PƏrvanə MƏMMƏDLĠ

Azərbaycan mətbuatının neçə yaşı var? 

PƏRVANƏ  MƏMMƏDLĠ 
 
 
 
 
 
 
                 CƏNUBĠ  AZƏRBAYCAN  
                     MƏTBUATI TARĠXĠ 
 
 
                                         (XIX-XX-XXI yüzilliklər) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
2 
Bakı 2009 
 
 
 
 
Məmmədli Pərvanə Hacı qızı. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi. 
Bakı: “Elm”,2009. -230 s. 
 
 XIX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  ilə  İran  arasındakı  savaş  nəticəsində 
Azərbaycan  iki  yerə  parcalanmış,  Azərbaycanın  Quzeyi  və  Güneyi  o 
zamandan bir-birindən fərqli inkişaf xəttinə malik olmuşdur. İki əsrə yaxın 
vahid  bir  xalqın  mənəvi  ünsiyyətinə  qoyulan  qadağalar,  şovinist  çar  və 
şahlıq  rejimləri  qədim  və  zəngin  ədəbiyyata  və  tarixə  malik  bir  xalqın 
mənəviyyatına  ağır  zərbə  olsa  da,  onun  öz  varlığını  yaşatmaq,  gələcək  
nəsillərə  ötürmək  iradəsini,  millilik  qürurunu  sındıra  bilməmişdir.  Bu 
baxımdan  o  illərdə  yaranmış  ədəbiyyat,  mətbuat  xalqa  əvəzsiz  xidmət 
göstərmişdir. 
Oxuculara  təqdim  olunan  bu  kitabda  XIX  əsrin  birinci    yarısından 
müasir  dövrümüzədək  İranda  və  ondan  qıraqda  yaşayan  azərbaycanlı 
ziyalıların ədəbi-ictimai fəaliyyətindən, onların nəşr etdikləri çeşidli mətbu 
orqanlarından geniş bəhs olunur. 
Kitab  Güney  Azərbaycanda  mətbuat  tarixi  haqqında  sistemli  məlumat 
yaratmaq məqsədi ilə yazılmışdır. O bu sahədə ilk təşəbbüsdür,  
Kitab jurnalistika, filologiya, tarix və şərqşünaslıq fakültələrində təhsil 
alan tələbələr, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                         “Elm” nəĢriyyatı,2009

 
3 
GĠRĠġ 
 
Tarixin  amansız  hökmü  ilə  iki  yerə  parçalanmış  Azərbaycanın 
Quzeyində və Güneyində ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni həyat öz məzmun 
tutumu, inkişaf səciyyəsi baxımından fərqli istiqamətdə olmuşdur. İki əsrə 
yaxın bir zaman hüdudlarında vahid bir xalqın mənəvi ünsiyyətinə qoyulan 
qadağalar, şovinist çar və şahlıq  rejimləri qədim və zəngin ədəbiyyata və 
tarixə malik bir xalqın mənəviyyatına ağır zərbə olsa da, onun öz varlığını 
yaşatmaq,  gələcək    nəsillərə  ötürmək  iradəsini,  millilik  qürurunu  sındıra 
bilməmişdir. Azərbaycanın hər iki tayında «Araz» mövzusunda böyük bir 
ədəbiyyat  yaranmışdır.  Azacıq  siyasi  imkan  çərçivəsində  güneyli-quzeyli 
ziyalıların  məktublaşması,  onların  mətbuat  vasitəsi  ilə  yayılması  hər  iki 
tayda  yaşayan  azərbaycanlıların  Vətənin  birliyi,  bütövlüyü  inamını 
gücləndirmiş,  xüsusən  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  güneydə  inkişafına  belə 
ünsiyyətin böyük təsiri olmuşdur.  
XIX əsrin ikinci yarısında Quzeydə və Güneydə ilk mətbu orqanların 
meydana  çıxması  inzibati  cəhətdən  ayrı  düşmüş  bir  xalqın  ədəbi-ictimai 
baxımdan zəifləmiş ünsiyyətinin inkişafına təkan verdi. 
Güney  Azərbaycanın  mətbuat  tarixi  ilə  milli  azadlıq  hərəkatı  paralel 
olmuşdur. Hər inqilabdan sonra mədəni həyatda da irəliləyiş olmuş, lakin 
hakim dövlət siyasəti milli tərəqqinin qarşısına Çin səddi çəkmişdir. 
1906-1911-ci  illər  Məşrutə  inqilabı,  1920-ci  il  Xiyabani  hərəkatı, 
1945-ci  il  21  Azər  hərəkatı,  nəhayət  1978/79-cu  illər  İran  inqilabı  təkcə 
XX əsrdə Güney Azərbaycan türklərinin aparıcı qüvvə kimi iştirak etdiyi 
əsas  ağırlıq  mərkəzini  təşkil  etdiyi,  böyük  itkilər  verdiyi  inqilabi 
hərəkatlardır. 
Hər  iki  tayda  Azərbaycan  xalqının  düçar  olduğu  mənəvi  ağrıları  əks 
etdirən  «Molla  Nəsrəddin» jurnalı bu xalqın milli birliyinin təşəkkülündə 
böyük rol oynamışdır. 
«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  1906-cı  ildə  capdan  cıxan  saylarından 
birində  yazırdi    ki,  vaxtı  ilə  çar  hökuməti  Qafqaz  Azərbaycanının  başına 
gətirən  baqqal  oyununu,  indi  də  İran  mutləqiyyəti  Cənubi  Azərbaycanın 
başına  gətirməkdədir.  İrandakı  panfarsist  quvvələr  Cənubi  Azərbaycan 
xalqını milli zülm altında saxlamaqda, onların ana dilini boğmaqdadırlar; 
ana  dilində  mətbuat  və  ədəbiyyat  nəşri  qadağan  edilmişdir.  «Tehran 
hökuməti  İran  Azərbaycanında  türklük  söhbətlərini  o  dərəcədə  qadağan 
tutub  ki,  bu  sətirləri  cızmaqaralayanın  gözünün  qabağında  Təbriz 
şəhərində  həftənin  bu  baş  –  o  baş  kitab  mağazalarında  saxta  axtarışlar 
meydana gəlirdi ki, məbadə-məbadə orada bir türk kitabı tapıla». («Molla 
Nəsrəddin» № 5,1906)  

 
4 
Jurnal  uzaqgörənlikllə  elə  bir  gündən  xəbər  verirdi  ki,  o  gün  İran 
azərbaycanlıları milli zülmə, son qoyacaq, «tac və taxtı cumhuriyyət üsul-
idarəsinə  göndərəcək  və  deyəcəklər:  bizə  özgə  dili  lazım  deyil,  bizim  öz 
ana  dilimiz  var,  yəni  bizim  azərbaycan-türk  dilimiz  var…»  («Molla 
Nəsrəddin» № 19, 1925)  
 «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  1925-ci  ildə  Cənubi  Azərbaycanın  xoş 
gələcəyi ilə bağlı söylədiyi cümhuriyyət fikri nəhayət, 1945-ci ildə həyata 
keçdi. Həmin il Cənubi Azərbaycanda S.C.Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Milli 
Demokratik  Hökumət  quruldu.  Muxtariyyət  əldə  etmiş  Azərbaycanda  bir 
çox  sahələrdə,  eləcə  də  təhsil,  çap  işi  sahəsində  islahatlar  keçriildi. 
Azərbaycan dili rəsmi dil elan olundu. Ana dilində məktəblər açıldı, jurnal, 
kitab nəşr olundu, radio verilişləri yayımlandı… Lakin, təəssüf ki, bu cəmi 
bir il çəkdi.  
1978-1979-cu  illər  İran  İnqilabından  sonra,  bu  məsələ  yenə  də 
gündəmə  gəldi.  İran  dövlət  konstitusiyasında  öz  əksini  tapan  –  ölkədə 
yaşayan  bütün  xalqların,  eləcə  də  azərbaycanlıların  ana  dilində  ibtidai 
təhsil almaq, mətbu orqanları çıxarmaq,  kitab nəşr etmək kimi hüquqlara 
malik  olduğunu  göstərən  maddələr  qəbul  olundu.  Lakin,  təəssüf  ki,  bu 
günə qədər İranda ana dilində təhsil almaq, qəzet, kitab oxumaq kimi, ən 
adi  insan  hüquqları  pozulur.  1978-1979-cu  illər  İran  inqilabı  Cənubi 
Azərbaycanda  milli  mətbuatın  dircəlişi  üçün  zəmin  yaratdı.  Xüsusən, 
inqilabın  ilk  illərində  Azərbaycan  dilində  onlarca  jurnal  və  qəzet  nəşrə 
başladı.  Lakin  bunların  çoxunun  ömrü  qısa  oldu.  Sonuncu  inqilab  da 
Cənubda  yaşayan  böyük  bir  xalqın  milli-mənəvi  ehtiyaclarına  məlhəm 
olmadı. 
1978-1979-cu  illər  inqilabı  İranda  azərbaycandilli  mədəniyyətin, 
mətbuatın,  ədəbiyyatın  inkişafı  üçün  nisbi  zəmin  yaratsa  da,  1982-ci  ildə 
nəşr olunan anadilli mətbuat orqanlarının, «Varlıq» istisna olmaqla hamısı 
bağlandı.  20  illik  bir  zaman  ərzində  İranda  Azərbaycan  dilinin, 
ədəbiyyatının  yaşadılması,  «Varlıq»  dərgisinin  adı  ilə  ayrılmaz  surətdə 
bağlı olmuşdur. 
 Vaxtilə «Molla Nəsrəddin» jurnalının da qeyd etdiyi kimi əsrlər boyu 
İranın möhkəmlənməsində və tərəqqisində əsas rol oynayan, yeri gələndə 
canını  belə  əsirgəməyən  azərbaycanlılar  bu  gün  də  öz  hüquqları  uğrunda 
yorulmadan mübarizə aparırlar. Bu müqəddəs işdə çətinliklərlə nəşr edilən 
hər  bir  mətbuat  nümunəsinin  adicə  bir  sayının  da  böyük  siyasi,  mədəni 
əhəmiyyəti  vardır.  Oxuculara  təqdim  olunan  bu  kitab  Güney 
Azərbaycanında  mətbuat  tarixi  haqqında  sistemli  məlumat  yaratmaq 
məqsədi ilə yazılmışdır. 

