Plagiat report

verə bilər. Qlobal iqtisadi durğunluğun və

həssas artımın BVS üzərindəki neqativ təsir yollarının azaldılması üsullarından 

biri də qlobal maliyyə təhlükəsizlik

şəkəbələrinin qurulması ola bilər. Bu cür şəkəbələrin Formalaşdırılması qlobal və regional miqyasda maliyyə

sektorundakı uğursuzluqların qabağının alınması yolunda effektiv olacaqdır və çevikliyi təmin edəcəkdir. 

---

2.3. Bretton Vuds sisteminin iqtisadi mahiyyəti və Yamayka valyuta sisteminin çatışmazlıqları

Əvvəlki paraqraflarda qeyd etdiyimiz kimi dünya valyuta sisteminin inkişafında dörd əsas mərhələ fərqləndirilir.

Bu mərhələlərin inkişaf tarixi haqqında müəyyən qədər məlumat verdik. Bu paraqrafda isə Bretton Vuds və bu

günə qədər gəlib çatmış Yamayka valyuta sistemlərinin əsas xarakterik xüsusiyyətləri, işləmə mexanizmi,

prinsipləri və çatışmazlıqları araşdırılacaqdır. Bretton Vuds Sistemi: 1944-cü ilin iyul ayında 44 ölkənin

nümayəndələri Birləşmiş Ştatların Bretton Woods-da qəsəbəsində bir araya gələrək, müharibədən sonrakı

dünyanın beynəlxalq maliyyə, pul və maliyyə qaydalarının təmin edilməsini müzakirə etdilər.Bu müzakirələrin

nəticəsi olaraq, konfransın son günündə nümayəndələr bir razılaşma imzaladılar və bu müqavilə Bretton Woods

Sazişi olaraq qəbul edildi. Bu müqavilə müharibənin sonunda tətbiq edildi və 1973-cü ilin sonunda sistemin

dağılmasına qədər ABŞ, Kanada, Qərbi Avropa ölkələri, Avstraliya və Yaponiya arasında pul və maliyyə və ticari

əlaqələrin tənzimlənməsi qaydaları quruldu.Sistem, müəyyən mənada iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə

müxtəlif ölkələr tərəfindən dayandırılmış qızıl sisteminə qayıdış demək idi. Sistem, əsasən, ehtiyat pul sistemi kimi

qızılları bərpa etdi. Razılaşma ilə ABŞ dolları qızıl dəyərində sabit və xarici hökumətlər və mərkəzi banklar

tərəfindən bu sabit paritetdən sərbəst çevrilə bilən valyutaya öhdəlik götürdü. Əslində sistem ABŞ Dolları ilə qızıl

arasında sabit bir lövbər yaratdı. 1 unsiya qızılın dəyəri 35 ABŞ dollarıdır.Sistemə qatılan digər ölkələrdə öz pul

vahidlərinin dəyərini ABŞ dollarına sab itlədirlər və bu sabit məzənnə ətrafında yuxarı və aşağı ən çox 1%-lik üfiqi

bantlar arasında tətbiqinə icazə verəcəklərini qəbul etdilər. Beləliklə, nəzəriyyədə dolayı qızıl pul sistemi tətbiq

olundu. Amerika Birləşmiş Ştatları da qurduğu dolların ən azı 25% -inin ona məxsus qızıl ehtiyatlarına bərabər

olacağına söz verdi.Sistem beynəlxalq ticarətdə liberallaşmanı və tariflərin azaldılmasını və tədricən qaldırılmasını

da nəzərdə tuturdu. Həm də valyutaların gələcək konvertasiyasını təmin etmək məqsədi daşıyırdı.Həm də valyuta

məzənnələrinin sabitləşməsi və xarici ticarətin liberallaşdırılması nəticəsində baş verə biləcək xarici ticarət

balanssızlığı nəticəsində yaranan tədiyyə balansındakı problemlərin həlli üçün devalvasiyaya və ya yenidən

qiymətləndirməyə ehtiyac olmadan həll yolları tapmaq üçün Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) yaradılması

qərara alındı.BVF, tədiyyə balansında baş verə biləcək müvəqqəti balanssızlıqlarda cari kəsri yarana biləcək

ölkələrin valyuta məzəznnələrini dəyişdirmədən onlara qısa müddətli kapital təmin etməklə vəzifələndirildi.

Sistem ölkələrin tədiyə balansında ancaq sturuktur problemlərinin yaranması halında BVF-nun icazəsi ilə bir pul

vahidində 10% devalvasiya və revalvasiyaya icazə verirdi. Sistem qızıla əsaslansa da, praktikada ABŞ dollarının

ehtiyat pul kimi qəbul edilməsinə imkan verdi. Digər ölkələr və mərkəzi banklar ehtiyatlarında qızıl saxlamaq

əvəzinə gəlir əldə etməyə imkan verən ABŞ dollarına üstünlük verdilər. Ancaq zaman keçdikcə sistem zəifləməyə

və çatlamağa başladı. İlk əlamətlər 1958-ci ildə ortaya çıxdı. ABŞ-ın xarici ticarət kəsirlərinin artması nəticəsində

dollarda üzərindəki devalvasiya təzyiqi artdı. Qızılın bazar qiyməti ilə rəsmi məzənnə olan 35 dollar arasındakı

fərq yavaş yavaş ikincinin əleyhinə artmağa başladı. Bu problemi həll etmək və rəsmi lövbəri qorumaq üçün ABŞ

Almaniya, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya və İsveçrə ilə bir araya gələrk "London Qızıl Hovuzu" adlı

sistemi yaratdılar.Hovuz sərbəst bazarda qızılın ABŞ dolları qarşısındakı dəyəri 35 ABŞ dollarından daha çox

artdığında müdaxilə edərək təkrar 35 ABŞ dolları səviyyəsinə qaytaracaqdı. ABŞ-ın xarici ticarət kəsirinin artması

və digər qərb ölkələrinin xarici ticarət profisiti ABŞ dollarına təzyiq göstərdi. Bundan əlavə, soyuq müharibə

dövrünün gətirdiyi hərbi və sosial xərclər, xüsusən də Vyetnam müharibəsi və büdcə kəsiri nəticəsində inflyasiya

yüksəldi. Dollara təzyiq gücləndi. 1967-ci ildə funt sterlinqinə edilən hücum nəticəsində bu pul ABŞ dollarına

qarşı devalvasiya edildi. Qızıl hovuzun tətbiqi uğurlu olmadı və 1968-ci ildə ABŞ-ın tələbi ilə bu sistemin tətbiq

dayandırıldı. Almaniya hökuməti əlindəki ABŞ dolları ehtiyatlarının qızıla çevrilməyəcəyini elan etsə də, ABŞ

dolları və funt sterlinqdəki devalvasiya təzyiqləri dayanmadı. Bunun üzərinə ABŞ. hökuməti 1968-ci ildə ABŞ

Mərkəzi Bankı (FED) FED tərəfindən yaradılan ABŞ dolları likvidliyinin ən azı 25% ekvivalenti ilə öhdəlik

götürərək xarici ölkələrdə özəl sektora qızıl satmaq üçün birtərəfli öhdəlikdən imtina etdiyini elan etdi. Fransa

Mərkəzi Bankı ABŞ dollarıdakı ehtiyat aktivlərini qızıla çevirməyə başladığından ABŞ-ın qızıl ehtiyatları əriməyə

davam etdi. ABŞ dolları və funt sterlinqindəki devalvasiya təzyiqinin daha da artmasına səbəb olan sistemin

tətbiqi dövründə iki şərt qeyd edilə bilər. Birincisi, 1964-cü ildə Yenin, 1958-ci ildə Qərbi Avropa ölkələrinin

valyutaları ilə konvertasiyasını təmin etməkdir. Nəticədə, bu valyutalar milli iqtisadiyyatlarda disbalansın

valyutaların devalvasiyasına səbəb ola biləcəyi gözləntisi ilə spekulyativ hücumların hədəfinə çevrildi. İkincisi,

dünyada artan likvidlik səbəbiylə ABŞ maliyyə sistemindən başqa 1964-cü ildən bəri müxtəlif tənzimləmələrə

məruz qalmayan Avro dollar pul bazarının formalaşmasıdır. Bu şəkildə çoxmillətli banklar çox asan maliyyələşmə

halına gəldi. Həm konvertasiyanın, həm də Avro dollar pul bazarlarının inkişafı sayəsində xarici ticarət nəticəsində

yaranan tədiyyə balansı ilə qarşılaşan ölkələrin valyutaları sabit məzənnə rejimi altında spekulyativ hücumlar üçün

daha asan hədəf olmağa başladı. 

Problemi həll etmək üçün ilk koordinasiyalı hərəkət 1967-ci ildə BVF-nin rəhbərliyi ilə gəldi. BVF yalnız bankların

bir-biri ilə və BVF ilə apardıqları əməliyyatda istifadə ediləcək Xüsusi İqtibas hüququ (SDR) adlı bir valyuta yaratdı

və dəyərini 1 dollara bərabərləşdirdi. Ölkələrə ehtiyatlarının bir hissəsini bu valyutada saxlamaq imkanı verildi. Bu

yaradılan valyutanın bir üstünlüyü ondan borc və borc verməkdə istifadə etmək və bununla da faiz qazanmaq idi.

Qızılda belə bir gəlir gətirmə imkanı yox idi. Əslində məqsəd ABŞ xaricindəki mərkəzi banklar və hökumətlərin

ABŞ dollarını ehtiyat pul şəklində saxlamaqda davam etməyə təşviq etməkdi. Ancaq bu tətbiqlər də ABŞ dollarına

olan təzyiqləri azaltmaq üçün kifayət deyildi. Qızıl dəyər qazanmağa davam etdi. Nəhayət, 1971-ci ildə ABŞ sabit

bir məzənnə tətbiqinə dair öhdəliyini birtərəfli qaydada ləğv etdi, bu sistemin digər üzv dövlətlərindən

məsləhətləşmədən və təsdiqini almadan 35 dollardan aşağı geri qayıtmasına imkan verdi və valyutasınə

dalğalanmaq üçün sərbəst buraxdığını elan etdi. Ümumilikdə Bretton Woods sistemini canlı tutmaq üçün edilən

səylər qısa bir müddətdə uğursuz oldu. ABŞ-da işsizliyin azaldılması üçün tam məşğulluq hədəfinə çatmaq üçün

FED pul siyasətinin faiz dərəcəsini aşağı saldıqca, bu ölkədən kapital axını başladı və Qızıl / ABŞ Dolları

paritetindəki təzyiqlər sürətləndi. Nəticədə Yaponiya və Avropa İqtisadi Birliyi sistemi tərk etdi və valyutalarının

sərbəst üzməsinə icazə verdi. Beləliklə, 1944-cü ildə qurulan və o günə qədər tətbiq olunan Bretton Woods

Sisteminin təməli rəsmi şəkildə dağıldı(Michael D.B.,2001).

Sistemin əsas problemləri: Likvidlik və açar valyutaya güvən problemi: Ölkələr əllərində yüksək likvidliyə sahib

miqtar tutduqları təqdirdə pullarının xarici dəyərini müəyyən bir həddə sabit saxlaya bilərlər. Qızılın qeyri-kafi

tədarükü və sənayedə qızıldan istifadə səbəbi ilə qızıl beynəlxalq likvidlik baxımından əhəmiyyətli bir mövqe

tutmur. Beləliklə, likvidlik kəsiri ABŞ dolları ilə qarşılanır. ABŞ xarici defisitlərini maliyyələşdirmək üçün qızıl

ehtiyatlarını azaldır. Buna görə dollara inam sarsılır. Əlində dollar tutanlar dollarlarını qızıla çevirmək istəyirlər və

dünyada pul böhranı yaranır. Dollara inam qazanmaq üçün ABŞ tədiyyə balansını təmizləməlidir. Bu vəziyyət

beynəlxalq likvidlik təklifinin daralmasına səbəb olur.

Xarici balans problemi: BVF sistemi avtomatik bərabərləşdirmə mexanizminə əsaslanmır. Effektiv xarici tarazlıq

mexanizmi yoxdur. Sabit mübadilə prinsipinə görə avtomatik bərabərləşmə baş vermir.

Emissiya qazanma problemi: Emissiya qazancı; pulun dövriyyə dəyəri ilə onun istehsalı və həqiqi dəyəri arasındakı

fərqdir. Emissiya qazancına senyoraj da deyilir. BVF sistemində ABŞ əhəmiyyətli miqdarda emissiya edir. ABŞ

---

xaricində olanların isə likvidliyi təmin etmələri üçün mal və xidmətlər ixrac etməlidirlər. Lakin dünyanın Mərkəzi

Bankı olan ABŞ üçün bu məcburiyyət keçərli deyildir.

Resurs tullantıları problemi: Qızıl tələbi qızıl istehsalından asılıdır. Qeyri-müəyyən mənbələrdən əldə edilən qızıl

MB-ların kassalarına daxil olur. Bu vəziyyətdə ehtiyatların boşa israfı söz konusudur. Qızıl hasilatında israf edilmiş

qıt mənbələr inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi inkişafına xərclənməlidir. 

Az inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf problemi: Sistemin əsasındakı sərbəst ticarət və limitsiz konvertasiya bu ölkələrin

iqtisadiyyatına zidd idi. BVF sistemi inkişaf etməmiş ölkələrə kifayət qədər vəsait təmin edə bilmirdi.

Yamayka valyuta sisteminin çatışmazlıqları: hal-hazırki qlobal valyuta sistemi sonuncu beynəlxalq böhranın

müxtəlif mərhələlərində