Per Lagerkvist Karlİk pär Lagerkvist Dvärgen

partlayanda, nəsə eybəcər bir maye axır yaradan. Mən bu cür 
şeyləri eşidəndə az qalıram qaytaram.

---

161
Xəstəliyin səbəbkarının qaçqınlar olduğuna çox az adam 
tərəddüdlə yanaşır və onlara həmişəkindən daha çox nifrət 
etməyə  başlayıblar. amma,  eşitmişəm  ki,  bəziləri  hər  şeyi 
tamam  başqa  cür  izah  edir.  Onlar  belə  hesab  edirlər  ki, 
taun tanrının qamçısıdır, insanların böyük günahlarına görə 
verilən ilahi cəzadır. İndiki əzabları Tanrı yollayıb adamlara, 
günahlarını təmizləmək üçün yollayıb, odur ki, pərvərdigarın 
iradəsi ilə barışmaq gərəkdir.
Mən bunu cəza kimi qəbul etməyə razıyam. amma Tan-
rıdırmı onları qamçılayan? Bilmirəm. Çox ola bilər ki, bunu 
tamam başqa, şər qüvvələr eləyir.
Hərdən balaca pəncərəmin önündə oturub şəhərə yuxarı-
dan baxıram.
Hersoginya  qəribə  bir  həyat  yaşayır.  Heç  vaxt  tərk 
etmədiyi yataq otağında daim alaqaranlıqdır: pəncərələrdən 
qalın pərdələr asılıb. O deyir ki, günəş işığından ləzzət al-
mağa layiq deyil. Divarlar lüm-lütdür, otaqda nə stullar var, 
nə də stol, təkcə dua etmək üçün skamya durur, bir də ki, 
çarmıxa  çəkilənin  şəkli.  Əsl  rahibə  hücrəsidir.  Çarpayısı 
həmişəki  yerindədir,  lakin  orda  yatmır,  birbaşa  döşəmənin 
üstündəki  saman  qalağına  uzanır,  onu  da  dəyişməyə  izin 
vermir,  saman  isə  getdikcə,  iylənir,  ətrafa  pis  qoxu  yayır. 
Otağın havası heç vaxt təzələnmir, dəhşət bürküdür orda, bu 
üfunətli havadan lap boğuluram. Otağa bayırdan girən kimi, 
əvvəlcə heç nə görmürsən, amma tədricən gözlərin alaqaran-
lığa öyrəşir, yalnız onda hersoginyanın siluetini seçə bilirsən. 
necə gəldi geyindiyinin, başına daraq dəymədiyinin, özünün 
zahiri görünüşünə tam biganəliyinin şahidi olursan. Baxışları 
qızdırmalı adamların baxışıdır, yanaqları isə tamam əriyib, 
çünki öz vücudunu öldürməklə məşğuldur, yeməkdən demək 

---

162
olar ki, büsbütün imtina edib. Sarsaq qulluqçusu isə, elə hey 
deyinir ki, sahibəsi heç nə yemir. O da hərdən bir tikə yeyir ki, 
bu axmaq qız ağlamağını kəssin. Qulluqçunun özü yupyum-
ru, enlisifətdir, əlinə düşəni içəri ötürür. ucadan şikayətlənə-
şikayətlənə, sahibəsinin imtina elədiyi bütün ləziz təamları 
içəri ötürür.
Tövbə  edən  günahkar  qadın  vaxtının  çoxunu  çarmıxa 
çəkilmiş Məsihin önündə keçirir, dizi üstə duraraq faydasız 
dualarını oxuyur. O bilir ki, dualarının xeyri yoxdur və hər 
dəfə də dua etməmişdən Məsihə xüsusi bir iltimasla müraciət 
edir,  yalvarır  ki,  ona  növbəti  dəfə  müraciət  etdiyinə  görə 
bağışlasın.  Hərdən  də  lap  həvəsdən  düşərək,  təsbehini  bir 
kənara qoyur, alovlu nəzərlərini o böyük Rəhmdilə dikib öz 
yaradıcılığının məhsulu olan dualarını mızıldanmağa başla-
yır. Lakin o yenə eşitmir və qadın dizləri üstündən elə dua-
dan qabaq idisə, eləcə də ayağa qalxır. Çox vaxt qulluqçunun 
köməyi olmadan yerdən dura bilmir, deyirlər ki, hərdən hal-
sızlıqdan yerə yıxılıb qalır, yalnız kameristkası gələndə onu 
çəkib samanın üstünə uzadır.
İndi o bizim başımıza gələn bədbəxtliklərdə yalnız özü-
nü  günahlandırır.  Başqasının  yox,  məhz  onun  günahlarıdır 
şəhərdə baş verən dəhşətlərin, bütün əzabların baiskarı. Çətin 
ki, şəhərdəki vəziyyət barədə elə çox məlumatı ola. Lakin hər 
halda, dumanlı şəkildə də olsa, yəqin təxmin eləyir nələr baş 
verdiyini. Bütün bunlara baxmayaraq, mənə elə gəlir ki, o bu 
dünyaya biganədir və burada baş verənləri tam əhəmiyyətsiz 
sayır. İndi öz dünyasında yaşayır və öz qayğıları var onun.
İndi  başa  düşüb  ki,  don  Rikkardoya  məhəbbəti  günah-
larının ən böyüyüdür. Məhz onun ucbatından yaşamağı çox 
qiymətli nemət sayaraq həyatdan möhkəm yapışırdı. Deyir 

---

163
ki, hər şeydən çox onu sevirmiş, məhəbbəti bütün vücudunu 
çulğayaraq  böyük  xoşbəxtlik  gətirirmiş  özünə.  İnsanı  belə 
hədsiz sevmək yaramaz. Yalnız Tanrını belə sevmək olar.
Bilmirəm,  özünə  indiki  əziyyətləri  verməsi  onun 
cinayətkar  həyatına,  cəhənnəmdə  mütləq  nəsibi  olacaq 
əzablara gözlərini açmağımla nə dərəcədə əlaqədardır. Mən 
ona  yaramazların  çəkəcəyi  əzablardan  danışmışdım,  o  da 
izahlarımı  müticəsinə  dinləyirdi.  Sonra  da  başladı  özünə 
əzab verməyə.
Mən  onun  yanına  gələndə,  həmişə  çox  minnətdar  olur. 
Mənsə onun otağına tez-tez gəlməkdən qaçıram.
ancelika xəstəlikdən qurtuldu, yenə ayaq üstədir. Lakin 
nə stol arxasında görünür, nə sarayda. Mən onu bir neçə dəfə 
rozaridə, bir də çay kənarında görmüşəm. Gözləri əvvəlkindən 
də  böyük  olub  –  əgər  ondan  böyük  göz  ümumiyyətlə  ola 
bilərsə – özü də bomboşdur bu gözlər. adamda elə təəssürat 
yaranır ki, gözləri heç nə görmür.
Mən fikir verdim ki, boynunda Covanninin medal yonunu 
gəzdirir  və  o  medalyon  qana  bulaşıb.  Görünür,  yatağından 
tapıb yadigar kimi götürmüşdü.  Barı, üstündəki qanını yu-
yaydı əvvəlcə.
Görün nə fikirləşirəm. ana cənnətdədir, bu bəlli, oğlu isə 
cəhənnəmdə əzab çəkir, çünki günahın qoynunda uyuyarkən 
ölüb; nə etiraf edib, nə tövbə. Belə çıxır ki, onlar heç vaxt 
görüşə bilməyəcəklər. Ola bilər ki, ancelika oğlanın ruhunun 
nicatına dayaq ola biləcək bir məxluq kimi dua edir. amma 
mənasız səylərdir.
Onun beynindəkiləri kim bilir ki. O həmin gecə oyanan-
dan  bəri,  daha  doğrusu  sevgilisinə  son  sözünü  deyəndən 
bəri, ağzını açıb bir kəlmə də danışmayıb. Sonuncu sözü nə 

---

164
idi, onların söhbətlərinə qulaq asmış bir şəxs kimi, bu mənə 
tamamilə aydındır.
O, indi öz ümidinə qalıb, hamı qaçır bu qızdan.
Taunun və başqa bəlaların pərvərdigarın cəzası oldu ğuna 
və bütün bu azar-bezardan qorxmağın yersizliyinə inananlar, 
bütün  bunlar  üçün  İlahiyə  minnətdarlıq  hissi  bəsləmək  la-
zım olduğunu söyləyənlər, indi küçələri dolaşaraq öz inanc-
larını  yaymaqla  məşğuldurlar,  onlar  öz  vücudlarına  əzab 
verirlər  ki, Tanrıya  onların  ruhunu  xilas  etməkdə  yardımçı 
olsunlar.  Gözləri  çuxura  düşmüş  canlı  skeletlərdən  ibarət 
bu  dəstələrdəki  insanlar  o  qədər  zəifdirlər  ki,  əgər  vəcdə 
gəlmələri olmasaydı,  heç  ayaq  üstə  də  dayana  bilməzdilər. 
Onların  dalınca  çoxları  gedir  və  bir  azdan  vəcdə  gəlməyi 
öyrənirlər. İnsanlar öz işlərini buraxır, evlərini, yaxınlarını, 
hətta ölən qohumlarını belə ataraq, onlara qoşulurlar. Qəflətən 
tükürpərdici, sevincək bir çığırtı eşidilir, birisi küçənin orta-
sına atılır, özünü bir təhər dəstənin ortasına soxub, ucadan, 
rabitəsiz sözlər çığıraraq baş-gözünə döyməyə başlayır. Bu 
yerdə hamı Tanrıya alqış yağdırır və küçənin hər iki tərəfində 
bu  mənzərəyə  diqqətlə  baxan  camaat  dizi  üstə  düşür. 
Dəhşətlərini  bəs  deyincə  seyr  etdikləri dünyəvi  həyat  artıq 
onlar üçün öz dəyərini tam itirir. Onların qayğısı indi yalnız 
ruhlarının nicatıdır. 
Deyilənlərə  görə,  ruhani  atalar  bu  fanatiklərə  çəp-çəp 
baxırlar,  çünki  onlar  xalqı  kilsələrdən,  oradakı  təntənəli 
mərasimlərdən  yayındırır,  –  ikonalı-zadlı,  küçələrdəki  bu 
üfunətin içində gözəl qoxu yayan buxurdanların yelləndiyi, 
dini  mahnılar  oxuyan  oğlanları  olan  mərasimlərindən.  On-
lar  deyirlər  ki,  özünə  qeyri-insani  əzab  verən  bu  insanlar 
əsl xaçpərəst deyillər və özlərinin vəhşi fanatizmi ilə həqiqi 

