Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

JÚMEK ORINBAEV. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan respublikasında xızmet kórsetken ilim ǵayratkeri, pedagogika ilimleriniń doktorı prof. Jumek Orınbaev ǵárezsiz eller kóleminde keń tanılǵan alımlardıń biri. Ol qaraqalpaq xalqınıń 1810 jıllardan 1970 jılǵa deyingi 160 jıldan artıq bilimlendiriw tariyxınıń rawajlanıwın izertlegen alım. Onıń ilimiy miynetleri Qaraqalpaqstanda ǵana emes al Orta Aziya xalıqlarınıń madeniyatı hám bilimlendiriwi tariyxında óziniń mazmunlılıǵı menen joqarı dárejede turadı.

Jumek Orınbaev 1906 jılı Qaraqalpaqstan respublikasınıń Shımbay rayonınında Usman Yusupov sovxozında Maylı balta awılında orta diyxan shańaraǵında tuwıldı. Awılında baslawısh bilim alǵan Jumek Asqar ulı 1924 jılı altı aylıq qısqa muǵallimlik kurstı pitkergennen keyin, Xalqabattaǵı eki basqıshlı baslawısh mektepke muǵallim bolıp keledi. Ol gezlerde mektepte oqıytuǵın balalar az hám olarǵa kerekli oqıw quralları pútkilley kem edi. Sonlıqtan da jas muǵallim mektepke múmkinshiligi bolǵanınsha kóp bala tartıwdı óz aldına maqset etip qoydı. Miynetkeshler arasında úgit násiyat jumısların júrgizdi. Oqıp bilim alıwdıń áhmiyeti úlken ekenligin turmısımızda sawatlı adamlardıń zárúrligin hár tárepleme túsindirdi.

Jumek Orınbaev óziniń teoriyalıq bilimin kóteriw maqsetinde 1925-jılı Tórtkúldegi altı aylıq pedagogikalıq kursta oqıdı hám onı pitkergennen keyin Shımbay qalasındaǵı internattqa baslıq, keyninen «Kommuna» mektebine direktor boldı.

Elde sawatsızlıqtı saplastırıw islerine belsine qatnasa otırıp Jumek Orınbaev 1930-jılı Tashkenttegi SAXİPİ diń rabfagine oqıwǵa kirdi. Bunda ol bilim alıw menen qatar sawatsızlıqtı saplastırıw shtabınıń baslıǵı boldı. Rabfaktı tabıslı tamamlaǵannan soń oǵan aspiranturaǵa jollama berildi. 1933-34 jılları Moskva qalasındaǵı VAİPİN aspiranturasınıń eki jıllıq tayarlaw bóliminde bilim aldı.

Aspiranturanı tabıslı pitkergennen soń Qaraqalpaqstanǵa ámeliy jumıs islewge kelip, Tórtkúldegi pedtexnikumınıń direktorı hám oqıtıwshısı bolıp bekitildi.

İlimge qızıqqan jas ustaz Jumek Asqar ulı kóp uzamay Moskvaǵa qaytadan barıp, VAİPİN aspiranturasınıń tiykarǵı kursında oqıwın dawam etti. 1939-41 jıllar aralıǵında Moskvada RSFSR bilimlendiriw ministirliginiń oqıw-pedagogikalıq baspasında qaraqalpaq mektepleri ushın sabaqlıqlar shıǵarıw boyınsha redaktor bolıp isledi.

Jumek Orınbaev 1941-jılı urıstıń awır gezlerinde birlestirilgen Qaraqalpaq mámleketlik oqıtıwshılar inistitutı hám pedagogikalıq inistitutınıń direktorı bolıp xızmet atqarıp, óziniń barlıq kúsh jigerin joqarı qánigeli, siyasiy jetik muǵallim kadrlar tayarlap jetistiriwge baǵıshladı.

Jumek Orınbaev ilimge degen qızıǵıwshılıǵın hesh páseytpedi. İlim-izertlew jumısına baylanıslı Kazań, Alma-ata, Tashkent, Sankt-Peterburg, Moskva qalalarınıń kitapxanalarında aylap-jıllap kitap ashıp, arxivlerden ózine kerekli materiallardı topladı. Onıń bul miynetleri bosqa ketpedi. Nátiyjede 1950-jılı Moskvada «Qaraqalpaq mektepleriniń revolyutsiyaǵa shekemgi tariyxınıń ocherkleri'» degen temada kandidatlıq dissertatsiyasın tabıslı jaqlap, pedagogika ilimleriniń kandidatı degen ilimiy dárejege miyasar boldı.

Talantlı ilimpaz bunnan keyin Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq inistitutınıń pedagogika kafedrasında aǵa oqıtıwshı, pedagogika kafedrasınıń baslıǵı boldı. «Qaraqalpaq keńes mektebiniń tariyxı» (1917-1930) degen at penen úlken monografiyalıq miynetti baspadan shıǵardı (1966j.) hám usı miyneti menen pedagogika iliminiń doktorı ilimiy dárejesin alıwǵa (1967) miyasar boldı.

Ustaz alım avtonomiyalı respublikamızda pedagog-ilimpaz kadrlardıń kóplep jetiliswine barqulla qızıqsındı. Tikkeley prof. Jumek Orınbaevtıń baslaması hám basqarıwında 1967-jılı Nókiste Ózbekstan pedagogikalıq ilim-izertlew institutınıń Qarańalpaqstan filialı ashıldı hám bul filialdıń birinshi direktorı bolıp ózi tayınlandı.

Respublikamızdaǵı eń úlken bilim orayı bolǵan Qaraqalpaq mámleketlik pedinistitutı talantlı jaslardı barqulla ózine tarttı hám 1969-jıldan baslap ómiriniń aqırına shekem ol usı oqıw ornınıń baslawısh bilim beriw metodikası kafedrasınıń basqarıwshısı boldı.

İlimpaz qayda islesede pedagogika iliminiń eń áhmiyetli máselelerine qızǵın aralasıp, ilimiy pikirleri menen ortaqlasıp respublikamızda xalıq bilimlendiriwi tariyxı boyınsha ilimiy jumısların alıp bardı. Ásirese Jumek Orınbaevtıń dúńya alımlarına órnek bolarlıq «Ocherki istoriy shkolı v Karakalpakistane» (Nókis, «Karakalpakstan» , 1974. 584 bet) kitabı onıń haqıyqıy alım ekenligin dáliylep beriwshi miyneti esaplandı. Alımnıń bulardan tısqarı: «Hamzanıń Xojeli internatındaǵı pedagogikalıq xızmeti» (Tashkent 1969:), Ocherki po istori narodnogo obrazovaniya v karakalpakii. (Nukus, 1959), Revalyutsiyaǵa shekemgi Qaraqalpaqstan territoriyasındaǵı mekteplerdiń qısqasha tarixı. (Nókis, 1964), t.b. onlaǵan monografiyaları bar.

J.Orınbaev “Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen ilim ǵayratkeri” (1960) húrmetli ataǵına iye boldı. Al 1967-jılı «Ózbekstanǵa xızmet kórsetken ilim ǵayratkeri» ataǵın aldı.

1973-jılı 30-martta Qaraqalpaqstanda pedagogika ilimin keńnen rawajlandırıwdaǵı tabısları ushın professor J.A.Orınbaev N.K.Krupskaya medalı menen sıylıqlandı.

Shákirtsiz ilimpazdı xalqımız miywasız aǵashqa megzetedi. Jumek Orınbaev respublikamızda ilimiy kadrlar tayarlawda da kóp xızmet etti. Onıń ilimiy basshılıǵında Shúkirjan Nepesova, Óserbay Álewov, Omar Xojaniyazovlar kandidatlıq dissertatsiyaların tabıslı jaqlap shıqtı.

J.Orınbaev akademik: S.R.Radjabov, A.E.İzmaylov, Ǵ.N.Nepesovalar menen sonday-aq belgili alımlar İ.Q.Qadirov, A. R.Seydov, A.N.Sembaev, T.B.Berdievlar menen ilimiy baylanısta, doslıq qatnasta jasadı hám ilimdegi kóp qana mashqalalı máselelerdi oylasıp, bergelikte sheship otırdı.

Ózin-ózi tekseriw ushın sawallar hám tapsırmalar:

1. 1924-1991 jıllarda xalıq bilimlendiriw sistemasınıń jaǵdayı haqqında aytıp beriń?

2. 1924-1991 jıllarda pedagogika iliminiń rawajlanıwı haqqında nelerdi bilesiz?

3. Hayal-qızlarǵa bilim beriwdiń jaǵdayı haqqında aytıp beriń?

4. 1924-1991 jıllarda kásip-texnikalıq tálimniń rawajlanıwı haqqında túsinigińiz?

5. 1924-1991 jıllarda Joqarı bilimlendiriw sistemasındaǵı ózgerisler haqqında aytıp beriń?

6. Sıdıq Rajabovtıń ómiri hám ilimiy-pedagogikalıq xızmetleri haqqında aytıp beriń?

7. Júmek Orınbaevtıń ómiri hám ilimiy-pedagogikalıq xızmetleri haqqında aytıp beriń?

8. Óserbay Álewovtıń pedagogika ilimin rawajlandırıwǵa qosqan úlesleri haqqında aytıp beriń?

9. Júmek Orınbaevtıń doktorlıq dissertaciyasınıń tiykarı bolǵan kólemli shıqarması qalay ataladı?

10. Óserbay Álewovtıń doktorlıq dissertaciyasınıń tiykarı bolǵan monografiyasınıń ataması qanday?

11. 1930-jıl 14-avgustta SSSR Oraylıq Atqarıw Komiteti tárepinen qabıl etilgen «Ulıwma májbúriy baslawısh tálim haqqında»ǵı qararı haqqında túsinigińiz?

12. 1984-jılı KPSS Oraylıq Komiteti tárepinen qabıllanǵan, SSSR Joqarǵı Keńesi tárepinen maqullanǵan «Ulıwma orta tálim hám kásip-óner mekteplerin reformalawdıń Tiykarǵı jónelisleri» atlı qarardıń mazmunı haqqındaǵı túsinigińiz?

13. Jeti jıllıq bilimlendiriwge qashan ótildi?

14. Jeti jıllıq bilimlendiriwden segiz jıllıq bilimlendiriwge qashan ótildi?

15. Qashannan baslap múǵállimler tayarlaw institutı pedagogikalıq institutlarǵa aylandırıldı?

16. Ózbekstanda dáslepki pedagogika tarawı boyınsha ilimiy dárejeler beriwshi qániygelestirilgen Ilimiy Keńes qashan dúzilgen?

17. Ekinshi dúńya júzlik urıs jıllarındaǵı Ózbekstanda xalıq bilimlendiriwi tarawındaǵı ózgerisler haqqında aytıp beriń?

18. Urıstan keyingi jıllarda Ózbekstanda xalıq bilimlendiriwi tarawında júz bergen ózgerisler haqqında aytıp beriń?

19. Urıstan keyingi jılları pedagogika ilimi tarawı boyınsha ilimiy miynetler jaratqan ilimpazlardan kimlerdi bilesiz?

20. Ózbekstanda latın grafikasınan rus grafikasına qashan ótildi?
Ózin-ózi tekseriw ushın testler: