Plazma. Xossalari va qo`llanilishi plazma asosiy tushuncha va harakteristikalar plazma. Xossalari va qo`llanilishi



Yüklə 86,78 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix07.01.2024
ölçüsü86,78 Kb.
#207712
Plazma Xossalari va qo`llanilishi plazma asosiy tushuncha va ha



Plazma. Xossalari va qo`llanilishi plazma asosiy tushuncha va harakteristikalar 
PLAZMA. XOSSALARI VA QO`LLANILISHI 
1.Plazma asosiy tushuncha va harakteristikalar. 
2.Plazma oqimining moddalarga ta’siri. 
3.Plazma oqimini olish.(tezlatish mehanizmi). 
4.Plazmaning issiqlik ta’siri.Plazma haqida tushuncha. 
Fizika va kimyoda plazma (yun. plasso — „shakl quyaman“) atamasi ostida gazga o‘xshash, zarrachalari ionlashgan 
modda holati tushuniladi. Gazni qizdirish uning atom yoki molekulalarini ionlantirib, plazmaga aylantirishi 
mumkin^ Issiqlikdan tashqari kuchli elektromagnit maydoni (lazer yoki mikrotoMqin) yordamida ham plazma hosil 
qilish mumkin. 
Plazma (yun. plasma — shakllangan) — to‘liq yoki kisman ionlashgan va har bir elementar hajmdagi elektron va 
ionlarning yig‘indi zaryadi nolga teng bo‘lgan gaz. Suyuqlikning gaz holatiga o‘tishi bug‘lanish, qattiq jismning gaz 
holatigao‘tishi sublimatsiya deb ataladi. Har qanday jism kuchli qizdirish natijasida gaz holatiga o‘tadi. Agar 
temperatura yanada oshirilsa, issiqlik energiyasi ta’sirida molekulalarning ionlarga ajralish jarayoni boshlanadi. 
Gazning ionlanishi turli vositalar yordamida, mas, yoritish, elektronlar yoki boshqa zarralar bilan bombardimon 
qilish natijasida ham sodir bo‘lishi mumkin. 
Plazma hajm birligidagi ionlashgan atomlar sonining shu hajm birligidagi barcha atomlar soniga nisbati Plazmaning 
ionlanish darajasi a deyiladi. a ning qiymatiga qarab zaif, kuchli va to‘la ionlashgan Plazma bo‘ladi. Kosmos va Yer 
sharoitlarida, hozirgi zamon texnikasida Plazma holatidagi modda g‘oyat katta rol o‘ynaydi. Gazlardan tok o‘tish 
hodisalari, ya’ni gazlardagi razryadlar, yashin, uchqun, elektr yoyi kabi hodisalar Plazma bilan bog‘liq. Yer 
atmosferasining yuqori qatlami Quyosh va boshqa kosmik omillar ta’sirida zaif ionlashgan Plazma bo‘lib, ular 
quyosh shamoli kurinishida Yer magnitosferasi va ionosferasini tashkil qiladi. Quyosh va yuqori temperaturali 
yulduzlar to‘la ionlashgan Plazmadan iborat. Plazma zichligi (1 sm dagi elektron yoki ionlar soni) quyidagi 
qiymatlarga ega bo‘ladi: galaktik fazoda p ~ 10 , quyosh shamolida p ~ 10 , qattiq jismlarda p - 1O22. "Plazma" 
terminini fanga birinchi bo‘lib amerikalik olimlar I.Lengmyur va L.Tonks kiritgan 
Umumiy holda Plazmani tashkil etuvchi elektronlar, ionlar va neytral atomlarning o‘rtacha kinetik energiyalari 
birbiridan farq qilishi mumkin. Bunday termodinamik muvozanatsiz holatdagi Plazmaga noizotermik Plazma deb 
ataladi. Mas, gaz razryadli Plazmada har bir elektronning o‘rtacha kinetik energiyasi ionnikiga qaraganda unlab 
marotaba katta bo‘ladi. Plazmaning muvozanatsiz holati razryad tokining energiyasi hisobiga saqlanib turishi 
mumkin. Ma’lumki, tashqi manba energiyasi asosan, elektronlar qabul qiladi. Elektron massasi ion yoki neytral zarra 
massasiga nisbatan bir necha ming marta kichik bo‘lganligi sababli, to‘qnashuvlar natijasida elektronlar 
energiyasining juda oz qismigina boshqa zarralarga o‘tishi mumkin. Elektronlar energiyasining kamayishi tashqi 
manba energiyasi hisobiga to‘ldirila boradi. 
Shunday qilib, elektronlar, ionlar va neytral zarralarning har qaysisi o‘ziga xos o‘rtacha kinetik energiyaga, demak 
temperaturaga ega. Elektronlar temperaturasi Te, ionlar temperaturasi T: va neytral zarralar temperaturasi To orqali 
belgilanadi. Odatda Toga nisbatan T, kattaroq. Te esa ancha katta bo‘ladi. 
Plazmani harakterlovchi eng muhim fizik kattalik Debay radiusidir, uning mohiyatini quyidagicha tushuntirish 
mumkin. 
Agar plazma tarkibidagi biror q zaryadli zarra vakuumda bo‘lganida edi, uning o‘zidan g masofa uzoqlikdagi 
nuqtada hosil qilayetgan potensiali formula orqali aniqlanar edi. Plazmada esa kuzatilayotgan bu zaryadli zarra 
boshqa zaryadlangan zarralar bilan qurshab olingan. Zaryadlar orasida o‘zaro ta’sir kuchlari mavjudligi tufayli 
kuzatilayotgan zaryad atrofiga ko‘proq unga teskari ishorali zarralar yig‘iladi va ular q zaryad maydo-nini 
kuchsizlantiradi. Hisoblashlarning ko‘rsatishicha, plazmadagi q zaryadning potensiali masofa ortishi bilan quyidagi 