---

165
imanın  bəxş  etdiyi  ilahi  təsəllidən  qaçırlar.  Tanrı  heç  də 
onları  təqdir  edib,  bu  hərəkətlərinə  sevinə  bilməz.  amma 
mən düşünürəm ki, həqiqi mömin elə onlardır ki, öz inam-
larını  belə  ciddi  qəbul  edirlər.  Ruhani  ataların  isə  onların 
moizələrini çox ciddi qəbul edənlərdən bir qayda olaraq, heç 
xoşları gəlmir.
amma elələri də var ki, ətrafındakı dəhşətlər ona həyatı 
əvvəlkindən  daha  çox  sevdirməyə  başlayıb.  Ölüm  qorxusu 
onları məcbur edir ki, həyatdan nəyin bahasına olursa-olsun, 
lap möhkəm yapışsınlar. Şayiələr dolaşır ki, şəhərin bəzi sa-
raylarında kef məclisləri gecə-gündüz bitib-tükənmək bilmir, 
deyirlər  ki,  oralarda  lap  rəzil  əxlaqsızlıqlar  çiçəklənir.  La-
kin  elə  yoxsulların,  lap  dilənçi  kökündə  olanların  arasında 
da özünü, imkan dairəsində, bu cür aparanlar az deyil, onlar 
indi  imkanları  çatan  həmin  o  yeganə  günahı  gecə-gündüz 
törədirlər. Onlar öz miskin həyatlarından əl çəkmək istəmirlər 
və burada, qəşr darvazaları qarşısında nadir hallarda çörək 
paylananda, bu murdarlar hər tikənin üstündə qəzəblə çarpı-
şır, bir-birilərinin boğazını üzməyə hazır olurlar.
amma  digər  tərəfdən  elə  adamlar  da  var  ki,  yaxınları-
nın  yolunda  özlərini  qurban  verməyə  hazırdırlar,  nə  qədər 
mənasız  olsa  belə,  özlərinin  yoluxmağına  səbəb  olsa  belə, 
xəstələrə  qulluq  edirlər.  Onlar  ölümə  və  hər  cür  təhlükəyə 
tam biganə olduqlarını əməllərində nümayiş etdirirlər, sanki 
həyatlarını riskə qoyduqlarını da dərk etmirlər. Onları da dini 
fanatiklərə  bərabər  saymaq  olar,  lakin  bu  fanatizm  tamam 
başqa cür təzahür eləyir.
Beləliklə, əgər mənə yetişən söhbətlərə inansaq, şəhərin 
əhalisi  eynilə  elə  əvvəllər  yaşadığı  kimi  yaşayır,  hər  kəs 
öz  meylinə  uyğun,  amma  indi  hər  şeydə  bir  ifratçılıq  da 

---

166
müşahidə  olunur.  Deməli  Tanrının  onlara  yolladığı  bu 
cəzanın nəticəsi tamamilə cüzi oldu. Ona görə mən yaman 
tərəddüd içindəyəm. Tanrıdırmı bu taunu, başqa imtahanları 
bizə göndərən.
Famyetta  bu  gün  mənim  yanımdan  keçdi.  Təbii  ki, 
mənə  tərəf  nəzər  salmağı  özünə  layiq  bilmədi.  amma  bu 
sakitliyində necə mükəmməl, necə gözəldir! İndiki murdar 
qarışıqlıq və tələskənliyin içində o ruhu təzələyən sərin meh 
kimidir. Bütün görkəmində – əlçatmaz, vüqarlı mahiyyətində 
adama sakitlik bəxş edən bir sərinlik var. O, həyatın murdar-
lıqlarına özü üzərində qələbə çalmaq imkanı vermir, onlar-
dan güclüdür. Hətta onlardan istifadə etməyi də bacarır. O, 
diqqət cəlb etmədən, qürurunu qoruyaraq, heç nə olmayıb-
mış kimi, hersoginyanın yerini tutaraq sarayın birinci xanımı 
rolunu oynamağa başlayır. Qalanları isə getdikcə daha aydın 
başa düşürlər ki, bu yerdə tabe olmaqdan savayı əllərindən 
gələsi bir şey yoxdur. Ona heyran qalmaya bilmirsən.
Əgər başqa kimsə mənim yanımdan keçib üzümə nəzər 
salmağı  özünə  əskiklik  bilsəydi,  dəli  olardım. amma  indi 
mən onun bu hərəkətini tamamilə təbii sayırdım.
Mən  hersoqun  onu  niyə  sevdiyini  gözəl  başa  düşürəm. 
Özüm bunu bacarmazdım, amma bu tamam başqa məsələdir. 
Mən  ümumiyyətlə  kimisə  sevməyə  qadirəmmi?  Bilmirəm. 
Əgər sevə bilsəydim, yalnız hersoginyanı sevərdim. amma 
bunun əvəzinə ona nifrət edirəm.
Hər  halda,  bunu  aydın  duyuram  ki,  o  sevə  biləcəyim 
yeganə insandır. Bu necə alınır, bilmirəm, mənim üçün bu 
tamam anlaşılmazdır.
Məhəbbət həqiqətən dərkedilməz bir şeydir.
ancelika  özünü  çayda  boğdu.  amma  bunu  heç  kəs 
görməyib, çünki görünür, ya dünən axşam eləyib, ya da ki, 

---

167
gecə.  Qoyduğu  məktubdan  tamamilə  aydındır  ki,  intiharın 
məhz bu üsulunu özü seçib. Bütün günü mühasirəyə düşmüş 
şəhərin sərhədləri içində çayboyu gəzərək, onun cəsədini ax-
tardılar, amma bir nəticə hasil olmadı. Görünür su onun me-
yitini də Covannininki kimi, dənizə aparmışdı.
Sarayda  dəhşətli  qarışıqlıq  var.  Hamı  heyrət  içindədir, 
onun öldüyünə heç cür inana bilmirlər. Məncə burda qaranlıq 
bir  şey  yoxdur:  sevgilisi  ölmüşdü  deyə,  o  da  özünü  öldür-
dü. Hamı möhkəm dilxordur, hərə özünü günahlandırır. Ən 
çox da qızın məktubu səbəb olub bu söz-söhbətə. Məktubun 
məzmununu bir-birinə kim bilir neçənci dəfə danışır, ucadan 
oxuyurlar. Deyirlər ki, hersoqu bu məktub sadəcə sarsıdıb; 
o ümumiyyətlə baş vermiş hadisələrdən sarsılıb. Saray xa-
nımları kökslərini ötürüb burunlarını çəkir, məktubun təsirli 
ifadələrinə göz yaşı tökürlər. Mənim üçün onların göz yaşla-
rının, qüssələrinin səbəbi qətiyyən aydın deyil. Heç cür başa 
düşmürəm ki, qeyri-adi nə var axı bu məktubda. Bu məktub 
nəyi  dəyişir  ki:  elə  indicə  müzakirə  elədikləri  cinayət  də 
cinayət olaraq, qalıb. Məktubda təzə heç nə yoxdur.
Mən  onu  yüz  dəfə  eşitmişəm,  daha  ürəyim  bulanır,  lap 
əzbər bilirəm bu məktubu. Orda bunlar yazılıb:
«Mən artıq sizlərin içində qalmaq istəmirəm. Mənə qar-
şı çox mehriban olmusunuz, amma sizi başa düşə bilmirəm. 
Başa  düşə  bilmirəm  ki,  uzaq  ölkədən  mənə  dünyada 
məhəbbətin olduğunu demək üçün gəlmiş sevgilimi mənim 
əlimdən necə ala bildiniz.
Mən məhəbbət kimi bir hissin olduğunu heç bilmirdim. 
amma Covannini görəndə başa düşdüm ki, məhəbbət – dün-
yada  real  olan  yeganə  şeydir,  bütün  qalan  anlayışlar  onun 

---

168
qarşısında bir heçdir. Onu ilk dəfə gördüyüm an anladım ki, 
niyə mənim üçün o vaxtadək yaşamaq çətin idi.
İndi  də  onsuz  burada  qalmaq  istəmirəm,  onun  dalınca 
getmək istəyirəm. Mən Tanrıya dua elədim, O isə mənə söz 
verdi ki, Covanni ilə görüşəcəyik və daim bir yerdə olacağıq. 
amma məni hara aparacağını demədi, O mənə deyə bilməzdi. 
Mən sadəcə olaraq, suya uzanmalı idim, özü aparacaq məni 
lazım olan yerə.
Odur ki, mənim özümə qəsd etdiyimi düşünməyin, mən 
sadəcə  olaraq,  deyildiyi  kimi  elədim,  mən  ölməmişəm, 
getmişəm ki, öz sevgilimə əbədilik qovuşum.
Medalyonu da özümlə aparıram, hərçənd ki, o mənim de-
yil. amma bunu da mənə demişdilər. Mən medalyonu açdım, 
içindəki portretə baxdım və bu dünyadan köçmək istədim.
Xahiş elədi sizə çatdırım ki, o sizi bağışlayıb. Mən özüm 
də sizi ürəkdən bağışlayıram.
ancelika»
Hersoginya beyninə yerləşdirib ki, ancelikanın ölümündə 
də günahkar odur. Mənə elə gəlir ki, öz uşağına ilk dəfədir ki, 
belə maraq göstərir. Özünə əvvəlkindən də artıq əzab verir 
ki, günahını yusun; heç bir şey yemir, Çarmıxa çəkiləndən 
bağışlanmasını diləyir.
Çarmıxa çəkilən isə cavab vermir.
Bu gün nahardan qabaq hersoq məni maestro Bernardo 
üçün yazdığı məktubla Santa-Kroçeyə göndərib. O çoxdan-
dır ki, sarayda görünmürdü və bu müddət ərzində demək olar 
ki,  onun  mövcudluğunu  da  unutmuşdum.  Mən  şəhərə  çox 
həvəssiz çıxdım, taun başlayandan bəri ilk dəfə idi oralara 
ayaq basdım. Bu heç də mənim xəstələnməkdən qorxduğu-
ma dəlalət etmir, sadəcə olaraq, elə şeylər var, onlara baxa 

---

169
bilmirəm, hətta demək olar ki, baxmaqdan qorxuram da. na-
haq deyilmiş getmək istəməməyim. Gördüklərim həqiqətən 
dəhşət  idi. amma  bununla  yanaşı,  gördüklərim  dərin  təsir 
bağışladı  mənə:  bu  mənzərələr  özünün  ibtidai  çılpaqlığı 
ilə  fərqlənirdi,  dünyəvi  məfhumların  əbəsliyi  və  ötəriliyini 
duymağa  imkan  verirdi.  Xəstələr  və  ölülər  bütün  yolboyu 
ayaq larımın altına sərilmişdilər, artıq canı çıxmışları başına 
göz üçün iki yarığı olan qara kapyuşon qoymuş qəbirqazan-
rahiblər yığırdılar, dəhşətli görkəmləri vardı onların. Qorxulu 
siluetləri sanki yerin təkindən peyda olur, bütün mənzərəyə 
bir  irreallıq  verirdi.  Onlar  təhlükəli  lunatik  arxayınlığı  ilə 
ayaqlarının  altında  qeyri-təbii  qıvrılaraq  sərilmiş,  cır-cın-
dıra  bürünmüş  bədənlərə  baxırdılar,  –  həyat  əlamətinin 
görünüb-görünmədiyini belə dəqiq demək mümkün olmayan 
bədənlərə.  Bu  xəstəlik  qurban larının  görüntülərindən  daha 
miskin, daha murdar bir şeyi təsəvvür etmək belə çətindir. 
Tez-tez  üzümü  yan  çevirirdim  ki,  ürəyim  qalxmasın.  Cır-
cındırın  arasından  dəhşətli  yaralar  görünürdü,  dərinin  gö-
yümtüllüyü  –  sonun  yaxınlaşdığına  dəlalət  edən  göyərmə 
görünürdü.  Bəziləri  tükürpərdici  çığırtılarla  cisimlərinin 
hələ  həyata  mənsub  olduğunu  bildirir,  digərləri  isə  huşsuz 
vəziyyətdə  qalsalar  belə,  itaətdən  çıxmış  əzaları  qıcolma-
dan mənasız hərəkətlər edirdi. Mən insanın bu dərəcədə al-
çalmasını ilk dəfə idi ki, görürdüm. Elələri vardı ki, dibsiz 
baxışları divanəlik alovundan parlayırdı və onlar halsızlığa 
qələbə çalaraq, xəstələr üçün quyulardan su daşıyan adam-
ların əlindəki qabları vəhşi kimi alır, qiymətli suyu yerə da-
ğıdırdılar. Bəziləri də heyvan kimi dörd ayaq üstə sürünüb 
özlərini  arzuladıqları  quyuların  başına,  bütün  bu  zavallıla-
rın ən çox ehtiyacı olduğu suya birtəhər də olsa yetirirdilər. 

---

170
Qiymətini tamamilə itirmiş həyatın hər bir işartısından belə 
acgözlüklə yapışan bu miskin məxluqlar insan simasını artıq 
itirmiş,  insan  ləyaqətinin  son  qalıqlarından  da  məhrum  ol-
muşdular. Onlardan yayılan üfunətdən danışmaq istəmirəm, 
bu barədə elə düşünmək bəs edir ki, ürəyim bulansın. Mey-
danlarda  tonqallar  çatılmışdı,  qalaq-qalaq  cəsədlər  yandırı-
lırdı, havada boğucu bir qoxu dururdu. Zəif tüstü-dumanın 
ağuşunda olan şəhərin üzərində dəfn zəngləri səslənir, bütün 
kilsələrdən dünyasını dəyişənlərin xatirəsinə fəzaya yayılan 
zəng səsləri bir-birinə qarışırdı.
Mən  maestro  Bernardonu  «Sirli  axşam»a  dərin  fikirlər 
içində  baxdığı  vəziyyətdə  gördüm,  elə  keçən  dəfələrdə  ol-
duğu  kimi. ağarmış  başını  azacıq  yana  əyərək  oturmuşdu, 
mənə  elə  gəldi  ki,  sonuncu  dəfə  gördüyümdən  bəri  bir  az 
da  qocalıb.  Stolun  arxasında  oturmuş  Məsih  çörək  kəsib 
tələbələrinə paylayırdı. Başının üstündə elə həmin ilahi halə 
görünürdü. Şərab camı əldən-ələ ötürülür, masanın üstündə 
isə  ağappaq  bezdən  süfrə  vardı.  Burda  nə  ac  vardı,  nə  su-
suz. amma  əlində  palitra  və  fırçası  olan  qoca  nədənsə  acı 
düşüncələrə qərq olmuşdu.
Mən ona deyəndə ki, hersoqdan məktub gətirmişəm, heç 
bir cavab vermədi, yalnız əliylə hövsələsiz bir tərzdə işarə 
elədi: yəni qoy bir yana. İstəmirdi ki, onu öz aləmindən ayı-
ralar. Hansı aləmdən?
Mən Santa-Kroçeni çaşqınlıq içində tərk etdim.
Qayıdarkən  kampanilanın  yanından  keçirdim  –  həmin 
kampanilanın  ki,  bütün  qalanlarından  hündür  olmalıy-
dı.  Müharibə  zamanı  təbii  ki,  orada  heç  bir  iş  getmirdi  və 
hamı artıq unutmuşdu bu tikilini. Elə natamam da qalmışdı, 
bənnalar işi yarımçıq tullayıb getmişdilər. Daha çox xaraba-

---

171
lıqlara  bənzəyirdi,  hərçənd  ki,  aşağı  hissələrində  Çarmıxa 
çəkilənin həyatından səhnələri əks etdirən bürünc barelyeflər 
tam başa çatmışdı və çox uğurlu da alınmışdı.
Mən əvvəlcədən deyirdim ki, belə olacaq.
Bizim qəsr matəm içindədir. Divarlar, mebel qara örtüklə 
bürünüb, hamı pıçıltı ilə danışır, barmaqlarının ucunda yeri-
yir. Saray xanımları bir nəfər kimi, qara atlas parçadan pal-
tarlar geyiblər, kişilərin əynində isə qara məxmər kostyum-
lar, əllərində qara əlcəklər var.
Hər  şeyin  səbəbkarı  ancelikanın  ölümüdür.  Sağlığında 
heç  kəsə  bu  qədər  əziyyət  verməmişdi.  Bizim  sarayda  yas 
saxlamaqdan ötrü ölürlər. Don Rikkardonun matəmi indi də 
qızın matəmi ilə əvəz olunub, əgər belədirsə, deməli indi don 
Rikkardo artıq birdəfəlik öldü. Bu dəfə mərhumun sağlığın-
da necə insan olmasını yada salmırlar, çünki məxsusi, ma-
raqlı bir cəhəti yox idi bu qızın – yeri gəlmişkən, kim bilir 
ki,  o  əslində  necə  idi.  Onun  üçün  sadəcə  ağlayırlar.  Hamı 
gənc  hersoq  qızının  bədbəxt  taleyinə  ağlayır,  hətta  Covan-
ninin də taleyinə acıyırdılar, hərçənd ki, o ən nifrətəlayiq bir 
düşmən  nəslinə  mənsub  idi.  Onların  artıq  heç  kəsin  şübhə 
ilə yanaşmadığı məhəbbəti və bu məhəbbət naminə ölümləri 
üçün köks ötürürlər. Məhəbbət və ölüm – insanların sevimli 
mövzularıdır, çünki məhəbbətə də, ölümə də ağlamaq adama 
həmişə ləzzət eləyir, xüsusilə də onlar birləşəndə.
Hersoq görünür sidq-ürəkdən əzab çəkir. Ən azı mənə belə 
gəlir: o tamam özünə qapanaraq dərdini heç kimlə bölüşmür. 
Hər  halda  mənimlə  bölüşmədiyi  yəqindir,  amma  əvvəllər 
hərdən  olurdu  ki,  mənə  inam  göstərib  sevindirirdi. amma 
onda tamam başqa şərait idi. İndi adamda elə təəssürat oya-
nır ki, sanki qaçır məndən. Mənim xidmətlərimdən də daha 