 
5 
 
I  F Ə S Ġ L 
GÜNEY AZƏRBAYCANDA MƏTBUATI N YARANMASI  
VƏ ONUN ĠNKĠġAF MƏRHƏLƏLƏRĠ  
 
1799-cu  ildən  Azərbaycanı  idarə  edən  Fətəli  şah  Qacarın  oğlu  vəliəhd 
Abbas  Mirzə  özünü  istedadlı  sərkərdə,  elmə,  sənətə  yüksək  qiymət  verən 
şəxsiyyət kimi tanıda bilmişdi. Bir mütərəqqi ziyalı kimi Abbas Mirzə bilirdi ki, 
ölkəsinin geri qalmasının səbəblərindən biri hərbi məğlubiyyətlər üzündəndirsə, 
digər  səbəbi iqtisadi  və  mədəni  geriliklə  bağlıdır.  O  dövrdə  fransalı  şərqşünas, 
yazıçı,  Bonopart  Napoleonun  mütərcimi  Jan  Gevr  İranda  olarkən  Təbrizdə 
şahzadə  Abbas  Mirzə  ilə  də  görüşür.
*
  Vəliəhdin  görüş  zamanı  ona  verdiyi  ilk 
suallardan  biri  Avropanın  inkişaf  və  tərəqqiyə  necə  nail  olması  ilə  bağlı  olur 
(26, 160). 
Abbas  Mirzə  verdiyi  suala  özünün  gəlmiş  olduğu  nəticəyə  uyğun  cavab 
alır;  hər  kəs  öz  millətinin  tərəqqisini  istəsə  bunu  elmi  bilikləri  ölkəyə  tətbiq 
etmək yolu ilə tapa bilər. 
Abbas  Mirzə  Avropaya  yaxınlaşmaq  üçün  ölkədə  bir  çox  sahələrdə 
islahatlar  keçirməyə  başladı.  İran-Rus  müharibələrində  İran  ordusunun  müasir 
texnikadan  geriliyi  üzrə  çıxmışdı.  Abbas  Mirzə  qonşu  Türkiyədə  III  Sultan 
Səlimin  apardığı  islahatdan  təsirlənərək  Azərbaycanda  bir  nizamlı  ordu 
yaratmağa  səy  göstərdi.  Yeni  ordu  hərəkət  edən  top  və  yeni  silahlarla  təhciz 
edilmiş,  hərbi  elmə  və  təlimə  yiyələnmək  üçün  Avropadan  zabitlər  dəvət 
edilmişdi.  Təbrizdə  silah  və  top  istehsalı  zavodu  qurulmuş,  hərbi  və  texniki 
kitabları çevirmək üçün tərcümə idarəsi təşkil edilmişdi. Uğurla nəticələnən bu 
islahatlar  tək  Cənubi  Azərbaycanda  deyil,  bütün  İranda  kitab  çapı  və 
litoqrafiyanın  tətbiqi,  tərcümə  işi  Avropaya  Avropaya  tələbələrin  göndərilməsi 
(Bu  hal  Şərqdə  ilk  təşəbbüs  idi  –P.M.)  və  Təbrizdə  ilk  nizamlı  hərbi  alayların 
yaranması  ilə  tarixə  daxil  oldu.  O  dövrdən  etibarən  Təbriz  İranın  mədəni  və 
iqtisadi mərkəzinə çevrildi. Təbrizdə bir çox ölkələrin konsulluğu açıldı. 

 
6 
Abbas  Mirzənin  təşəbbüsü  ilə  1809-cu  ildən  etibarən,  Avropada  təhsil 
almaq  və  orada  elm  və  texnikanın  yeniliklərinə  yiyələnmək  və  yeni  yaradılan 
qurumların  kadr  baxımından  təminatı  üçün  üçün  tələbələr  göndərildi.  1815-ci 
ildə  onların  sayı  7-yə  çatmışdı.  Avropadan  mütəxəssis  kimi  geri  qayıdan  bu 
gənclər,  sonralar  İran  və  Cənubi  Azərbaycanda  elm,  maarif  və  mətbuatın 
inkişafında  xidmət  göstərib,  ilk  mətbəələrin,  kitab  çapı,  qəzet  nəşri,  dünyəvi 
məktəblərin və s. əsasını qoydular (8). 
1812-ci  ildə  Abbas  Mirzənin  göstərişi  ilə  Təbrizə  ilk  çap  maşınları 
gətirildi. 
Moskva və Peterburqda çap işinə yiyələnən Mirzə Cəfər və Mirzə Əsədulla 
Təbrizə  geri  dönərkən  çap  maşınının  avadanlıqlarını  da  özləri  ilə  gətirərək, 
Abbas Mirzənin Avropadan gətirdiyi çap dəzgahlarında işə başladılar. 
1825-ci ildən etibərən Təbrizdə mətbəələr işə düşdü. 
İngilis şərqşünası E.Braun yazırdı ki, Təbriz, çap maşınının işə salındığı ilk 
şəhər  olduğundan,  sonralar  bütün  İranda  qurulan  mətbəələr  basmaxana,  oranın 
işçiləri  isə  basmaçı  adlanırdı  (60).  Bu  təbii  ki,  mətbəənin  və  çap  sənətinin 
Azərbaycanda qoyulduğundan irəli gəlirdi. 
1825-ci 
ildə  Təbrizdə  «Basmaxane-dər-əl-səltəne»  adlı  mətbəədə 
Müqəddəs  Quran  litoqrafiya  üsulu  ilə  çap  olundu.  Kitab  məşhur  xəttat  Mirzə 
Hüseynin işlədiyi nüsxə əsasında basılmışdı. İlk nəşr olunmuş kitablar sırasına 
«Fətəli  şahın  hakimiyyəti  illərinin  tarixi»  Əbdülrəzzaq  Dünbülinin  Qacarlara 
həsr  etdiyi  kitab, həmçinin  hüquq,  hərb  sənəti  və təbabətlə  bağlı  digər  kitablar 
daxil idi. Artıq 1820-30-cu illərdə tək Təbriz deyil, Urmiyyə, Ərdəbil, Qəzvin, 
Xoy  şəhərlərində  bir  neçə  mətbəə  mövcud  idi.  O  dövrdə  bütün  İranda  çap  işi 
Azərbaycan mətbəələrində yerinə yetirilirdi. 
Tehranda  ilk  mətbəələrdən  birini  Xoylu  Mirzə  Cabbar  Təzkirəçi  açmışdı. 
Dövrünün savadlı ziyalısı kimi tanınan bu şəxs bir neçə xarici dil bilirdi. Mirzə 
Cabbar  xarici  ölkələrdə  diplomat  kimi  çalışmış,  İranda  ilk  rəsmi  mətbu  orqan 
olan  «Ruznameye-vaqaiye-ittifaqiyə»nin  redaktoru  olmuşdur.  Rəsmi  nəşrlər 

 
7 
üçün  Avropa  qəzetlərindən  tərəqqi  ilə  bağlı  yazıları  tərcümə  edib.  «Bütün 
İranda ilk publisist və nəşriyyatçılardan olmuşdu». (2) 
Abbas  Mirzənin  İranda  apardığı  islahatları,  sonralar  Əbülqasım  Qayım-
Məqam və Tağı xan Fərəhani davam etdirirlər. Fətəli şah Qacarın nazirlərindən 
biri  olan  Mirzə  Əbülqasım  gənclik illərindən şair  kimi  tanınıb,  Sanai  təxəllüsü 
ilə  qəsidələr  yazırdı.  O,  həm  yazdığı  şerlərdə,  həm  də  saray  dəftərxanasında 
hazırladığı  məktub  və  sənədlərdə  o  vaxtlar  yüksək  üslub  kimi  qəbul  edilən 
ibarəli,  uzun  və  mürəkkəb  söz  birləşmələrini  sadələşdirməyə  nail  olmuşdu. 
Onun  xalq  dilinə  yaxın  olan  canlı  ədəbi  üslubu,  sonralar  rəsmi  (dəftərxana, 
qəzet, jurnal) dilə çevrildi. 
Qayem-Məqam  Abbas  Mirzənin  islahatlarını  daha  da  genişləndirərək, 
bütün  İranda  Avropa  tipli  ordu  yaratmış,  hərbi  sənayenin  və  toxuculuq 
sənayesinin əsasını qoymuşdu. 
Qayem-Məqamın  ardıcıllarından  biri  görkəmli  maarifçi  və  islahatçı  Mirzə 
Tağı  xan  Fərəhani-Əmir  Kəbir  idi.  Onun  atası  Məhəmmədəli  şahın  vəzirinin 
evində idarəçi idi. 
1829-cu  ildə  İran  höküməti  tərəfindən,  rus  səfiri  Qriboyedovun  ölümü  ilə 
əlaqədar  Rusiyaya  diplomatik  nümayəndə  heyəti  göndərilir.  Heyətin 
nümayəndələri  Rusiyanın  Peterburq,  Moskva,  Tula  şəhərlərində  olan  sənaye 
mərkəzlərini, maarif, mədəniyyət və elm ocaqlarını, hərbi məktəbləri, rəsədxana 
və digər mühüm müəssisələri gəzərək, onlarla tanış olmuşdu. 
Heyətin  nümayəndələri  içərisində,  sonralar  İranın  baş  naziri  rütbəsinə 
ucalan Tağı xan Fərəhani (Əmir Kəbir) də olur. 
Türkiyədə,  Ərzrum  konfransında  olarkən,  İran  nümayəndəsi  kimi  iştirak 
edən Tağı xan Türkiyə hökümətinin apardığı islahatlarla-tənzimatla da yaxından 
ilgilənmişdi. 
Mirzə Tağı xan Rusiya və Türkiyədə gördüklərindən xeyli təəcüblənmiş və 
İranın  iqtisadiyyatının  nə  qədər  geri  qaldığını  anlamışdı.  O,  belə  nəticəyə 
gəlmişdi  ki,  İranı  mövcud  böhranlı  vəziyyətdən  çıxarmaq  üçün  ölkədə  bütün 
sahələrdə  islahatlar  aparmaq  lazımdır.  Vəliəhd  Nəsrəddin  şah  Təbrizdən 

 
8 
Tehrana hakimiyyət başına gələndə vəziri Tağı xanı İran hərbi qüvvələrinin baş 
komandanı  və  özünün  birinci  naziri  təyin  edir.  Tutduğu  vəzifəyə  görə,  əmir-
nizam  ləqəbi  sonralar  ölkədə  apardığı  mütərəqqi  islahatlardan  sonra  Əmir 
Kəbirlə əvəzlənir.  
Tarixçi-alim F.Adamiyyət qeyd edir ki, onun şəxsi təşəbbüsləri nəticəsind ə 
İranda  ilk  xəstəxəna  yaradılmış,  ilk  dəfə  olaraq  dövlət  büdcəsi  tərtib  olunub, 
maliyyə  və  vergi  işlərində  islahatlar  aparılmışdı.  O  dəmir  yolu  çəkdirmək 
işləmiş,  sənaye  sahəsində  böyük  işlər  görmüşdü.  Toxuculuq  fabrikləri  və  bir 
sıra  zavodlar  onun  şəxsi  səyi  ilə  təsis  olunmuşdu.  O  ölkənin  mədənlərini  işə 
salmaq,  əkinçiliyi  inkişaf  etdirmək  və  s.  məsələlərlə  bağlı  mütəxəssislər 
hazırlamaq  məqsədilə  Moskva  və  Peterburq  şəhərlərində  olan  sənaye 
mərkəzlərinə  onlarla  tələbə  göndərmişdi.  O  ruhanilərin  hökumət  işlərinə 
qarışmasını məhdudlaşdırmaq istəyirdi.  
Təbrizdə  hərbi-siyasi  fəaliyyəti  illərində  (1829-1848)  Mirzə  Tağı  dəqiq 
elmlərə aid tərcümə və nəşrə təşəbbüs göstərir. F.Adamiyyət Əmir Kəbirin baş 
nazir  olduğu  illərdə  yeni  elmlərə  aid  müxtəlif  kitabların  çap  olunub, 
yayılmasına  böyük  rəğbət  göstərdiyini  və  səylə  çalışdığını,  bir  çox  kitabların 
onun fərmanı ilə yazılıb çap edildiyini yazır (57, 45).  
Bu  kitabların  içərisində  vaxtilə  vəliəhd  Abbas  Mirzənin  sərəncamı  ilə 
tərcümə  edilib  və  1846-47-ci  illərdə  çap  olunmuş  «Böyük  Pyotrun  tarixi» 
(1846),  «XII  Karl»  (1847),  «Böyük  İskəndər»  kitabları  kimi  tarixi  kitablar, 
Sədinin  «Gülüstan»ı,  Firdovsinin  «Şahnamə»si,  Xosrov  Nasirinin  «Divan»ı 
kimi  Şərq  poeziyası  nümunələri  var  idi.  Dahi  Azərbaycan  şairi  M.Füzulinin 
«Divan»ı ilk dəfə 1850-ci ildə Təbrizdə nəşr olunur. Bundan başqa 1852-ci ildə 
XIX əsr Azərbaycan şairi Nəbatinin, 1855-ci ildə XVI əsrin məşhur din xadimi 
Ə.F.Ərdəbilinin  yazdığı  «Əqideyi-İslam»  adlı  dini-tarixi  əsərinin  çap olunması 
ilə Azərbaycan dilində nəşr olunan kitabların əsası qoyulur.   
Artıq  XIX  əsrin  II  yarısında  Azərbaycanda  çoxlu  çapxanalar  mövcud 
olmasına  baxmayaraq,  onlar  Avropa  ölkələrindəki  mətbəələrdən  texniki 
baxımdan  çox  geri  qalırdı.  Əl  əməyi  ilə  işləyən  litoqrafiya  çapxanalarının 

 
9 
çoxunun avadanlığı köhnəlmişdi. Çap dəzgahlarında çap olunan məhsulun tirajı 
yüksək olanda (adətən tiraj 500-600-dən çox olmurdu) onun keyfiyyəti çox pis 
olurdu, mətn çətin oxunurdu.  
Təsadüfi  deyil  ki,  Eduard  Braun  özünün  1914-cü  ildə  çapdan  çıxmış 
məşhur kitabında aşağıdakıları yazırdı: «İran mətbuat tarixi ilə bağlı çox qəribə 
hallardan biri o idi ki, mətbəənin İranda çox erkən yaranmasına baxmayaraq, o 
çox  qısa  müddətdən  sonra  «dəbdən»  düşdü».  Uzun  müddət    çap  işi  litoqrafiya 
üsulu  ilə  aparıldı.  Bu  hal  XIX  əsrin  70-ci  illərinə  qədər  davam  etdi.  (4,6) 
E.Braunun  bu  fikri  ilə  razılaşmamaq  mümkün  deyil.  Və  onun  İran  mətbuat 
tarixindəki qəribə saydığı halın səbəbi yəqin ki, əsrin əvvəlində Abbas Mirzənin 
təməlini  qoyduğu  ölkəyə  gətirdiyi  çap  dəzgahı  avadanlıqlarının  çoxunun 
köhnəlməsi, gücdən düşməsi ölkəyə yeni texturanın gətirilməməsi ilə bağlı idi.  
1871-ci  ildə  Nəsrəddin  şahın  göstərişi  ilə  İranda  çap  və  tərcümə  işlərini 
mərkəzləşdirən  «Mətbuat  və  tərcümə  evi»  yaradılır.  Oraya  onun  təşəbbüskarı 
Məhəmmədhəsən  xan  rəhbərlik  etməyə  başlayır.  Artıq  70-ci  illərin  sonu  80-ci 
illərin  əvvəllərində,  İranda  və  Azərbaycanda  kitab  çapının  yeni  mərhələsi 
başlanır.  Nəşriyyat  işində,  istər  kitabların,  istərsə  də  mətbuat  nümunələrinin, 
həm  texniki  cəhətdən,  həm  də  məzmun  baxımından  keyfiyyəti  dəyişib,  müasir 
dövrün tələblərinə uyğunlaşırdı. 
Bu  dönüşü  doğuran  amillər,  yaranmaqda  olan  burjuaziya  ziyalılarının 
maarifçi fəaliyyətlərinin qüvvətlənməsi, habelə Qəriblə, ilk növbədə Rusiya ilə 
mədəni əlaqələrin genişlənməsi idi. 
1851-ci  ildə  Tehranda  Avropa  tipli  ilk  darülfününyu  (universitetinin)  əsası 
qoyulur. O, hərbi iş, tibb, musiqi və digər sahələr üzrə mütəxəssislər, məmur və 
dünyəvi  məktəb  müəllimləri  hazırlamalı  idi.  Bu  mərkəzdə  dərs  demək  üçün 
müəllimlər  əsasən  Avropadan  dəvət  edilmişdilər.  Bunun  üçün  dövlət 
büdcəsindən xeyli pul vəsaiti ayrılmışdı. Təbrizdə isə bu cür tədris ocağı 1877-
ci ildə yaradılır.  
Sovet  dövrünün  tədqiqatları  Qacarlar  barəsində  yazdıqları  əsərlərdə  bu 
sülaləyə məxsus hökmdarların İranı viran qoymuş bir müstəbid, Azərbaycanı da 

 
10 
zorla ələ keçirmiş bir işğalçı kimi təqdim edirdilər. «Qacarın Azərbaycanı işğal 
edən  bir  şəxs  kimi  qələmə  verilməsi,  habelə  parçalanaraq  daxili  feodal 
müharibələri,  məngənəsində  boğulan  bir  məmləkətdə,  Azərbaycan  Səfəvi 
dövlətini,  yenidən  dirçəldib  onun  tarixi  sərhədləri  daxilində  inkişafına  nail 
olmaq  istəyən  bir  azərbaycanlı  sərkərdəsinə  işğalçı  damğası  vurmaq  ən  azı 
ədalətsizlik idi» (30, 415). 
Maraqlıdır  ki,  artıq  müasir  tədqiqatçılar  Qacarları  İran  dövlətçiliyinin, 
dirçəldilməsi  və  inkişaf  etdirilməsində  oynamış  olduğu  tarixi  rol  möqeyindən 
yanaşıb, araşdırırlar.  
XIX  əsrin  80-ci  illərində  İranda  kitab  nəşrinin  yeni  mərhələsi  başladı. 
Ölkədə  ziyalıların  maarifçi  fəaliyyətləri  və  Avropa  ilə  əlaqələrin  qurulması 
nəticəsində  bir  çox  sahələrə  mütəxəssis  kadrlar  hazırlamaq  üçün  elmi  biliklər 
tədris  edən  kitabların  tərcüməsinə  və  nəşrinə  böyük  ehtiyac  vardı.  O  dövrdə 
tərcümə və nəşriyyat naziri Məhəmmədhəsən xan Etimadülsəltənənin bu sahədə 
böyük xidmətləri olmuşdur.  
Müqəddəm  Məhəmmədhəsən  xan  Etimadülsəltənə  dövrünün  mütərəqqi 
şəxsiyyətlərindən  idi.  İctimai  xadim  adını  qazanmış  Məhəmmədhəsən  xan 
tarixçi-alim idi. Qacarların rəsmi tarixçisi olmuş, sonralar mətbuat və çap işləri 
naziri  təyin  olunmuşdu.  O,  İranda  və  Cənubi  Azərbaycanda  maarifin,  o 
cümlədən  elmin,  kitab  çapı  və  qəzet  nəşrinin  inkişafında  əvəzsiz  xidmətlər 
göstərmişdir. Layiqli qiymətini almamış, xalqı tərəfindən az tanınmış istedadlı, 
cəfakeş  ziyalı  Məhəmmədhəsən  xan  haqqında  daha  ətraflı  məlumat  vermək 
yəqin ki, yerinə düşərdi. 
Məhəmmədhəsən  xan  Cənubi  Azərbaycanın  qədim  və  sənət  ocaqlarından 
olan  Marağa  şəhərində  əsl-nəcabətli  ziyalı  ailəsində  doğulmuşdu.  Gənc 
yaşlarında orduda xidmət etmiş, sonra sarayda diplomat kimi çalışmışdı. 
Məhəmmədhəsən  xan  Müqəddəm  Tehran  darülfünunun  ilk  məzunlarından 
olmuş,  istedadlı  tələbə  kimi  qızıl  medalla  təltif  olunmuşdu.  1863-67-ci  illərdə 
Fransada  təhsilini  davam  etdirməklə  yanaşı,  İran  səfirliyində  attaşe  kimi 
çalışmışdır. Məhəmmədhəsən xan bir çox Şərq və Avropa dillərini yaxşı bildiyi  

 
11 
üçün uzun illər Nəsrəddin şah Qacarın (1831-1896) şəxsi mütərcimi, tərcümə və 
nəşriyyat naziri olmuşdur. Məhəmmədhəsən xan əvvəl «Sani-əd-daulə» (Dövlət 
sənətkarı), sonralar «Etimad-ül-səltənə» (Sultanın etimadı) ləqəblərini daşıyır. 
1871-ci  ildə  Nəsrəddin  şah  Qacarın  göstərişi  ilə  İranda  çap  və  tərcümə 
işlərini  mərkəzləşdirən  (Darültəba  və  Darültərcümə)  –  Mətbuat  və  Tərcümə 
evinin  əsası  qoyulur  və  bu  elmi  müəssisəyə  Məhəmmədhəsən  xan  rəhbərlik 
etməyə başlayır. 
Onun  başçılığı  ilə  çalışan  bütöv  bir  işçi  heyəti  elmi  nəşriyyat  işləri  ilə 
məşğul  olur,  dövlət  qəzetlərini,  rəsmi  sənəd  və  fərmanları  çap  edirdi.  İdarədə 
Məhəmmədhəsən  xanın  əsərlərinin  və  hazırladığı,  materialların  qaydaya 
salınmasında, üzünün köçürülməsində ona yaxından kömək edən şəxslər olurdu. 
Bütün  sadalanan  bu  işlərə,  əsasən  darülfunun  əməkdaşları  cəlb  olunurdu.  Elə 
buradan görünür ki, Asiyada II Darülfünun kimi məşhur olan bu ali təhsil ocağı 
(ilk  darülfünunun  əsası  Türkiyədə  qoyulub)  tək  maarif  və  tədrislə  bağlı  işlərlə 
kifayətlənmirdi.  Bu  elmi  müəssisəni  idarə  etmək  üçün  «Elmlər  nazirliyi»ndə 
xüsusi  kitabxana,  saraya  məxsus  teatr  zalı  və s.  mədəni-maarif  müəssisələri  də 
yaradılmışdı.  Orada  dərs  deyən  avropalı  müəllimlərlə  yanaşı  Parisdə  təhsil 
almış və Avropa inqilabının şahidi olmuş iranlı müəllimlər də vardı (26). 
Tanınmış  Çex  şərqşünası  Yan  Ripka  qeyd  edir  ki,  darülfünunun  ilk 
müəllimləri  dərs  vəsaitinin  tərtibi  ədəbiyyatların  tərcüməsi  zamanı  özləri  də 
hiss etmədən müasir elmi fars dilinin terminologiyasının əsasını qoydular. (12) 
Hərçənd ki, Qayem-Məqamın öncə dildə apardığı bir sıra islahatlar onların işini 
xeyli  yüngülləşdirmişdi.  Avropa  ədəbiyyatının  xüsusilə  o  zaman  hakim  dil 
sayılan  –  fransızcadan  Düma  ata,  Jül  Vern,  J.Molyerin  əsərlərini  çevirən 
mütərcimlər,  orijinalın  tələbinə  uyğunlaşmaq  üçün  o  zamankı  fars  dilinə  xas 
olan  köhnəlmiş  şərtilikdən,  ibarəli  ifadələrdən,  artıq  sözlərdən  və  s.  vaz 
keçməyə məcbur olurdular. Bu çox əzablı iş idi. Amma məhz tərcüməçilər sadə 
və hər kəsin anladığı bir yazı üslubunun da təməlini qoyurdular. 
Məhəmmədhəsən  xanın  elmi  irsinin  araşdırıcısı,  tədqiqatçı  Tahirə 
Həsənzadə  yazır  ki,  «Darültərcümədə  Avropa  dillərindən  hərbi  və  diplomatik 

 
12 
işə  aid  kitablar,  coğrafiya,  kimya,  fizika,  tarixə  dair  dərsliklər  tərcümə 
olunurdu.  İranda  Avropa  mədəniyyətinin  yayılmasında  bu  idarənin  rolu  çox 
böyük idi». (1)  
Məhəmmədhəsən xan Qacarların tarixinə, ictimai elmlərə, həmçinin İranın, 
eləcə  də  Azərbaycanın  tarixi  və  coğrafiyasına  aid  30-dan  artıq  kitabın 
müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə kitablarının sayı 10-u keçir. 
Bu  əsərlərin  çoxu  İranın,  eləcə  də  Cənubi  Azərbaycanın  mədəniyyət 
tarixindən  və  coğrafiyasından  bəhs  edən  gözəl  mənbələrdir.  «Bu  əsərlər,  eləcə 
də  Avropanın  ən  görkəmli  yazıçılarının  əsərlərindən  etdiyi  siyasi  məzmunlu 
tərcümələr iranın ictimai-siyasi həyatına yeni ab-hava gətirirdi» (26)  
«Mənbələr  göstərir  ki,  Məhəmmədhəsən  xan  böyük  zəhmət  bahasına 
irihəcmli  elmi  əsərlər  yazmaqla  bərabər,  özü  təşəbbüsçü  olduğu  halda  digər 
alimləri  də  yazmağa  cəlb  etmişdir».  Onun  saraydakı  rəqiblərinin  canfəşanlığı 
nəticəsində  təəssüf  ki,  bəzi  mənbələrdə  onun  əsərlərinin  kollektiv  əməyin 
məhsulu olduğu fikrini irəli sürənlər də tapılırdı. 
Məhəmmədhəsən  xan  Darültərcümə  və  Darültəba  (Dövlət  nəşriyyat  və 
tərcümə  idarələri)  rəisi  kimi  1881-ci  ilədək  çalışmış,  1882-ci  ildən  ömrünün 
axırınadək  həmin  idarənin  naziri  naziri  vəzifəsində  qalaraq,  İranda  nəşriyyatın 
inkişafına əvəzsiz xidmətlər etmişdir  (26, 21)  
Məhəmmədhəsən  xan  10-a  yaxın  qəzetin  çap  olunmasında  iştirak  edir,  bir  
çoxunun redaktoru olur. Onlar aşağıdakılardır:
*
 
1. Ruznameye milləti.  
2. Ruznameye dövləti.  
3. Ruznameye elmi.   
4. İran. 
5. Mərrix. 
6. Miratüs səfər.  
7. Ruznameye orduye humayun. 
8. İttila. 
9. Şərəf. 

 
13 
Bu mətbu orqanlardan qısaca bəhs etmək yerinə düşər.