qonuniyat bo‘yicha o‘zgarib boradi: bundagi D kattalik temperaturaga, hajm birligidagi zarralar soniga, ularning 
zaryadiga bog‘liq. 
Jumladan, agar izo-termik plazma faqat elektronlardan yoki bir xil zaryadli ionlardan iborat bo‘lsa bu yerda 
elektronlar (yoki ionlar)ning hajm birligidagi s oni i orqali va elektron zaryadi ye orqali belgilanadi. r " D bo‘lganda, 
ya’ni D ga nisbatan katta masofalarda zaryadlarning elektr maydoni juda zaiflashadi. Bu hodisa zaryad maydonining 
ekranlanishi, ekranlanishini xarakterlovchi D kattalik esa ekranlanish radiusi yoki Debay radiusi deb yuritiladi. Mas, 
vodorod plazmasida T=105A’ va ya=1016sm"3 ekan, Debay radiusi £=1,5-10~5 sm. 
Radiusi D ga teng sfera ichidagi barcha zaryadli zarralarning soni Debay soni deyiladi. Debay soni katta 
bo‘lgandagina plazmani gaz deb hisoblash mumkin. Plazmaning asosiy xususiyati shundan iboratki, undagi musbat 
va manfiy zaryadlar zichliklari deyarli bir-biriga tengdir. Bu xususiyat Plazmaning kvazineytralligi deyiladi. Plazma 
egallagan joyning chizig‘iy o‘lchami Debay radiusidan ancha katta holatdagina kvazineytrallik ro‘y beradi. 
Moddaning qattiq, suyuq yoki gaz qolatlarda bo‘lishi uning agregat holatlari deyiladi. Yuqorida aytilganlardan 
ravshanki, plazma xususiyatlari moddaning oddiy gaz holatidagi xususiyatlaridan ko‘p jihatdan farq qiladi. Shuning 
uchun plazmani moddaning to‘rtinchi holati deb hisoblanadi. Plazma xususiyatlaridan foydalanish xozirgi. zamon 
texnikasi taraqqiyotida g‘oyat katta ahamiyatga ega. 
Plazma lampasida elektronlar ionlar bilan birlashib, yuqori energiyali holatdan quyi energiyali holatga o‘tadi va 
nurlanadi. 
lazma: asosiy tushuncha va harakteristikalari. 
Plazma ionlashgan gaz bo’lib, manfiy zaryadlangan zarrachalar (elektron va manfiy ionlar), musbat zaryadli ionlar 
va neytral zarrachalardan (turg’un va uyg’otilgan holatdagi atom va molekulalar) tashkil topgan. 
Plazma zarrachalar sistemasi bo’lib, ionlanish darajasi, temperatura zichligi element tarkibi va kvazineytralligi bilan 
harakterlanadi. 
Moddani plazma holatiga o’tish yoki atom va mo’lekulalarni ionizatsiya jarayoni zarrachalarning o’zaro ta’siri yoki 
ularning nurlanish ta’siri bilan bog’liq bo’ladi. 
Plazma manbalarida ionizatsiya jarayoni tehnologik harakterga ega bo’lib, elektron zarb yoki kvant nurlanishlarning 
atomga ta’siri bilan kuzatiladi. Ionizatsiya jarayonida elektronlar yoki nurlanishning kvant energiyasi atomlarning 
ionizatsiya energiyasidan katta bo’lishi kerak. 
Plazmada ionizatsiya jarayoniga teskari jarayon rekombinatsiya jarayoni kuzatiladi. Rekombinatsiya jarayoni turli 
xil ishorali zaryadli zarrachalarning to’qnashishida yuz beradi. Rekombinatsiya jarayonida ajratilgan energiya 
toqnashayotgan zarrachalarning biriga beriladi. 
Plazmaning asosiy harakteristikalari: 
Plazmaning ionlanish darajasi ai plazma hajmidagi ionlashgan zarrachalar sonini moddadagi boshlang’ich neytral 
zarrachalar soniga nirbati bilan aniqlanadi. 
Plazmadagi ionizatsiya va rekombinatsiya jarayoni tenglashganda plazmaning ionlanish darajasi o’zgarmay qoladi. 
Plazmaning ionlanish darajasi qiymatiga qarab plazmalar 
Kuchsiz ionlashgan (ai 
Ionlashgan (ai 
To’liq yoki yuqori ionlashgan ( ai 100 % ga yaqin). plazmalarga bo’linadi. 


