual usullar tartib qoidalar, moda haqidagi o‘tmish va hozirgi zamon qarashlarini ijtimoiy voqelikni bir tizimga solgan holda o‘rganish imkonini beradi, unda suratdagi epizod fakt sifatida emas, balki fakt haqidagi fikr sifatida talqin etiladi. Masalan, shahami vizual idrok etishda aksariyat hollarda shahar aholisi emas, balki shaharga tashrif buyurgan, ko‘chalami piyoda kezgan mehmonlar tomonidan yaxshiroq ko‘rinadi. Umuman, shaharni vizual jihatdan o‘rganishda piyoda sayohat qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Nemis olimi Frankfurt-oderdagi “Viadrina” Yevropa universitetida Sharqiy Yevropa tarixidan dars beruvchi professor Karl Shlyogel 1980-yillarda o‘z tadqiqot usulini ishlab chiqadi. U Moskva tarixini o'rganishda faqat hujjatlar va adabiyotlarga, statistik ma’lumotlar, tarixiy biografiyalarga, shahar xaritalariga emas, balki birinchi navbatda qiziquvchan piyoda sifatida shahami o‘rganib, o'z qaydlarini qog‘ozga tushirib borgan ma’lumotlariga tayangan. Karl Shlyogel shaharni “o‘qish” juda yengil, men uylaming devorini, ko'chalarni va xiyobonlarni o‘rganishdan boshlayman, bulaming bammasi men uchun matn vazifasini bajaradi, deya ta’kidlaydi. K.Shlegcl o‘z tadqiqotlarida tarix va geografiya fanlarining yu- (uqlaridan keng foydalangan holda, ularga arxitektura, shuningdek, shahar qurilishini ham qo‘shgan. Uning fikricha, qurilish loyihalari va rcjalarini o‘rganish orqali butun bir davmi tadqiq etish imkoni tug‘iladi. Moskvadagi “najotkor Xristos” ibodatxonasining 1931-yilda Stalin buyrug‘iga binoan portlatilib, uning o‘miga “Sovetlar saroyi” qurish icjalashtirilganliginimisol sifatidakeltiradi. Uningbalandligi 415 metr, va’ni dunyodagi eng baland bino bo‘lib, Sovet ittifoqining cheksiz qutlratini ko‘rsatuvchi ramziy ma’noni anglatishi ko‘zda tutilgan edi. Lekin bunday bahaybat saroy qurish g‘oyasi amalga oshmadi va 1960-yilda uning fundamenti o‘rnida ochiq basseyn tashkil etildi. oradan 4o yil n'lib moskvaliklar “najotkor Xristos” ibodatxonasini asl holatda tikladi va bunga 170 million dollar sarf etildi. Fotosuratlardan biografik tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi, bundan lashqari, turli marosim va urf-odatlami o‘rganuvchi tadqiqotchilar bam ulardan ancha keng foydalanishadi. Masalan, to‘y marosimlarini " rganishda fotosuratlaming o‘mi alohidadirFotosurat faqat tasvir bo‘lmasdan, balki davming bir bo‘lagi hisoblanadi, shuning uchun ham suratda tadqiqotchilar ma’lum bir davrda nimalar, qanday va nima uchun tasvirlanganligini tushunishlari lozim. Fotografik tasvirlar faqat illyustratsiya vazifasini o‘tamasdan, tadqiqotuing dominant uslubi sifatida tadqiq etilayotgan kontekstning muhim elementi bo‘lishi kerak. Fotosuratlardan bir paytning o‘zida illyustratsiya va vizual reprezentatsiya sifatida foydalanish mumkin. Rasmlarda tasvirlangan obraz insonning faqat tashqi qiyofasini emas, balki o‘sha davr obrazini: maishiy turmush, kiyim-kechak, kayfiyatni, ya’ni o‘sha davr ruhini yaqqol tasavvur qilishga imkon beradi. Fotohujjatlami o‘qishda noverbal til - badan, imo-ishora, qarash tahlil qilinadi, bundan tashqari, rasmda qanday yozuvlar mavjudligi, rasmlarning joylashgan o‘mi, masalan, gazetada, tasvirlangan subyektning tanlanishi (ayollar, erkaklar) tahlil qilinadi.
Savollar;

1. Fanlararo yondashuv usuli va uning ahamiyati?

   
   

2. Fanlararo tadqiqotlaming o‘sib borishi va yangi tadqiqot yo'nalishlarining vujudga kelishi qanday kechgan?

   
   

3. Mentalitet tarixini o‘rganishning ahamiyati nimadan iborat?

   
   

4. Gender tarixi tarixiy tadqiqotlaming zamonaviy usuli sifatida qanday o‘ziga xos jihatlarga ega?

   
   

5. Vizual manbalarga nimalar kiradi?