---

172
gec-gec  istifadə  eləyir.  Bernardoya  məktubunu  da  birbaşa 
mənim özümə verməmişdi, saray adamlarının birinin vasitəsi 
ilə ötürmüşdü.
Mənə hərdən elə gəlir ki, o hətta məndən qorxmağa baş-
layıb.
Bu qırmızıyanaq kəndçi qızı – hersoginyanın kame ristkası 
da xəstələnib. nəhayət ki, onun da rəngi qaçdı. Maraqlıdır, 
görəsən nə olub ona?
Qəribə işdir, amma mən ətrafda dolaşan xəstəlikdən heç 
qorxmuram. Məndə elə hissiyyat var ki, heç vaxt yoluxma-
ram. niyə? Sadəcə hiss eləyirəm, vəssalam.
Xəstəlik insanlar üçün qorxuludur, məni əhatə eləyən bü-
tün məxluqlar üçün qorxuludur – mənim üçün yox.
Hersoginya  getdikcə  daha  çox  düşür.  Bu  düşkünlüyü 
müşahidə eləmək ağırdır, bu düşkünlük həm onun öz içini 
dağıdır, həm də dörd tərəfində pintilik, cansıxıcı bir kir-pas 
yaradır.  Onun  əsl-nəcabətinə  və  əvvəlki  xasiyyətinə  işarə 
edən  yeganə  şey  –  onun  qətiyyətidir,  heç  kəsə  müdaxilə 
etmək imkanı vermədən seçdiyi yolla inamla gedir.
Kameristka xəstələnəndən sonra daha onun otağına heç 
kəsin  girmək  ixtiyarı  yox  idi  və  otağın  zir-zibili  xirtdəyə 
çıxmışdı.  Heç  bir  şey  yemir  və  elə  arıqlayıb  ki,  başa  düşə 
bilmirəm, ayaq üstə necə durur.
Təkcə mənim icazəm var ona baş çəkməyə. O, təmənna 
eləyir, yalvarır ki, gəlib bu zavallı günlərində ona kömək əlimi 
uzadım, imkan verim ki, günahlarını mənə etiraf etsin.
Mən sakitləşə bilmirəm. Elə indicə onun yanından gəlirəm 
və  hələ  hakimiyyət  duyğusunun  xofu  canımdan  çıxmayıb, 
insanlar  üzərində  bəzən  ələ  keçirdiyim  ha kimiyyətin  xofu. 
Onunla görüşümü təsvir eləyim.

---

173
Otağa ilk girdiyimdə həmişəki kimi, heç bir şey görmədim. 
Əvvəlcə,  qalın  pərdələrə  baxmayaraq,  pəncərə  bəlli  oldu, 
sonra da onu seçdim, Çarmıxa çəkilənin qarşısında, həmişəki 
bitib-tükənmək bilməyən dualarını mızıldanırdı. Başı duası-
na o qədər qarışmışdı ki, qapını açıb, içəri girməyimdən də 
xəbəri olmadı.
Otaqda elə bir hava vardı ki, az qaldım boğulam. İyrəndim. 
Hər  şeydən  iyrənirdim.  Üfunət,  alaqaranlıq,  beli  bükülmüş 
siluet,  arıq,  abırsızcasına  açıq  qoyduğu  çiyinlər,  boynunun 
aydın seçilən vətərləri, köhnə sağsağan yuvasına bənzəyən 
səliqəsiz  saçları,  nə  vaxtlarsa  sevilməyə  layiq  miskin  cis-
mi. İçimdə quduzluğa bənzər bir hiss duydum. İnsanlara nə 
qədər nifrət bəsləsəm də, belə alçalmaqlarına heç sakit baxa 
bilmirdim.
Birdən,  o  məni  hələ  qaranlıqda  görməmişdən  içimdən 
ucalan quduz qışqırığımı eşitdim:
–  nə  dua  eləyirsən?  Sənə  deməmişəm  ki,  dua  eləmə! 
Sənin duaların mənim zəhləmi töküb.
O çöndü, diksinməmişdi də, yalnız təpik dəymiş qancıq 
kimi zingildədi və müti baxışlarını mənə zillədi. Belə davra-
nış kişinin əsəbini səngidə bilər?! Mən insafsızcasına sözümə 
davam etdim:
–  Sən  elə  bilirsən  duaların  lazımdır  ona?  Elə  bilirsən 
ayaqlarının altına bax beləcə sərələnsən, yalvarıb burnunun 
suyunu töksən, günahlarını boynuna alıb tövbə eləsən bağış-
layacaq səni? Pah, tövbə eləyir, çox böyük işdir! Elə bilirsən 
aldada bilərsən onu? Elə bilirsən sənin içini görmür o?
Sən  don  Rikkardonu  sevirsən,  onu  yox!  Elə  bilirsən 
bilmirəm?  Elə  bilirsən  əzilib-büzülməyinlə,  pəhrizinlə, 
şəhvətli  cisminə  əziyyət  verməyinlə  məni  aldada  bilərsən? 

---

174
Sən aşnan üçün darıxırsan, Çarmıxa çəkilən üçün yox! Sən 
onu sevirsən!
Mənə  dəhşət  içində  baxırdı.  Qanı  qaçmış  dodaqları 
titrəyirdi. Qəflətən ayaqlarıma yıxılıb inildədi:
– Düzdür! Düzdür bu! Xilas et məni! Xilas et!
Onun etirafını eşidib lap özümdən çıxdım.
– Pozğun fahişə! – deyə çığırdım. – Xilaskarı sevən kimi 
göstərirsən  özünü,  o  tərəfdən  də  cəhənnəmin  arvadbazıy-
la pozğunluq eləyirsən! Cəhənnəmə atdığı birisinə görə öz 
Tanrını aldadırsan! Murdar iblis, Çarmıxa çəkilənə mütiliklə 
baxırsan,  ona  məhəbbətini  etiraf  eləyirsən,  özün  də  fikrən 
başqasının ağuşundasan, həzz alırsan! Və başa düşmürsən ki, 
Tanrı nifrət edir sənə? Başa düşmürsən?!
– Başa düşürəm! anlayıram! Xilas et məni! Xilas et! – 
deyə  inildəyir,  ayaqlarımın  altında  tapdalanmış  soxulcan 
kimi  qıvrılırdı.  Onun  necə  süründüyünü  görmək  nifrətimi 
oyadırdı,  bu  məni  ancaq  əsəbiləşdirirdi,  nə  qədər  qəribə 
olsa da, düşdüyü bu vəziyyətdən qətiyyən ləzzət almırdım. 
Əllərini mənə sarı uzatdı. – Məni cəzalandır, sən cəzalandır, 
Tanrının qamçısı sənsən! – deyə inildədi. Və yerdəki qamçını 
qaldırıb, mənə uzatdı, özü isə it kimi büzüşdü. Mən içimdə 
tüğyan edən, nifrətlə qəzəbin qarışığından yaranmış bir hisslə 
qamçını qapıb onun murdar bədənini qamçılamağa başladım, öz 
qışqırığımı da eşidirdim:
– Bu, Çarmıxa çəkiləndir! Həmin o Çarmıxa çəkilən ki, 
sənin divarından asılıb, odur səni qamçılayan, od kimi alışan 
yalançı dodaqlarınla min dəfə öpdüyün, sevirəm dediyindir! 
Sən heç bilirsən ki, məhəbbət nədir?! Bilirsən ki, nə istəyir o 
səndən?! Mən sənin üçün əzab çəkmişəm, sən isə bu barədə 
düşünmədin, deyir! İndi özün gör ki, əzab çəkmək nədir!

---

175
Mən  tamam  özümdən  çıxmışdım,  nə  etdiyimi  bəlkə 
də  anlamırdım.  anlamırdım?  necə  yəni!  Gözəl  anlayır-
dım! Mən öz qisasımı alırdım, hər şeyə görə alırdım! Mən 
ədalət  məhkəməsi  idim!  Mən  insanlar  üzərində  dəhşətli 
hakimiyyətimi  gerçəkləşdirirdim!  amma  bütün  bunlara 
rəğmən, sevinə bilmirdim.
O bircə dəfə də inildəmədi. Əksinə sakitləşdi, susdu. Və 
hər şey bitəndən sonra, necə vardısa, eləcə də uzanıb qaldı, 
ona əziyyət verən bütün tərəddüdlərini çox qəribə bir tərzdə 
dağıtmışdım.
–  Cəhənnəm  zəbanəsində  yanacaqsan!  Qoy  alov  sənin 
murdar məhəbbət günahını dadmış bətnini daim yalasın!
Bu hökmü səsləndirərək, onu yarı-huşsuz vəziyyətdə uza-
nılı qoyub getdim.
Öz otağıma qalxdım. Karliklərin yataq otağına girib, qa-
pını kilidlədim, ürəyim lap ağzımdan çıxırdı.
İndi, bu yazını qələmə aldığım zaman həyəcanım çəkildi, 
hal-hazırda  içimdə  ancaq  nəhayətsiz  boşluq,  ifrat  doyma 
hissinə bənzər bir şey duyuram. Ürəyim də artıq çırpınmır, 
heç nə hiss etmirəm. Boşluğa baxıram, daşa dönmüş sifətim 
isə sərt və kədərlidir.
Bəlkə də o mənə Tanrının qamçısı deyəndə səhv etmirdi.
İndidə elə həmin günün axşamıdır, oturub ayaqlarımın al-
tına sərilmiş şəhərə uzaqdan baxıram. artıq şər qarışır, kilsə 
zəngləri dəfn sədalarını kəsiblər, şəhərin ilahi məbədləri də 
insan  məskənləri  kimi  aramla  qaranlığa  qərq  olur.  Onların 
arasından meyitlər yandırılan tonqalların tüstüsünün burula-
raq  necə  qalxdığını  seçirəm  və  üfunətli  qoxu  bura,  mənim 
yanıma dırmanır. Yer üzünə elə bil qara duvaq enir və tezliklə 
tamam zülmət düşəcək.

---

176
Həyat! nəyə lazımdır o, nə xeyri var, nə məna daşıyır? 
Bu çıxılmazlıqdırsa, boşluqdursa onun mahiyyəti, bəs niyə 
davam edir?
Mən  məşəli  başıaşağı  çevirib  döşəmədə  söndürürəm  və 
gecə düşür.
Qulluqçu  qız  öldü.  Onun  qıpqırmızı  yanaqları  da  mane 
olmadı ölməyinə. Taun öz dəryazı ilə onu da biçdi, hərçənd 
ki, yoluxması uzun müddət heç kəsin ağlına belə gəlmirdi, 
çünki başqaları kimi əzab çəkmirdi.
Famyetta  da  öldü.  Dünən  səhər  xəstələndi,  bir-neçə  sa-
atdan  sonra  artıq  yox  idi.  Mən  onu  kabus-rahiblər  apar-
mağa gələndə gördüm. Ona baxmaq dəhşət idi. Sifəti şişib 
eybəcərləşmişdi, görünür elə bütün bədəni də bu kökdə idi. 
Onda artıq heyran qalası heç nə yox idi. Murdar bir cəsəd idi, 
vəssalam. Rahiblər onun qorxulu sifətini örtüb apardılar.
Bizim  sarayda  xəstəlikdən  dəhşət  qorxurlar  və  çalışır-
lar ki, meyitlərdən canlarını təcili qurtaralar. amma onu bu 
axşam xüsusi təmtəraqla basdıracaqlar – hökmdarın iradəsi 
belədir. Əşi, öləndən sonra nə fərqi var ki.
Onun ölməsinə kədərlənən yoxdur.
Hersoq  ola  bilər  ki,  kədərlənir.  Bəlkə  də  belədir. Ya  da 
özündə bir yüngüllük hiss eləyir. Ola da bilər ki, bu iki hissi 
eyni zamanda yaşayır.
Heç kəs bilməz bunu, çünki heç kimlə söhbət eləmir. Onun 
sifəti ağarmış, əldən düşmüş görünür, heç özünə oxşamır. Qara 
kəkilinin  altından  görünən  alnı  tamam  qırışıb,  yeriyəndə  də 
qəddini bükür. Tutqun baxışlarında qəribə bir parıltı, həyəcan 
var.
Bu gün onu ötəri gördüm. Xeyli vaxtdır ki, nadir hallarda 
görürəm onu.

---

177
Daha ona yemək vaxtı qulluq eləmirəm.
O  vaxtdan  bəri  hersoginyanın  yanında  olmamışam. 
Deyirlər ki, yarıhuşsuz vəziyyətdədir, uzanır. Hersoq tez-tez 
ona baş çəkir, gecələri səhərə kimi yanında oturur – bir gəl, 
oturmasın, Famyetta ölüb axı.
Bu insanlar qəribə məxluqdurlar. Onların bir-birinə mə-
həbbətini də heç vaxt başa düşə bilmədim.
Taun  onların  da  içində  azğınlığa  başlayandan  sonra 
düşmən mühasirəni açıb şəhərdən uzaqlaşdı. Bokkaros sanın 
muzdlularının bu düşmənlə döyüşməyə həvəsi yoxdur.
Beləliklə taun müharibəyə son qoydu. Təbii ki, başqa heç 
nəyin buna gücü çatmazdı. Hər iki ölkə müflis olub, xüsusilə 
də bizimki. Görünür hər iki xalq da bu iki müharibədə elə 
əldən  düşüb  ki,  daha  onlar  heç  cür  davam  etdirə  bilməz. 
Montansa da heç nəyə nail olmadı. Çox mümkündür ki, onun 
əsgərləri xəstəliyi burdan öz evlərinə aparacaqlar.
Sarayda ölənlərin sayı getdikcə artır. ancelikanın şərəfinə 
qurulmuş matəm atributlarına dəymirlər, ümumi yas ovqatı 
ilə tam uyuşur.
Saraydakı xidmətimdən tamam uzaqlaşdırılmışam. Daha 
məni çağıran yoxdur, heç kəsə gərək deyiləm. Ha mıdan da az 
hersoqa lazımam. Onu daha heç görmürəm.
Sifətlərdən görürəm ki, burda nəsə bir məsələ var. nə iş-
dir, anlaya bilmirəm.
Görəsən məndən ona nəsə deyiblər?
Öz  otaqlarımda  oluram,  özüm  üçün  yaşayıram.  Hətta 
yeməyə  də  düşmürəm,  burda  köhnə  çörək  qırıntıları  qa-
lıb, onları yeyirəm. Bəs eləyir, onsuz da yeməyə ehtiyacım 
həmişə az olub.

---

178
alçaq  tavanın  altında  tənha  oturub  düşüncələrimə  qərq 
oluram.
Heç  kəsin  maneçilik  törətmədiyi  bu  tənhalıq  getdikcə 
daha çox xoşuma gəlir.
Mən  artıq  çoxdandı  bir  şey  yazmıram.  Bu,  həyatıma 
qəflətən  müdaxilə  edən  və  qeydlərimi  davam  etdirməyə 
mane olan hadisələrlə əlaqədardır. Yazılarıma əlim çatmırdı. 
Onları yalnız indi veriblər özümə.
Sarayın zirzəmilərindən birində, divara zəncirlənərək otur-
muşam. Bir az bundan əvvələ kimi əllərim də zən cirlənmişdi, 
amma  bilmirəm  niyə,  onsuz  da  burdan  qaçan  deyildim  ki. 
Bunun məqsədi yəqin cəzanı ağırlaşdırmaq idi. İndi nəhayət 
qollarımı  açıblar  –  bilmirəm  niyə,  bunu  xahiş  etməmişəm, 
mən onlardan ümumiyyətlə heç bir xahiş eləməmişəm. Qan-
dalsız bir az rahat oldu, amma belə götürəndə, heç bir şey 
dəyişmədi. Bax, elə onda zindan gözətçisi anselmonu razı-
laşdırdım ki, karliklərin yataq otağından yazı ləvazimatımı 
gətirsin,  hərdən  başımı  qatım. Yazılarımı  gətirməyə  razılıq 
verəndə, çox mümkün ki, özünü müəyyən təhlükəyə məruz 
qoyurdu,  çünki  əllərimi  açsalar  da,  inanmıram  bu  sevinci 
mənə verməyə razı olaydılar, elə o özü də ürəyi istəyən kimi 
nəyəsə icazə vermək hüququna malik deyildi, özü dedi bunu. 
amma  pişqulluq,  sadə  oğlan  olduğundan,  onu  nəhayət  ki, 
razı sala bildim.
Yazılarımı  əvvəldən-axıra  oxudum  –  hər  gün  bir  az  – 
ləzzət elədi, sanki öz həyatımı, bir çox başqalarının həyatını 
bir də yaşadım, boş vaxtlarımda hər şey barədə fikirləşdim. 
İndi  mən  yazıları  dayandırdığım  yerdən  davam  etdirmək 
istəyirəm ki, həqiqətən yeknəsəq həyatıma heç olmasa bir az 
rəngarənglik gətirim.

---

179
Düzünü desəm, burda nə qədər qaldığımı bilmirəm. Zin-
dan həyatım o qədər hadisəsiz keçir, günlər o qədər bir-birinə 
bənzəyir  ki,  ayın  tarixini  hesablamaqdan  vaz  keçmişəm, 
vaxtın  necə  ötdüyünə  heç  fikir  vermirəm.  Lakin  məni  bu 
çalaya  gətirmələrinə,  divara  qandallamalarına  səbəb  olmuş 
hadisələri bütün detallarıyla xatırlayıram.
Günlərin birində, səhər özümçün sakitcə otağımda otur-
muşdum, birdən qapıda cəlladın köməkçilərindən biri peyda 
oldu və mənə tapşırdı ki, onun dalınca gəlim. Heç bir şey izah 
eləmədi, mən də soruşmadım, çünki onunla birinci danışmağı 
ləyaqətimdən aşağı sayırdım. Məni bir otağa gətirdi, nəhəng, 
qırmızısifət,  qurşağa  kimi  çılpaq  cəllad  özü  də  artıq  orada 
idi.  Otaqda  hakimin  nümayəndəsi  də  vardı,  mənə  işgəncə 
alətlərini  göstərəndən  sonra,  dəvət  etdi  ki,  hersoginyanın 
yanına gedərkən, orada baş verənləri səmimi etiraf eləyim, 
onun niyə bu vəziyyətə düşdüyü maraqlandırırdı onları. Mən 
təbii ki, imtina elədim. O iki dəfə dəvət elədi məni etirafa, 
xeyri olmadı. Onda cəllad yaxamdan tutub işgəncə dəzgahına 
bağlamağa  başladı,  təbii  ki,  işgəncə  vermək  fikrində  idi. 
Bəlli oldu ki, dəzgah mənim bədənimin ölçülərinə yaramır, 
məcbur oldum düşüm, gərək karliklərə uyğun gəlməsi üçün 
öl çülərini kiçildəydilər. Məcbur oldum sarsaq, kobud zara-
fatlarını dinləyim, deyirdilər ki, səni elə dartacağıq hündür-
boy oğlan olacaqsan. Sonra məni yenidən ata dır maşdırdılar 
və başladılar qəddarcasına işgəncələr verməyə. ağrıya bax-
mayaraq,  cınqırımı  da  çıxarmadım,  öz  murdar  peşələriylə 
məşğul olan bu adamlara istehza ilə baxırdım. Qanun adamı, 
başımın  üstündə  dayanıb  mənə  sarı  əyilmişdi,  etiraflarımı 
eşitmək istəyirdi, lakin mənim dilimdən bircə kəlmə də çıx-

---

180
madı. Mən onu satmadım. İstəmirdim ki, onun necə alçaldı-
ğını bilsinlər.
niyə mən məhz belə hərəkət elədim? Bilmirəm. amma 
heç  ağlıma  da  gəlmədi  ki,  onu  alçaldacaq  nələrisə  etiraf 
eləyim; bunun üçün hər şeyə dözməyə hazır idim. Dişlərimi 
bir-birinə sıxıb nifrət etdiyim bu qadına görə işgəncələrə dö-
zürdüm. niyə? Bəlkə də onun yolunda əzab çəkməkdən xo-
şum gəlirdi.
nəhayət  onlar  əl  çəkməli  oldular,  lənətlər  yağdıra-yağ-
dıra  kəndirlərimi  açdılar.  Məni  zirzəmiyə  aparıb  qandalla-
dılar, həmin o qandalla ki, əzilən xalqımı ilahi sirlərə vaqif 
eləyəndən  sonra  mənim  üçün  düzəltdirmişdilər,  hersoq 
düz  demişdi  onda,  bu  qandallar  da  kara  gəldi.  O  məhbəs 
indikindən  xeyli  qonaqpərvər  idi.  Bir  neçə  gündən  sonra 
məni bir də apardılar və həmin əzablardan yenə keçəsi ol-
dum. amma bu dəfə də bütün səyləri boşa çıxdı. Yer üzündə 
elə bir qüvvə yoxdur ki, məni danışmağa məcbur eləsin. Mən 
onun sirrini elə əvvəlki kimi, qəlbimdə qoruyuram.
Bir müddətdən sonra mən bir məhkəmə qabağında dura-
sı oldum, orda öyrəndim ki, yer üzünün ən qatı can  isiyəm 
və  digər  məsələlərlə  yanaşı,  hersoginyanın  ölümündə  də 
müqəssirəm. Onun öldüyünü bilmirdim, amma əminəm ki, 
bu xəbəri eşidəndə mənim sifətim içimdən hansı hisslər keç-
diyini  qətiyyən  bildirmədi.  O,  huşu  özünə  qayıtmadan  öl-
müşdü.
Soruşdular ki, özümü müdafiə etmək üçün deməyə bir sö-
züm varmı. Onları bircə kəlməyə də layiq görmədim. neçə-
neçə  bədbəxtliyə  səbəb  olmuş  bəd  əməllərimə  görə  məni 
sarayın  ən  qaranlıq  zirzəmisində  ömürlük  həbsə  məhkum 
eləyirdilər, orada divara qandallanmalıydım. Sən demə mən 

---

181
zəhərli  ilan,  əlahəzrət  hersoqun  şər  dühası  imişəm  və  elə 
əlahəzrətin ali iradəsinə əsasən, həmişəlik təcrid olunmalıy-
dım.
Hökmü dinləyərkən tüküm də tərpənmədi və qədim kar-
lik sifətim onlara ünvanlanan kinayə və istehza nümayiş et-
dirirdi, fikir verdim ki, onlar qorxu içində baxırdılar mənə. 
Məni apardılar və o vaxtdan bəri anselmodan başqa, bu rəzil 
məxluqların heç birini görməmişəm; o isə bir insan kimi o 
qədər bəsitdir ki, nifrət etməyə də dəyməz.
Zəhərli ilan!
Bəli, mən zəhər verdim onlara, bəs kim buyurmuşdu bunu 
etməyi? Bəli, mən don Rikkardonu öldürmüşəm, bəs onun 
ölümünü kim idi arzulayan? Bəli, mən hersoginyanı qamçı-
lamışam, bəs kim yalvarırdı ki, mən bunu edim?
İnsanlar  çox  zəif,  reallıqdan  çox  uzaq  məxluqlardır, 
belələri talelərini özləri yaza bilməzlər.
adama  elə  gəlirdi  ki,  sadalanan  bütün  bu  dəhşətli 
cinayətlərə  görə  məni  ölümə  məhkum  etməliydilər.  Lakin 
hökmün  elə  olmamasına  ya  çox  sarsaq,  ya  da  ki,  mənim 
hökmdarımı tanımayan birisi təəccüblənə bilər. Mən hersoqu 
o dərəcədə tanıyıram ki, belə şeylərdən qorxmaya bilərəm. 
Mahiyyətcə mən heç onun hakimiyyəti altında da deyiləm.
Mənim  üzərimdə  hakimiyyət!  nə  dəxli  var  ki,  mən  bu 
quyunun  dibindəyəm  indi!  Zəncirləməyin  nə  əhəmiyyəti 
var! Mən onsuz da sarayın ayrılmaz parçasıyam. Bunu on-
ların özləri də, məni saraya zəncirləməklə sübut etdilər. Yox, 
biz  bir-birimizdən  qurtula  bilmərik  –  nə  mən,  nə  mənim 
ağam. Mən məhbəsdəyəm – hersoq da məhbəsdədir. Biz bir-
birimizə zəncirlənmişik. Bir zəncirə bağlıyıq.

---

182
Mən gözəgörünməz, köstəbək həyatımla bu çalada yaşa-
yıram, o isə indi öz dəbdəbəli zallarında gəzib dolaşır. Lakin 
mənim həyatım, həm də onun həyatıdır. Onun gözəl və çox 
möhtərəm  həyatı  isə  mahiyyətcə  elə  mənim  həyatımdır  ki 
var.
Bütün  bunları  yazmaq  üçün  xeyli  vaxt  gərək  oldu. 
Mən  yalnız  günəş  şüası  dar  pəncərədən  kağızın  üzərinə 
düşəndə yaza bilirəm, elə ki, işıq düşdü, tələsməliyəm. Şüa 
döşəməyə düşənədək bir saatdan az vaxt keçir, ora enməyə 
isə zəncirlərim imkan vermir. Hərəkətim çox məhduddur. Elə 
buna görə də köhnə yazılarımı oxumağa bu qədər vaxtım get-
di, amma elə belə yaxşıdır, çünki başımı daha uzun müddətə 
qata bildim.
Günün  bütün  qalan  vaxtını  isə  elə  əyləşdiyim  kimi  də, 
əyləşirəm, qandallandığımdan başımı qatmağa heç nə yoxdur. 
Saat üçdən etibarən hava qaralmağa başlayır və günün çox 
hissəsini tam zülmətdə keçirəsi oluram. Qaranlıq çökən kimi, 
siçovullar peyda olur, ac gözlərini parıldada-parıldada, başla-
yırlar ətrafımda şütüməyə. Onları elə o dəqiqə görürəm, çün-
ki qaranlıqda heç də onlardan pis görmür gözüm, yavaş-ya-
vaş deyəsən elə siçovul kimi yeraltı məxluqa çevrilirəm mən 
də. Mənim bu eybəcər və murdar məxluqları görən gözüm 
yoxdur,  onları  ovlayıram,  sakitcə  oturub  yaxınlaşmaqlarını 
gözləyirəm,  sonra  da  başlayıram  tapdalamağa.  Bu  hələlik 
imkanım çatan həyat təzahürlərindən biridir. Səhər isə an-
selmoya əmr edirəm ki, aparıb tullasın onları. Heç bilmirəm 
ki, hardan peyda olur bu siçovullar. Görünür qapının altında 
yarıq-zad var.
Divarlarda  nəm  puçurlanır,  zirzəminin  havası  adamın 
iliyinə işləyən dərəcədə boğucudur; bu hava mənə hər şeydən 

---

183
çox  əziyyət  verir,  çünki  qoxulara  qarşı  həddindən  ziyadə 
həssasam. Döşəmə torpaqdır, məndən əvvəlki məhbuslar onu 
tapdalayaraq sərtləşdiriblər. Görünür, onların hamısı mənim 
kimi divara zəncirlənməyibmişlər, çünki döşəmə həqiqətən 
lap daşa dönüb. Gecə mən bir qucaq samanın üstündə yatı-
ram – onun kimi. amma mənim samanım onunku kimi kirli 
və üfunətli deyil, anselmoya tapşırıram ki, hər həftə dəyişsin. 
Mən tövbə edən günahkar deyiləm. Mən azad insanam. Mən 
özümə əzab vermirəm.
Bu zindan çalasında bax beləcə keçinirəm. Daşa dönmüş 
bir  sifətlə  oturub,  həyat  və  insanlar  barədə  düşüncələrimə 
qərq oluram və elə əvvəlki kimi, elə həmişəki kimi, heç bir 
şeydə dəyişmirəm.
Əgər onlar məni sındıra biləcəklərini fikirləşirlərsə, çox 
səhv edirlər!
Kənar  aləmlə  müxtəsər  bir  əlaqəni  mənim  mehriban 
nəzarətçim  vasitəsilə  yaradıram.  Mənə  yemək  gətirəndə 
sadəlövh bir tərzdə yuxarıda baş verənlərdən danışır, hadi-
sələri öz bildiyi kimi yozur. Onu dünyada baş verənlər ya-
man maraqlandırır və hadisələr barədə zülmlə ağlına gələn 
fikirlərini  bölüşməkdən  yaman  xoşlanır.  O  danışanda  hər 
şey adama dəhşətli dərəcədə sadə görünür, onu ən çox na-
rahat eləyən bütün bunlar barədə Tanrının nə düşündüyüdür, 
amma hər halda, işıqlı dünyanın işlə rinə indi dərindən bələd 
olmağıma görə, hadisələr haqda təxmini bir təsəvvür yaranır 
məndə. Hersoginyanın ömrünün son günləri, onun ölümü və 
mən bura düşəndən bəri baş vermiş başqa hadisələr barədə də 
təsəvvürüm bu yolla formalaşıb. Hersoq günlər uzunu sadiq-
lik nümayiş etdirərək, onun yatağının böyründən əl çəkmir, 

---

184
onun sifətinin günbəgün daha da şəffaflaşmasını, saray diliylə 
desək, şövqlənməsini izləyirmiş. anselmonun dediyinə görə, 
o, lap Madonna kimi gözəlləşibmiş, oğlan elə da nışırdı, san-
ki özü görmüşdü. Mən hersoginyanı öz gözləriylə görən bir 
adam kimi, onun həqiqətdə necə olduğunu bilirəm. Həm də 
ona inanıram ki, hersoq özünü onu tərk etməkdə olan arva-
dına həsr edərək gecə-gündüz yanından əl çəkməyib. Bəlkə 
də  gənclik  məhəbbətini  bir  də  yaşayırdı,  amma  bu  dəfə 
təkbaşına, çünki sevgilisi artıq dünyəvi şeylərin hamısından 
aralanmışdı. Yəqin ki, qadının tərki-dünyalığında, onun ila-
hi görkəmində çox riqqətləndirici məqamlar görürdü – onu 
mən yaxşı tanıyıram. Və bununla yanaşı, ola bilər ki, qadının 
onun iştirakı olmadan baş vermiş bu mübhəm dəyişməsindən 
çaşqınlıq keçirirdi, hərçənd ki, onu həyata qaytarmaq arzusu 
da səmimi idi. Qadın isə yavaş-yavaş, heç bir səbəb olmadan 
uzaqlaşırdı və bu da onun məhəbbətini daha da gücləndirirdi 
– axı həmişə belə olur.
Məni də məhbəsə, işgəncələrə özü elə bu əhvali-ruhiyyədə 
olarkən məruz qoymuşdu. Onu əlçatmazlığına görə sevirdi, 
elə  məni  də  bu  səbəbdən  əzablara  düçar  etmişdi.  Bu  məni 
təəccübləndirmir, məni təəccübləndirə bilən heç nə yoxdur.
Bernardo da, başqaları da ona baş çəkirdi. Qoca maestro 
deyirmiş ki, onun sifəti tam qeyri-adidir və o nəhayət indi 
anlamağa  başlamışdı  bu  qadını.  Və  deyəsən,  dərk  etməyə 
başlayırdı  ki,  onun  portreti  niyə  alınmamışdı. amma  hələ 
bəlli deyildi ki, onda həqiqətənmi portret yaxşı alınmamışdı, 
hərçənd  ki,  artıq  özü  heç  həmin  portretinə  bənzəmirdi.  Bu 
qoca həmişə düşünüb, sonra danışsaydı əla olardı.
Sonra səhnəyə müqəddəs atalar çıxmışdılar. Mən təsəvvür 
eləyirəm ki, onlar irəli-geri nə təhər şütüyürdülər oralarda. 

---

185
Ruhanilər bəyan ediblər ki, onun əbədi həyata qədəm bas-
ması – gözəl, ruhu yüksəldən bir mənzərədir. Təbii ki, onun 
öz ruhani atası da gəlibmiş və təbii ki, hər yetənə onun necə 
günahsız, mömin bir qadın olduğundan dəm vururmuş. O can 
verəndə, arxiyepiskop öz əliylə ona müqəddəs yağ çəkərək 
dini ayini icra edib, otaqda saysız-hesabsız prelat və bütün 
dini rütbə və çinlərdən olan xadimlər vardı. Lakin bütün bu 
camaata baxmayaraq, o tənha ölürdü, yanında kimsənin var-
lığından bixəbər.
Ölümündən sonra onun kirli, əzik kağız parçasında yazdı-
ğı məktubunu tapmışdılar, yazırdı ki, cəsədinin taun tutmuş 
xəstələrinki kimi yandırılmasını, külünün isə küçələrdə ha-
vaya sovrularaq tapdalanmasını arzulayır. Qərara aldılar ki, 
bu məktubu yazanda, ağlı və huşu artıq başında olmayıb və 
onun son iradəsinin yerinə yetirilməsinə heç kəs qol qoyma-
dı, hərçənd ki, onun iradəsi həqiqətən belə idi. Bunun əvəzinə 
ortaq  məxrəcə  gəldilər:  meyiti  mumyaladılar,  lakin  bəzək-
düzəksiz  adi  dəmir  tabuta  qoydular,  bəzək-düzəksiz,  sonra 
da küçələrdən keçirib kilsəyə, hersoq məqbərəsinə apardılar. 
Hersoq  soyadının  imkan  verdiyi  həddə  sadə  keçirilən dəfn 
mərasiminin ardınca nəfəsini də dərməyən qara camaat – hələ 
ölməmiş, canlı skeletlər gedirdi və anselmo taunlu şəhərdən 
keçən izdihamı təsvir edərkən, söylədi ki, bu ürəkparalayan 
bir mənzərə idi. Ola bilər ki, həqiqətən belə imiş.
İndi  təbii  ki,  xalqa  elə  gəlirdi,  mərhum  barədə  hər  şeyi 
bilir: necə insan olduğunu, son zamanlar necə yaşadığını, – 
və  camaat  da  başlamışdı  eşitdiklərini  öz  bildiyi  kimi,  belə 
mərasimlər vaxtı adətən necə danışarlarsa, elə də nəql etməyə. 
Onların fantaziyasını təbii ki, mərmərlə bəzənmiş məqbərədə 
gümüş hersoq tabutları ilə yanaşı qoyulan bu kifir tabut coş-

---

186
durmuşdu. Sadə tabut bu qadını qara camaata yaxınlaşdırır, 
onlardan  biri  edirdi.  Kameristkanın  macal  taparaq  hamıya 
danışdıqları:  hersoginyanın  tutduğu  oruclar,  özünə  zülm 
verməsi, ali ailədən olmasına baxmayaraq onu başqalarından 
artıq əziyyət çəkən seçilmiş bir şəxsə çevirmişdi – Tanrının 
oğlu olduğundan, hamıdan artıq əzab çəkən İsa kimi, hərçənd 
ki, çarmıxa təkcə onu çəkməmişdilər, bəzilərini hətta təpəsi 
üstə asmışdılar və ondan da artıq işgəncələr vermişdilər. Bu 
qadın tədricən az qala müqəddəsləşmişdi, bu dünyaya nifrət 
bəsləyən, onu rədd edərək cismini bilərəkdən öldürən biri-
si kimi. Və qara camaat qətiyyən həqiqətin qeydinə qalma-
yaraq  öz  fantaziyalarını  ürəkləri  istəyən  şəklə  salana  kimi 
rahatlanmadı. amma mərasim möcüzəsiz də ötüşmədi! Hər 
halda anselmo  bu  möcüzəyə  əməlli-başlı  inanmışdı.  O  is-
rar edirdi ki, gecələr onun tabutunun ətrafında bir parıltı ya-
ranırdı.  Olsun,  nə  deyirəm.  Kilsə  günün  bu  vaxtında  bağlı 
olduğu uçun kimsə buna tam əminliklə nə «hə» deyə bilər, 
nə «yox». Mömin adam isə həqiqətlə yalan arasında seçməli 
olanda, həmişə ikincisini seçir. Yalan hissiyyata daha zəngin 
məfhumlar  sırıyır,  həqiqətdən  daha  qəribə  görünür,  elə  bu 
səbəbdən mömin həmişə ona üstünlük verir.
Bu söhbətləri eşidəndə etiraf etməyə bilmirdim ki, özüm 
öz  əllərimlə,  amma  qeyri-ixtiyari  ona  müqəddəslik  haləsi 
düzəltmişdim, hər halda bu halənin parlaqlığında mənim də 
xidmətlərim vardı. Və bunu etdiyim üçün indi zindanda di-
vara zəncirlənmişdim. Onlar təbii ki, bu barədə heç bir şey 
bilmirdilər,  əgər  bilsəydilər  belə,  mənim  əzabkeşliyim  heç 
kəsin  marağını  cəlb  etməyəcəkdi.  Mən  onsuz  da  əzabkeş 
kimi  tanınmağa  can  atmıram.  Lakin  məni  əməlli-başlı 
təəccübləndirən,  müqəddəslikdən  bu  qədər  uzaq  olmağıma 

---

187
baxmayaraq belə bir məqsəd üçün alət seçilməyimdir.
Bir zamanlar – dəqiq vaxtını xatırlamıram, – anselmo da-
nışdı ki, Bernardo Müqəddəs ananın hersoginyanı xatırladan 
portretini yaradır. Hersoq da, bütün saray əhli də onun işini 
diqqətlə  izləyirdilər,  hamısı  möhkəm  sevinirdi.  Qoca  ma-
estro  deyirmiş  ki,  qadının  daxili mahiyyətini, bir  zamanlar 
ancaq təxmin etdiyi, ölüm yatağında isə əyani gördüklərini 
təsvir etmək istəyir. Bilmirəm bu dəfə nə dərəcədə müvəffəq 
olub, amma anselmo deyir ki, əsl şedevr yaratdığını hamı bir 
ağızdan söyləyir – amma onsuz da onun elədiklərinin hamı-
sına şedevr deyirlər də. uzun müddət işləyib həmin portre-
tin üstündə, amma nəhayət ki, bitirə bilib. Onun çörək kəsən 
Məsihi təsvir etdiyi «Sirli axşam»ı isə hələ başa çatmayıb və 
çox  güman  ki,  yarımçıq  da  qalacaq,  amma  bu  əsərini  biti-
rib. Yəqin bunu çəkmək daha sadə imiş. Onu kilsədən asıb-
lar,  mehrabın  üstündə  sol  tərəfdən, anselmo  da  onu  görən 
kimi uşaq təki sevinirmiş. Portreti çox bəsit ifadələrlə təsvir 
edərək, deyirdi ki, hamının yekdil rəyinə görə, hələ heç kəs 
belə  Müqəddəs  ana  yaratmayıb  –  mərhəmətli  və  gözəl. 
Xüsusilə də hamı onun sirli, mübhəm təbəssümünə heyran 
qalıbmış. O, hamını riqqətə gətiribmiş, deyirmişlər ki, görün 
bu  portretdə  nə  qədər  canlı,  anlaşılmaz,  ilahi  görkəmi  var. 
Mən başa düşdüm ki, həmin bu təbəssümü rəssam elə əvvəlki 
portretdən köçürüb – onun fahişəyə oxşadığı portretdən.
anselmo kimi bisavadın dilindən portret barədə təsəvvür 
yaratmaq asan deyildi, amma mənim anladığım qədər, maes-
tro mömin adamların qəlbini riqqətləndirə bilmişdi. Özünün 
Müqəddəs anaya  inanmasına  çox  kiçik  ehtimal  olsa  belə, 
yaratdığı obraza əsl dini hissiyyat verməyə, onu həqiqi dini 
məzmunla  çulğamağa  müvəffəq  olmuşdu,  tamaşaçılar  bu 

---

188
portretin  önündə  həyəcan  keçi rərək,  şaşırırdılar.  Xalq  yeni 
Müqəddəs  ananın  önünə  dəstə-dəstə  gəlirdi,  artıq  tezliklə 
onu  əllərində  şam  ziyarət  edir,  qabağında  diz  çökürdülər. 
Onun  önündə  diz  çökənlərin  sayı  başqa  mehrablardakın-
dan  artıq  olmuşdu,  mərhum  hersoginyanın  portreti  önündə 
o  qədər  şam  yanır  ki,  kilsəyə  girən  kimi  diqqəti  cəlb  edir. 
Xüsusilə də orada yoxsullar daha çox cəmləşir – dua etmək 
və dərdlərinə təsəlli tapmaq üçün. İndiki ağır zəmanədə art-
mış bədbəxt və istismar olunanların hamısı. O, yoxsulların 
Müqəddəs anasına və hamisinə çevrilmişdi, onlara hövsələ 
ilə qulaq asır, şikayətlərini dinləyərək təskinlik verir, sonra 
da ruhlarını dirçəldərək yola salırdı, hərçənd ki, sağlığında, 
mən biləni, kasıblarla heç vaxt maraqlanmazdı. Belə çıxırdı 
ki, Bernardo ilə mən xalqın dərin və səmimi dini hisslərinin 
oyanmasına xidmət göstərmiş olurduq.
Mən  indiyə  kimi  bu  hadisə  barədə  düşünürəm.  Kim 
fikirləşərdi ki, bu qadın mərhəmətli, təsəlli verən Müqəddəs 
ana  qismində  kilsədən  asılacaq,  qara  kütlənin  sitayiş  və 
məhəbbət  predmetinə  çevriləcək.  Kimin  ağlına  gələrdi  ki, 
günahsız, ilahi bir obraza girərək günahsızlığı və ilahiliyinə 
görə  ona  gətirilən  nəzir  pullarına  alınmış  saysız-hesab-
sız  şamların  parıltısında  hamıya  yuxarıdan  aşağı  baxacaq. 
Qəsrdə isə onun başqa bir portreti asılıb; hersoq tapşırmışdı 
ki, onu çərçivəyə alaraq divara assınlar, baxmayaraq ki, ma-
estro Bernardo özü bu portretdən razı deyildi; söhbət həmin 
o fahişəyə oxşadığı şəkildən gedir. Bir-birinə bənzəmədiyinə 
baxmayaraq, hər iki portretin, görünür öz həqiqəti vardı və 
hər iki portretdə tamamilə eyni mübhəm bir təbəssüm görü-
nürdü – kilsədəki dizibüküklər ona ilahi təbəssüm deyirdilər.
İnsanlar bulanıq güzgüyə baxmağı sevirlər də.

---

189
İndi, bütün bunları, yəni mən zindana düşəndən sonra baş 
verənləri təsvir edəndən sonra, belə baxıram ki, daha yazı-
lası  bir  şey  qalmır.  Düzdür, anselmo  şəhərdə,  sarayda  baş 
verən  cürbəcür  hadisələrdən  danışırdı  mənə,  lakin  elə  bir 
əhəmiyyətli  şeylər  baş  vermirdi.  Əhalinin  xeyli  hissəsini 
özüylə aparmış taun səngimişdi, elə başladığı kimi öz-özünə 
qurtarmışdı,  adamlar  getdikcə  daha  gec-gec  xəstələnirdilər 
–  sonra  da  taun  birdən  dayandı.  Həyat  tədricən  həmişəki, 
adi  məcrasına  düşdü  və  şəhər  bütün  başına  gələnlərə  bax-
mayaraq,  əvvəlki  görkəminə  qayıtdı.  Kəndlilər  yanmış 
təsərrüfatlarına dönüb evlərini yenidən qurdular, ölkə yavaş-
yavaş özünə gəldi, gücünü toparladı, hərçənd ki, hələ çox zəif 
idi.  Müharibədən  nəhəng  borclar  qalmışdı,  dövlət  xəzinəsi 
boş idi, elə buna görə də, anselmonun mənə danışdıqlarına 
inansaq, əhali ağır vergilərlə yüklənmişdi. amma nə deyirsən 
de, sülh gözəl şeydir, anselmo düşünür ki, vəziyyətdən bir 
təhər  çıxacaqlar,  hər  şey  düzələcək.  Xalq  ruhdan  düşmür. 
Bunları söyləyəndə, onun bəsit sifəti məmnuniyyətdən işıq-
landı.
O  mənim  başımı  özünün  bitib  tükənməyən  boşbo ğaz-
lığıyla qatırdı, hərçənd ki, hərdən çərənçiliyindən yaman yo-
rulurdum. Bu yaxınlarda gəlib elan elədi ki, Venesiyaya olan 
borcumuzu artıq ödədik və ölkə nəhayət ki, ağır yükdən qur-
tuldu. O deyirdi ki, indi müəyyən aydınlıq yaranıb və zəmanə 
çox  ağır  sınaqlardan  sonra  yaxşıya  doğru  dəyişirdi.  Hətta 
neçə illərdən bəri inşası dayandırılmış kampanilanı yenidən 
tikməyə başlamışdılar və ümid edirdilər ki, tezliklə başa çat-
dıracaqlar. Mən bunu da xatırladıram, amma hərçənd ki, heç 
bilmirəm bunu yazmağa dəyər, yoxsa yox. 
İndi artıq maraqlı heç nə baş vermirdi.

---

190
Mən  öz  zirzəmimdə  oturub  günəş  şüasının  intizarında 
gözlərimin kökünü saraltmışam, o görünəndə isə işıq saldığı 
kağıza etibar edəsi bir şey tapmayacağam. Qələmim bekar 
qalıb, mən isə əlimi tərpətməyə belə ərinirəm.
Yazılarım bezdirib məni, çünki məhbəs həyatım hər cür 
hadisəni tam istisna edir.
Sabah  kampanilanın  təntənəli  açılış  mərasimi  olacaq, 
onun zəngləri ilk dəfə səslənəcək. Onların müəyyən hissəsi 
xalqın  könüllü  ianələri  hesabına  gümüşdən  düzəldilib. 
Əksəriyyətin fikri belədir ki, zənglərin səsi məhz buna görə 
daha gözəl çıxacaq.
açılışda hersoq da, bütün saray əhli də iştirak edəcək.
açılış mərasimi baş tutdu və anselmo şahidlərdən eşit-
diyi  o  qədər  cürbəcür  şeylər  danışdı  ki,  mənə.  O  deyir  ki, 
bu mərasim qeyri-adi, unudulmaz idi, o qədər camaat top-
laşmışdı ki, iynə atsan yerə düşməzdi, az qala bütün şəhər 
orada idi. Hersoq saray əyanlarının önündə küçələrdən piya-
da keçmişdi, onların dalınca isə dəstə-dəstə camaat gəlirmiş, 
çünki  hamı  hökmdara  tamaşa  etmək  və  belə  bir  təntənəli 
mərasimdə şəxsən iştirak etmək istəyirmiş. O çox ciddi, yenə 
də  həmişəki  kimi  şax  qamətli  görünürmüş,  bu  əlamətdar 
günün yetişməsinə sevindiyi açıq bəlli imiş. Özü də, bütün 
əsabələri də gözəl, dəbdəbəli paltarlar geyibmişlər. Kilsəyə 
yaxınlaşanda  içəri  keçib  ilk  növbədə  hersoginyanın  tabutu 
önündə, sonra onun təsviri asılmış mehrabın qarşısında diz 
çökür  və  bütün  camaat  da  onun  kimi  dizi  üstə  düşür.  Dua 
edəndən sonra məbəd meydanına çıxırlar və bu an kampa-
nilanın zəngləri səslənir. Səs o dərəcədə ecazkar imiş, sanki 
göydən gəlirmiş və camaat da onu az qala yerində donaraq 
durub dinləyirmiş. Səs bütün şəhərə yayılırmış, dinləyənlərin 

---

191
hamısı da özünü xoşbəxt sayırmış. Bütün sadə camaat mey-
danda imiş, hersoqun ətrafına toplaşıbmışlar və hamı deyir-
miş ki, bu gün həyatlarının ən xoşbəxt günüdür. Bütün bun-
ları anselmo danışmışdı.
Çox təəssüflənirdi ki, özü həmin mərasimdə iştirak edə 
bilməmişdi,  çünki  həmin  saatda  məhbuslara  yemək  pay-
lamalı imiş və o, meydandan yayılan zəng səslərinə yalnız 
uzaqdan qulaq asmaqla kifayətlənməli olmuşdu. İlk zəng səsi 
eşidiləndə, yanıma gəlib dedi, ki, mərasim başlandı. O, qədər 
həyəcanlı idi ki, mənim qulaq asa bilməyim üçün hətta qa-
pını da açdı. Mənə elə gəlir bu mehriban adamın gözlərində 
yaş parlayırdı, o dedi ki, həqiqətən ilahi səsi var zənglərin. 
amma mənə elə gəldi ki, adi zəngdir də, görünməmiş bir şey 
yoxdur.  nəhayət  yaxamdan  əl  çəkib  gedəndə  buna  əməlli-
başlı sevindim.
Mən qol-qıçımın qandallarıyla oturmuşdum özüm üçün, 
günlər isə axıb gedir, həyatımda heç vaxt, heç nə baş vermir-
di. Həyatım boş və mənasızdır, amma şikayətlənmirəm. Mən 
başqa zəmanənin yetişməsini gözlə yirəm, gözlədiyim zəmanə 
mütləq gələcək, məni əbədilik burda saxlaya bilməzlər axı. 
Mənim hələ öz salnaməmi, bir zamanlar olduğu kimi, gün-
düz işığında davam etdirmək imkanım olacaq və hələ ehtiyac 
hiss edəcəklər mənə. Əgər öz ağamı düzgün başa düşürəmsə, 
şəxsi karliki olmadan uzun müddət keçinə bilməyəcək. Yox, 
mən  ruhdan  düşmürəm.  Yanıma  gələrək,  ayaqlarımdakı 
kündələri çıxa racaqları günü düşünürəm, mütləq gələcəklər, 
çünki mənim dalımca onları hersoq göndərəcək.

---