Plazmaning kvazinaytralligi katta hajmda va keng vaqt intervalida quyidagi shartni bajarilishi bilan harakterlanadi 
Σ
𝑧
(
𝑛
) =(ne)(ni) va (ne) ionlar va elektronlarning o’rtacha konsentratsiyasi. z- ionlar ionizatsiyasining karraligi (z1) 
Plazmada zaryadning hajmiy masshtabda bo’lishishi Debay uzunligi deyiladi. Elektronli plazma zarrachalarning 
elektrostatik va issiqlik energiyalarini tengligi bilan harakterlanadi. 
𝐷
=√
𝑘𝑇𝑒
/8
𝜋𝑒
2
𝑛𝑒
k- Boltsman doimiysi. E va Te plazma zaryadi va temperaturasi. 
D- masofada qarama qarshi zaryadli zarrachalarni ekrani hosil bo’ladi.(Kulon potensiali e marta kamayadi). Shuning 
uchun Debay ekranlanish radiusi deyiladi. L - o’lchamidagi plazma uchun, LD shart bajariladi. 
D radiusli sferadagi zarrachalar soni ko’p bo’lib, ularning o’zaro ta’sir energiyalari issiqlik energiyalaridan kichik 
bo’lsa bu plazmani ideal gaz deb qarash mumkin. 
neD31 
Plazma temperaturasini o’zgartirmagan holda plazma jichligini oshirsak D kamayib shart bajarilmasligi mumkin. 
Bunda plazmani ideal deb hisoblash mumkin emas. 
Har bir zarrachaga qolgan zarrachalarning maydonlari ta’sir qiladi. Juft ro’qnashishlar o’z ma’nosini yo’qotadi. 
Zaryadlarning masshtab bo’yicha taqsimlanishi. 
tD =D/v 
v- zaryadli zarrachalar issiqlik harakatining o’rtacha tezligi. 
TD vaqtdan kichik vaqt oralig’ida kvazineytrallik sharti buzilib plazmadagi zaryad zichligini tebranishi vujudga 
keltiradi va quyidagi chastotalar bilan harakterlanadi. 
Elektronli plazma chastotasi 
𝜔𝑜𝑒
=√4
𝜋
𝑒
2
𝑛𝑒
/
𝑚

𝜔
2
𝑜𝑒
+
𝜔
2
𝑜𝑖
e va M –elektron va ion massasi. 
Ion massasi elektron massasidan juda kichik bo’lganligi uchun plazma chastotasi ionli plazma chastotasiga teng 
bo’ladi. Plazmaning chiziqli chastotasi quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
Ion massasi 10-26 elektrondan 105 marta katta, protonniki 10-27 elektrondan 104 marta katta. 
𝑓
0≈
𝑤
oe/2
𝜋
=8.96

103√
𝑛

n-1sm3 dagi elektronlar soni. 
Plazmadagi zarrachalarning issiqlik energiyalari bo’yicha taqsimoti asosiy termodinamik kattalik temperatura bilan 
harakterlanadi. Umumiy holda plazmadagi zarrachalar (elektronlar, ionlar va neytral atomlar) o’z temperaturalari 
bilan harakterlanadi. 
Te, Ti, Tn elektron, ion va neytral atomlar temperaturasi. 
Issiqlik balansi holatida barcha zarrachalar tezliklari va energiyalari bo’yicha Maksvell taqsimotiga ega. Bunda 
ularning temperaturalari bir xil bo’lib, bunday plazma izotermik plazma deyiladi. Plazmaning qizish darajasi uning 


tarkibidagi eng harakatchan zarrachalar elektronlar energiyasi bilan harakterlanadi. 
Agar Te 
Plazma bu ko‘p sonli ionlar va elektronlardan tashkil topgan kuchli ionlashgan gazdir. Plazma hosil qilish uchun, 
energiyaning turli shakllaridan - issiqlik energiyasi, elektr, yoki, nurlanish energiyalaridan foydalanish mumkin. 
Masalan, gazni shunchalik kuchli qizdirilsaki, unda, atomlarning o‘zaro to‘qnashishi natijasida, bir-biridan 
elektronlarni urib chiqarib yuborsa, ushbu gaz plazma holatiga o‘tadi. Gazning o‘zi singari, plazma ham, o‘zi turgan 
idish shakliga kiradi. Oddiy gazlardan farqli o‘laroq, plazma magnit maydoni ta'sirida turli xil strukturalar hosil 
qiladi va ularning ko‘rinishi xuddi naqshlar singari, turli katakchalar, qatlamlar va chiziqlar ko‘rinishida bo‘ladi. 
Shuningdek, oddiy gazlarda uchramaydigan yana bir holat - uning muhitida tarqaladigan to‘lqinlar xilma-xilligi 
bilan ham plazma gazdan farqlanadi. 
oddaning plazma holatini ilk marta payqab qolgan olim Britaniyalik mashhur fizik Uilyam Kruks (1832-1919) 
bo‘lib, u keyinchalik o‘z nomi bilan atalgan (Kruks trubkasi) gazorazryadli vakuum trubkasi bilan tajriba 
o‘tkazayotgan paytda ushbu fizik fenomenni sezib qolgan. Aslida, plazma - moddaning agregat holatlari ichida 
Koinotda eng keng tarqalgan ko‘rinishidir. Xususan, deyarli barcha charaqlab turgan yulduzlar asosan plazmadan 
tashkil topgan bo‘ladi. Yer sharoitidagi plazma manbalariga oddiy misollar tariqasida, fluoressent lampalar, plazmali 
televizorlar, neon reklamalari va chaqmoqlarni keltirish mumkin. Yer atmosferasining yuqori qatlamlaridan biri 
- ionosfera ham Quyosh nurlanishlari tufayli yuzaga kelgan plazmadan iborat. Olis masofalarga radioaloqa signallari 
uzatish sohasida aynan ionosfera juda katta ahamiyat kasb etadi. 
Plazma xossalarini o‘rganishda turli tuman gazlardan va juda keng harorat diapazonlaridan foydalaniladi. 
Shuningdek, plazma xususiyatlarini tadqiq qilishda, gazlarga nisbatan qo‘llaniladigan tashqi maydon intensivligi 
ham ba'zan juda katta darajalarga olib chiqiladi. Ayrim tajribalarda, plazmaning o‘zini qanday tutishini o‘rganish 
maqsadida, gazga shunchalik katta maydon kuchlanganligi berilganki, bunday maydon intensivligi tabiatda faqat 
astrofizikadagi termoyadroviy reaksiyalarda bo‘ladi. Plazmadagi zaryadlangan zarralar bir-biriga nisbatan juda 
yaqin joylashadi va shu sababli, undagi har bir zaryadlangan zarraga o‘z yaqinidagi boshqa ko‘plab zarrachalar ta'sir 
ko‘rsatadi. Plazmali televizorlarda ksenon va neon gazlari atomlarining kuchli qo‘zg‘alishi natijasida, ular yorug‘lik 
kvantlarini - fotonlarni chiqara boshlaydi. Ushbu kvantlarning ba'zilari, yorug‘likning biz ko‘ra olmaydigan 
ultrabinafsha spektriga taalluqli bo‘ladi. Aynan o‘sha kvantlar ekrandagi lyuminoforga ta'sir ko‘rsatib, o‘z navbatida, 
lyuminoforni biz ko‘ra oladigan spektrdagi yorug‘lik chiqarishga majbur qiladi. Displeyning har bir pikseli, yanada 
kichikroq bo‘lgan pikselchalardan iborat bo‘lib, undagi lyuminofor turli rangdagi yorug‘lik nurlarini - yashil, ko‘k 
va qizil nurlarni chiqaradi. 
lazma lazer, mikroto'lqinli generator yoki har qanday kuchli elektromagnit maydon yordamida amalga oshirilishi 
mumkin. 
Plazma haqida ko'p narsalarni eshitsangiz ham, koinotdagi eng keng tarqalgan modda bo'lib, Yerda nisbatan keng 
tarqalgan. 
Plazma qanday ishlab chiqarilgan? 
Plazma erkin elektronlar va musbat zaryadli ionlardan (kationlar) ishlab chiqariladi. 
Plazma xususiyatlari 
Plazma zaryadlangan zarrachalardan iborat bo'lgani sababli, plazma elektromagnit maydonlarga ta'sir qiladi va 
elektrni o'tkazadi. Aksincha, ko'pgina gazlar elektr izolyatorlari. 
Gaz kabi, plazma ham aniqlangan shakli va hajmi yo'q. 
Plazma magnit maydonga duch kelganda, qatlamlar, filamentlar va chiziqlar kiradi. Plazma to'pi tarkibida ushbu 
tuzilmalardan ayrimlari yaxshi misol bo'lishi mumkin. 
adPlazma nima uchun ishlatiladi? 


