Pedagogika va psixologiya

Mavzu -5: Psixologiya maktablari. 
Reja: 
1. 
Psixologik maktablar haqida tushuncha. 
2. 
Vyursburg maktabi. 
3. 
Bixeoviorizm maktabi. 
4. 
Geshtalt- psixologiya. 
Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muxim o`rinlardan birini 
egalladi. XX-asrning boshlarida Germoriyada Vyursburg psixologiya maktabi deb 
nomlangan yangi yo`nalishga ega bo`lgan psixik oqim vjudga keldi. Mazkur 
yo`nalishning yirik vakillari sifatida O. Kyul’pe, K. Byuler, O. Messer, Ax. Nartis 
va boshhalarni sanab o`tish mumkin. Ushbu ilmiy maktab namoyondalari
o`zlarining ekperimental tadqiqotlari bilan tafakkur muammosining rivojiga
ma’lum darajada qissa qo`sha oldilar. 

---

Vyursburg psixologiya maktabim vakillari psixologiya tarixida keng
o`rin egallagan assotsiativ psixologiyani tanqid kilib chiqdilar va
sinaluvchilarni o`zini o`z kuzatish metodiga suyangan qolda tajribalar
o`tkazish uslubi bilan yuksak darajada taraqqiy etgan psixik jarayonlarni
jumladan, tafakkurni xissiy boskichda turgan psixik jarayonlarga , ya’ni sezgi
va tasavvurlarga ajratib o`rganishda ratsional (aqliy) bosqichdagi murakkab
ruhiy jarayonlar ana shu ajratilgan jixatlardan mexanik ravishda vujudga
keladi deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo`l bilag
isbotlashga harakat kildilar. Ekperimental ishlarning ijodkorlari,
tashkilotchilari va tashabbkskorlari bo`lib maydonga chiqqan Byuler, Messer, 
Kyulpe, singari namoyodalari psixologik tajribalarni dastavval o`zining o`zi
kuzatish metodini o`zlari ustida o`tkazganlar. Lekin ular olinadigan
natijalarning obyektiv bo`lishga kamroq e’tibor bergan. 
Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur-bu ichki
harakat (akt-asfus “harakat” degan ma’noni anglatadi) dir deb qaray
boshladilar. O`zini o`zi kuzatish metodidan foydalanib ish tutishi ular mana
bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim: “Tafakkur qaddan
tashhari mashaqqatliki, shunga qaramay ko`pchilik shunchaki xukm
chiharishni ma’qul ko`rdilar”. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o`rgatish 
(“qism” “yaxlit,” “tur”, “jins”) obyektning nisbatan va o`zaro munosabatlarini ,
ushbu mknosabatlarini yaqqol a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari
turadi.
XIX asrning oxirida bir qancha amerika psixolog va fizialoglari,
jumladan , E.Torndayk (1874-1949y), Dj.Uotson (1878-1958y) va boshыalar
empirik psixologiyani tanыid qilib chiqdilar. Ular, avvalo, bu psixologiya
faydalanib kelayotgan o`z-o`zini kuzatish metodi haqiqiy ilmiy bilimlar bera
lomaydi, chunki uning xulosalari subyektiv harakterga egadir . 
Haqiqiy ilmiy bilimlar obyektiv va aniq bo`lmoqi kerak. Psixologiya
falsafa faniga emas balki xozirgi zamon tabiatshunosligiga tayanmoqi va
bashqa tabiy fanlari singari tashqi tajriba dalillari asosida kurilmoqi kerak.
Psixik hayotni obyektiv meiod bilan o`rganishda ongning subyektiv
xodisalari inson shaxsining ichki psixik kechinmalari inobatga olinmaydi. 
Obyektiv metodlar bilan organizmning harakatlari uning mimika va ishoralari
nutq va boshhalarnigina o`rganish mumkin.
Uotson o`zining psixologiya sohasidagi asosiy asarini “psixologiya xulq
haqidagigi fan” deb nomladi. “Bixevior degan so`z ingilizcha -xulq degan so`z” 
Amerika psixologiyasidagi bu yunalish shuning uchun ham “Bixevioirizm”
(Xulq sixologiyasi) deb atadi. 
Odatda biz, organizmning harakatlari -mimika, imo-ishoralar, nutq ichki 
va ruhiy kechiriklarning faqatgina tashqi zoxira deb bilamiz. Traditsion-
raditsionalistik va empirik psixologiya ham bizning harakatlarimizni

---

kupchiligini ichki psixik kechiriklarining faqat tashqi ifodasidir deb
ta’kidlagan. 
Lekin bixevioristlar inson xulkini bunday tushuntirishni ilmiy emas deb
rad qildilar. Ularning davosiga ko`ra, fizik qonuniyatlariga bo`y sunmaydigan
fiziologik xususiyatlar inson xulqiga ta’sir qiladigan va uni boshqaradigan
aloqida psixik faoliyati yoki ong faoliyatini buzilishi mumkin emas.
Psixik va ong haqidagi Uotson: “Agar bixeviorizm fanda” qandaydir
ko`zga ko`rinarli o`rin olishni xoxlasa (lohal aniq obyektiv metod sifatida
bo`lsa ham), u “ong” tushunchasini mutlako rad kilmoqi kerak... Ong va uning
takidiy elementlari-bo`larning barchasi quruh gapdan iborat deb atagan. 
Shuning bilan bixevioristlar psixologiyasining oddiy terminalogiyasini
ham uloqtirib tashlaydilar. Ushbu Uotsonning o`zi yana shunday dedi: “Sexgi, 
idrok, diqqat, iroda, xayol...” kabi tushunchalardan, biror uimsa to`liq
tushungan foydalana olishini men mutlaqo bilmayman va unga ishonmayman
ham. 
Bixeviorizmning asoschisi Torndayk kuzatish metodi va maxsus
eksperimetlar o`tkazish bilan hayvonlarda (asosan, kalamushlarda) malaka xosil
qilish protsessini o`rgangan. Torndayk hayvonlar psixikasi o`rganishdagi xuddi
shu obyektiv metodlarni inson psixik hayotini urganishga ham kuchirish ( 
tadbiq qilish) mumkin deb hisoblanadi. Inson xulki reaksiyalar yiqindisi
sifatida bitta emas, balki butun bir qo`zqovchilar sistemasi bilan vujudgv
keltiradi. Organizimning javob harakatlari yiqindisi harakatlari yiqindisini
(xulqini) ro`yobga chiharuvchi barcha qo`zqovchilarning murakkab yiqindisini
bixevioristlar situatsiya (tashqi sharoit) deb ataydilar. 
Bixeviorizm nuqtai-nazardan, inson xulqi ong faoliyati bilan emas, balki
tashqi qo`zqovchilarning yiqindisi bulgan situatsiya bilan belgilanadi. 
Bixeviorizm nuqtai nazaricha, ta’lim va tarbiya tarbiyalanuvchilar va
uquvchilar ongiga tarbiyachi va o`quvchi tomonidan ta’sir qilishdan emas,
balki tegishli situatsiya (sharoit) tashki qilishdan iboratdir. 
Bu situatsiya organizmga bevasita ta’sir kilib inson qulqini kerakli
yo`nalishda shakillantirmoqi kerak. Ta’lim va tarbiya protsessining o`zi esa, 
kerakli malakalar xosil qilishga tenglashtirib qo`yiladi, boshqacha qilib aytganda 
ta’lim va tarbiya protsessi pressirovkadan iborat qilib qo`yiladi. 
Geshtal’t- pisixologiya ,yoki boshqachasiga struktura, yaxlit pisixologiya. Bu 
yo`nalishning asosiy vakillari X.Erenfel’s, V Keller, q qofkalardir. Bu psixologlar 
barcha murakkab psixik protsesslar elementlar xodisalardan sezgilardan tarkib 
topadi deb hisoblangan assotsiativ psixologiyaning vakillari bu ta’limotga qarama-
harshi o`laroq, har bir psixik xodisa yaxlit obrazdir, yaxlit struktura- geshtal’tdir 
degan nazariyani ilgari surdilar. Har bir psixik xodisaning mazmuni uning tarkibiga 
kirgan qism va yeeyementlarning yiqindisiga nisbatan mazmundorroq hamda 
boyroqdir.Ayrim epement va qisimlarning yiqindisi butunning mazmunini 

---

belgilamaydi balki, aksincha butun kism va elementlarning xususiyatlarini belgilab 
beradi.
Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi avvalo, idrok faktlari osasida 
ishlab chiharilgan edi. Idrok- bu sezgilarning yiqindisi emas, balki yaxlit obrozdir 
deb ta’kidlanardi. Psixik maxsulotlar va strukturalarning yaxlitligi bu ta’limot 
xotira ta’fakkur va iroda xodisalariga tadbiq qilingan edi. 
Bu alohida- alohida yo`nalish vaoqimlar bir qancha umumiy xususiyatlarga ega 
bo`lgan xolda “empirik psixologiya ” degan umumiy nom ostida birlashdilar.
Psixologiyaning predmeti va yetodlarini bir xil tushunish bu barcha omillarning 
birlashuviga sababchi bo`ldi.