Plazma televizorda, neon belgilari va floresan chiroqlarda ishlatiladi . Yulduzlar, chaqmoqlar, Aurora va ba'zi olov 
plazmadan iborat. 
Plazma qaerdan topsam bo'ladi? 
Ehtimol plazmani sizdan ko'ra tez-tez uchratasiz. Ko'proq ekzotik plazma manbalari yadroviy termoyadroviy 
reaktorlarda va qurollardagi zarrachalarga o'z ichiga oladi, ammo kundalik manbalarga Quyosh, chaqmoq, olov va 
neon belgilari kiradi. Plazmadagi boshqa misollarni statik elektr, plazma to'playdi, St. 
Plazma ionlashgan gaz bo’lib, manfiy zaryadlangan zarrachalar (elektron va manfiy ionlar), musbat zaryadli ionlar 
va neytral zarrachalardan (turg’un va uyg’otilgan holatdagi atom va molekulalar) tashkil topgan. 
Plazma zarrachalar sistemasi bo’lib, ionlanish darajasi, temperatura zichligi element tarkibi va kvazineytralligi bilan 
harakterlanadi. 
Moddani plazma holatiga o’tish yoki atom va mo’lekulalarni ionizatsiya jarayoni zarrachalarning o’zaro ta’siri yoki 
ularning nurlanish ta’siri bilan bog’liq bo’ladi. 
Plazma manbalarida ionizatsiya jarayoni tehnologik harakterga ega bo’lib, elektron zarb yoki kvant nurlanishlarning 
atomga ta’siri bilan kuzatiladi. Ionizatsiya jarayonida elektronlar yoki nurlanishning kvant energiyasi atomlarning 
ionizatsiya energiyasidan katta bo’lishi kerak. 
Plazmada ionizatsiya jarayoniga teskari jarayon rekombinatsiya jarayoni kuzatiladi. Rekombinatsiya jarayoni turli 
xil ishorali zaryadli zarrachalarning to’qnashishida yuz beradi. Rekombinatsiya jarayonida ajratilgan energiya 
toqnashayotgan zarrachalarning biriga beriladi. 
Plazmaning asosiy harakteristikalari: 
Plazmaning ionlanish darajasi ai plazma hajmidagi ionlashgan zarrachalar sonini moddadagi boshlang’ich neytral 
zarrachalar soniga nirbati bilan aniqlanadi. 
Plazmadagi ionizatsiya va rekombinatsiya jarayoni tenglashganda plazmaning ionlanish darajasi o’zgarmay qoladi. 
Plazmaning ionlanish darajasi qiymatiga qarab plazmalar 
Kucsiz ionlashgan (ai 
Ionlashgan (ai 
To’liq yoki yuqori ionlashgan ( ai 100 % ga yaqin). plazmalarga bo’linadi. 
Plazmaning kvazinaytralligi katta hajmda va keng vaqt intervalida quyidagi shartni bajarilishi bilan harakterlanadi 
Σ
𝑧
(
𝑛
)
𝑧
=(ne) 
(ni) va (ne) ionlar va elektronlarning o’rtacha konsentratsiyasi. z- ionlar ionizatsiyasining karraligi (z1) 
Plazmada zaryadning hajmiy masshtabda bo’lishishi Debay uzunligi deyiladi. Elektronli plazma zarrachalarning 
elektrostatik va issiqlik energiyalarini tengligi bilan harakterlanadi. 
𝐷
=√
𝑘𝑇𝑒
/8
𝜋𝑒
2
𝑛𝑒
k- Boltsman doimiysi. E va Te plazma zaryadi va temperaturasi. 
D- masofada qarama qarshi zaryadli zarrachalarni ekrani hosil bo’ladi.(Kulon potensiali e marta kamayadi). Shuning 


uchun Debay ekranlanish radiusi deyiladi. L - o’lchamidagi plazma uchun, LD shart bajariladi. 
D radiusli sferadagi zarrachalar soni ko’p bo’lib, ularning o’zaro ta’sir energiyalari issiqlik energiyalaridan kichik 
bo’lsa bu plazmani ideal gaz deb qarash mumkin. 
neD31 
Plazma temperaturasini o’zgartirmagan holda plazma jichligini oshirsak D kamayib shart bajarilmasligi mumkin. 
Bunda plazmani ideal deb hisoblash mumkin emas. 
Har bir zarrachaga qolgan zarrachalarning maydonlari ta’sir qiladi. Juft ro’qnashishlar o’z ma’nosini yo’qotadi. 
Zaryadlarning masshtab bo’yicha taqsimlanishi. 
tD =D/v 
v- zaryadli zarrachalar issiqlik harakatining o’rtacha tezligi. 
TD vaqtdan kichik vaqt oralig’ida kvazineytrallik sharti buzilib plazmadagi zaryad zichligini tebranishi vujudga 
keltiradi va quyidagi chastotalar bilan harakterlanadi. 
Elektronli plazma chastotasi 
𝜔𝑜𝑒
=√4
𝜋
𝑒
2
𝑛𝑒
/
𝑚𝑒
Ionli plazma chastotasi 
𝜔𝑜𝑖𝑧
=√4
𝜋
𝑒
2
𝑛𝑖𝑧
/
𝑀
Plazma chastotasi 
𝜔𝑜
=√
𝜔
2
𝑜𝑒
+
𝜔
2
𝑜𝑖
me va M –elektron va ion massasi. 
Ion massasi elektron massasidan juda kichik bo’lganligi uchun plazma chastotasi ionli plazma chastotasiga teng 
bo’ladi. Plazmaning chiziqli chastotasi quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
Ion massasi 10-26 elektrondan 105 marta katta, protonniki 10-27 elektrondan 104 marta katta. 
𝑓
0≈
𝑤
oe/2
𝜋
=8.96

103√
𝑛
en-1sm3 dagi elektronlar soni. 
Plazmadagi zarrachalarning issiqlik energiyalari bo’yicha taqsimoti asosiy termodinamik kattalik temperatura bilan 
harakterlanadi. Umumiy holda plazmadagi zarrachalar (elektronlar, ionlar va neytral atomlar) o’z temperaturalari 
bilan harakterlanadi. 
Te, Ti, Tn elektron, ion va neytral atomlar temperaturasi. 
Issiqlik balansi holatida barcha zarrachalar tezliklari va energiyalari bo’yicha Maksvell taqsimotiga ega. Bunda 
ularning temperaturalari bir xil bo’lib, bunday plazma izotermik plazma deyiladi. Plazmaning qizish darajasi uning 
tarkibidagi eng harakatchan zarrachalar elektronlar energiyasi bilan harakterlanadi. 
Agar Te3. Plazma oqimini olish. 
Plazma va ionli plazma tehnologiyasi ma’lum parametrdagi plazma oqimlaridan foydalanishga asoslangan. Plazma 
oqimining asosiy harakteristikalari zarrachalar tezligi va zichligi, energiyasi va terkibi hisoblanadi. 


Ko’plab plazma tehnologiyalarida zarrachalarning energiyasi va plazma oqimining tezligi hosil qilingan plazmani 
tezlatish bilan amalga oshiriladi. 
Ionli plazmani tezlatish elektr maydoni yoki boshqa neytral zarrachalar bilan bir marta to’qnashish bilan amalga 
oshiriladi. 
To’qnashish mehanizmi bilan tezlatish gazodinamik metod hisoblanadi. 
Plazmani elektromagnit tezlatish faqat ionli plazmalar uchun qo’llaniladi. Qurilmaning masshtabi erkin yugurish 
yo’lidan ko’p marta kichik bo’lib, to’qnashishlar chastotasi esa plazmaning dinamik chastotalaridan juda kichik 
bo’lganda Boltsman tenglamasiga asosan Vlasov tenglamasiga mos holda (
𝜐≪𝑤
0/2
𝜋𝑐

Bu yerda ionlar va elektronlarning taqsimot funksiyasi. Soddalik uchun ionlar bir xil zaryadli deb olinadi. 
To’qnashishlar hisobga olinmagnligi uchun tenglamaning o’ng tomoni 0 ga tenglangan. 
o’qnashishsiz plazma oqimi plazmaning gidrodinamik modeli deyiladi. Bunda plazmaoqimini bir komponentli 
suyuqlik deb qarash mumkin. Bunda asosiy tezlatuvchi kuch Ampar kuchi hisoblanadi. Plazmadagi bir zaryad ionlari 
va elektronlarning harakat tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi. 
tenglamani electron va ionlar bosimi gradientini va ishqalanish kuchini hisobga olgan holda elektronli hamda ionli 
plazmalar uchun me 
u yerda Tei - elektron ion to’qnashishlarining o’rtacha vaqti. 
Vi- ionlar tezligi 
Ve- elektronlar tezligi. 
Pi=nikTi Pe=nekTe E va B elektr va magnit maydonlarining zarracha joylashgan nuqtadagi qiymatlari. 
Yuqorida tenglamada asosan 3 ta kuch mavjuq bo’lib, ular yordamida plazma zarrachasining tezlanishi aniqlanadi. 
Tenglamaning o’ng tomonidagi birinchi had ionli yoki elektronli bosim ta’sirida hosil bo’lgan gazodinamik 
tezlanishni ifodalab plazma zarrachasining xaotik harakatini ifodalaydi. 
Tenglamadagi ikkinchi had elektr maydon tomonidan ta’sir qiluvchi tezlanishni ifodalaydi. Lorens kuchi esa 
zarracha tezligiga perpendikulyar yo’nalgan bo’lib u ish bajarmaydi. 3-had plazmadagi ishqalanish kuchini 
ifodalaydi.Ma’lum bir shartlar bajarilganda plazmani bir jinsli suyuqlik sifatida qarash mumkin. Uning teshkil 
etuvchi zichliklari o’zaro teng bo’lganda ne=ni=n plazmadagi zarrachalar zichligi quyidagicha ifodalanadi.
(1.12) formulaga asosan (1.11) formulani quyidagicha ifodalash mumkin. 
Bu formula ikkinchisi tok jichligi va elektr maydon kuchlanganligi orasidagi bog’lanishni ifodalab umumlashgan 
Om qonuni ro’lini o’ynaydi. Birinchisi esa asosiy hisoblanib tezlanish mehanizmini ifodalaydi. 
Shunday qilib plazma oqimini tezlatishda gazodinamik kuchlar va amper kuchi ish bajaradi. Bu qarama qarshilik 
magnit maydoni harakatlanuvchi zarrachalar ustida ish bajarmasligi orqali tushuntiriladi. (1.11) formulaga asosan 
elektr maydoni, ishqalanish kuchi, elektronlar va ionlar to’qnashishi natijasida ish bajaradi. (1.14) tenglamadagi 
magnit maydoni tashqi manbalardan hosil bo’lib, Maksvell tenglamasiga asosan 
Bunda D X - sirt elementlari. S- kontur yuzi, j-tok kuchi (1.16) formula yordamida razryad sistemalari uchun magnit 
maydonni hisoblash mumkin. 
Jumladan I tok o’tayotgan n va r2 radiusli silindrlar uchun 


Foydalanilgan adabiyotlar 
Goldin L.L., Novikova G.I. Vvedenie v kvantovuyu fiziku. – M.: «Nauka», 1988. 
Matveev A.N. Atomnaya fizika. . – M.: «Vыsshaya shkola», 1989. 
Rasulov E.N., Begimqulov U.Sh.. Kvant fizikasi. 1‐tom. – Toshkent, «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009. 
Savelev I.V. Kurs obщey fiziki. 3‐tom. – M.: «Nauka», 1989. 
Sbornik zadach po optike i atomnoy fizike. Pod redaksiey A.G.Grammakova. Izdatelstvo LGU, 1973. 
Umumiy fizika kursidan masalalar to‘plami. // M.S. sedrik tahriri ostida. – T., 1991. 
Chertov A., Vorobev A. Fizikadan masallar to‘plami. – T., 1997. 
Qodirov O., Boydedaev A. Kvant fizika. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Kutubxonasi, 2005. 
http://fayllar.org 

Yüklə 86,78 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin