Pratov, A, to

rm

0‘simliklaming nomlari	Kurtaklaming shakli	Kurtaklaming odchami

12. 
    §. POYALARNING XILMA-XILLIGI
    

0‘simliklarning turiga vao^csish sharoitiga qarab poyalar turli xil boGadi.
Poyalar tuzilishiga koGa yog‘oeh poya (terak, qayra- g‘och) va oG poya (arpa, ituzum)ga boGinadi.
Yog‘och poyali o‘simliklardan har yili yangi kurtaklar hosil boGadi. Natijada ko‘p yillik yerustki poya vujudga ke~ ladi.
OGsimon poyalaming yerustki poyalari esako‘pinchabir mavsum yashaydi.
Poyalar juda kalta (piyozda) va haddan tashqari uzun boGishi mumkin. Masalan, mirzaterakning balandligi 20- 25 m gayetsa, Kalifomiyadagi sekvoyadendronlamiki 135— 145 m, Avstraliyadagi evkaliptlarniki 150-155 m boGadk Shuningdek, Janubiy Osiyoning tropik oGmonlarida boshqa daraxtlarga chirmashib o‘sadigan Rotang palmasi poyasining uzunligi 400 m ga yetishi barchani qiziqtiradi.
Poyalar shoxlagan (olma, yong‘oq), shoxlamagan (palma), bargli (jiyda, doGana) yoki qipiqsimon bargli (saksovul, qandim) boGadi. Shuningdek, poyalar joylashi- shiga qarab bir necha xil boGadi: tik o‘suvchi (terak, olma, bug⁴ do y va boshqalar), koGarilib o‘suvchi (sebarga),


53




odaluvchi (qo‘ypechak, karnaygul). 0‘raluvchi poyalar- ga ega bodgan odimlik atrofdagi odimlik yoki bironta tayanchga o‘ralib oladi. Tok cdsimligi ham gajaklari yordamidabag‘azlarga ilashib oladi.
Yoyilib yoki palak yoyib oduvchi odimliklar bironta ta­yanchga odalmasa tik tura olmaydi. Bularga qovoq, qovun, tarvuz, bodring va temirtikan kabilarni misol qilish mumkin.
0‘rmalovchi poyalar yer yuzasida qodhimcha ildizlar chiqarib o‘sadi. Qulupnay, g‘ozpanja kabi o‘simliklarning poyasi odmalovchi poya hisoblanadi (37-rasm). Poyalarning yo‘g‘onligi ham har xil. Bular orasida ipsimondan (pe- chaklar) to aylanasining uzunligi 4-6 m (yong‘oq) va 8-10 m (chinor)gacha yetadigan salobatli xillari ham bor. Poyalar­ning ko‘ndalang kesimi ham juda xilma-xil. U ko‘pincha yumaloq (bug‘doy), shuningdek, uch qirrali (hilol), qanotli (burchoq), todt qirrali (rayhon) va hokazo. Poyalar yuzasi silliq yoki tuklar bilan qoplangan bodishi mumkin.





37-rasm. Poyalarning xilma-xilligi:
1-qayrag‘och; 2-qovun; 3-qulupnay.


Poyalarning xilma-xil kodinishlari ma’lum bir may- donda ko‘p sondagi odimlik turlariga o‘sish imkonini beradi.
Demak, poyalar tuzilishiga va odishiga ko‘ra, yog‘och va od poyalarga bodinib, shakli, uzunligi va yo‘g‘onligi turlicha bodadi.


54

0‘simliklaming nomlari	Shakllari	To‘g‘risi
Terak	Tik o‘suvchi	Tik poya
Sebarga	0‘rmalab o‘suvchi
Qulupnay	Yotib o‘suvchi
Olma	Tik o‘suvchi
Qo‘ypechak	Palak otib o‘suvchi
Ajriq	Ilashib o‘suvchi
Ituzum	Osilib o‘suvchi
Tarvuz	Yotib o‘suvchi
Yantoq	Ilashib o‘suvchi
Shuvoq	Tik o‘suvchi
Saksovul	Yonboshlab o‘suvchi

12. 
    §. POYANING ICHKI TUZILISHI
    

0‘simliklar poyasi ular qaysi sistematik birlikka kirishi (tuban va yuksak, bir va ikki urug‘pallali) va qaysi hayotiy shaklda (bir yillik o‘t, buta yoki daraxt) bodishiga qarab tur- licha tuzilgan bodadi (38-rasm).
Daraxtlar tanasining tuzilishi bir yillik o‘t odimliklar poyasining tuzilishidan tubdan farq qiladi. Daraxtlaming ta- nasi qanday qismlardan tuzilganligini bilish uchun quyida tut daraxtining yosh poyasi ichki tuzilishi bilan tanishamiz.
55

38-rasra. Tut daraxti yosh novdasi ko‘ndalang kesiraining
mikroskopda ko‘rinishi:
/-po‘st va po‘stloq (po‘kak); 2-lub-floema qavat; 3-kambiy;
¥-yog‘ochlik; 5-o‘zak; 6-naylar; 7-yasmiqcha.


Poyaning yuzasi bir qavat hujayralardan tashkil topgan epiderma bilan qoplangan. Epiderma ostida ko‘p qavatli tirik hujayralardan hosil bodgan pckst parenximasi (asosiy tckqima) joylashgan.
Po‘st ostidagi qavat lub-(floema), undan ichkarida kambiy, kambiydan keyin esa yog‘ochlik (ksilema), uning o‘rtasida o‘zak joylashgan (38-rasm).
Yozning ikkinchi yarmida tut poyasi po‘stining sirtida qo‘ngdr rangli yasmiqchalar hosil bodadi. Poya ichidagi tirik hujayralar ana shu yasmiqchalar orqali nafas oladi.


56

Po⁴st asta-sekin po⁴kaklasha boradi va po⁴ stloq hosil qiladi. Po⁴kak qalinlashgan sari po⁴stloqdagi tirik hujayralar kamaya boradi.

Tanada va eski shoxlarda po⁴ stloq qavati qalin boTadi. Qalin po ⁴ stloq iclikaridagi tirik hujayralarni qishki sovuqdan, yozgi issiqdan va turli zararli kasalliklar ta’siridan himoya qiladi.
Tut novdasining po⁴stlog⁴i egiluvchan va pishiq boTadi. Uning pishiqligi lub tolalariga bogTiq. Bu tolalar ham- ma o⁴simliklarda ham bir xil rivojlangan boTmaydi. Tut daraxtida lub tolalari juda ko⁴p.
Lub tolalari kanop, zig⁴ir poyasida yaxshi rivojlan­gan bo Tib, ulardan ip tayyorlanadi, arqon, qop, gazlama to⁴qishda foydalaniladi. Lub tolalari orasida teshikli to⁴siqlar bilan boTingan cho⁴ziq, ingichka naychalar boTadi. Ular elaksimon naychalar deyiladi. Bu nay­chalar orqali barglardan o⁴simlikning boshqa organlariga organik moddalar oTadi. Po⁴ stloq shilib olinsa, novdaning yog⁴ochlashgan oq rangli qismi qoladi. O'simliklarning yog⁴ochlashgan bu qismi ularning turiga qarab qattiq (qayrag⁴och, zarang, saksovul, yulg⁴un, yong⁴oq, eman, o⁴rik), yumshoq (tol, terak, jiyda), og⁴ir va yengil boTadi. Yog⁴ochi qattiq daraxtlardan mebel va boshqa uy-ro⁴zg⁴or buyumlari tayyorlashda foydalaniladi.
Yog⁴ochlik qavati shakli, o⁴lchami har xil bo⁴lgan hujay- ralardan tashkil topgan. Yog⁴ochlikda uzun naylar boTib, ular orqali suv va unda erigan mineral tuzlar ildizdan o⁴ simlikning barcha organlariga tarqaladi.
Novdadan ajratib olingan po⁴stloqning ichki silliq, nam va yopishqoq qismida hujayra shirasi (sitoplazma) boTadi. Po⁴stloq bilan yog⁴ochlik orasidagi yosh, nozik hujayralar kambiy qavatini hosil qiladi. Mikroskopda ko⁴rinadigan bu hujayralar doimo boTinib (ko⁴payib) turadi. Poya ana shu hujayralar hisobiga eniga o⁴sadi. Agar yog⁴ochlik ko⁴ndalan-


57




gigakesib qaralsa, uning markaziy qismidajoylashgan o‘zakni kodish mumkin.
Ayrim daraxtlaming o‘zagi bo‘sh, yumshoq yoki chirigan bodadi. Ba’zan esa daraxt tanasining ichi kovak bo‘lib qola- di. Yosh novdalarning o‘zak hujayralari tirik bodadi. Ularda, odatda organik moddalar to‘planadi.
Xulosa qilib aytganda, poya ichki tuzilishiga koda po‘st yoki po‘kak, lub, kambiy, yogdchlik va o‘zakdan iborat.

1. 
   Poyaning ichki tuzilishi qanday qismlardan tashkil
   topgan?
   
2. 
   Po‘stloq o‘simliklar uchun qanday ahamiyatga ega?
   
3. 
   Novdalarnima uchun pishiq va egiluvchan bodadi?
   
4. 
   Lub tolalari va o‘simlikning yog‘ochlashgan
   qismidan xalq xo‘jaligida qanday maqsadlarda
   foydalaniladi?
   
5. 
   Kambiy qavat o‘simlikning qaysi qismida hosil
   bodadi?
   
6. 
   Poya eniga o‘sadimi? Nima uchun?
   

0‘zingizga tanish bodgan daraxtlardan birining
novdasidan olib, ko‘ndalang kesimining tuzilishi
bilan tanishing va undagi qavatlarni aniqlang. Poya-
ning ko‘ndalang kesimi tuzilishining rasmini chizing
va undagi qismlaming nomini yozing.


18-§. POYANING BO‘YIGA 0‘SISHI
«To‘qimalar» mavzusi odganilganda odimliklarning o‘sish nuqtasida joylashgan hosil qiluvchi to‘qima hujay­ralari bodinadi, degan fikmi aytgan edik.
Demak, poya uning uchida joylashgan uchki kurtakdagi hujayralarning bodinishi hisobiga o‘sadi va uzayadi. Agar poya uchidagi kurtakning boshlangdch barglari yulib tash- lansa, o‘sish konusini kodish mumkin (39-rasm).


58

39-rasm. Poyaning o‘sish konusi:
/-uchki kurtakning tashqi qobig‘i; 2-uchki kurtakdagi
boshlang‘ich barglar; 5-poya uchining mikroskopda kcdrinishi.


0‘sish konusining yupqa kesimi mikroskopda qaralsa, u yupqa qobiqli hujayralardan tashkil topganini kodish mumkin.
0‘sish konusining hujayralari doim bodinib turadi. Nati- jada, hujayralar soni asta-sekin ko^cpaya boradi va poyaning uchki qismi bo‘yiga o‘sadi. CPsimliklar murtagining bosh- langdch poyasidan asosiy poya o‘sib chiqadi va undan yon novdalar hosil bodadi. Yon novdalarning uchki qismida ham o^csishkonusiga ega uchki kurtak bodadi. Ular hujayralarining bodinishi hisobiga yon novdalar bo‘yiga o‘sadi.
Poyaning o‘suvchi qismidagi hujayralar oziq moddalarga qancha boy bodsa, ular shuncha tez bodinadi va tez o‘sadi. Shuning uchun ham bahorda quyosh nuri ta’sirida havo isishi bilan o‘simliklar tez o‘sa boshlaydi. Poyalar soya va qorongd joyda ham o‘sadi. Lekin ular nozik va zaif bodib, o‘zi uchun zarur oziq moddalar hosil qila olmasligi tufayli tezda nobud bodadi.
Poyaning o‘sishi uning uchki o‘sish nuqtasiga bogdiq. Agar uning uchi kesib (chilpib) tashlansa, u o‘sishdan to‘xtaydi, ya’ni o‘simlik bo‘yiga o‘smaydi. Bu hoi yosh yon novdalarning ko‘plab o‘sib chiqishiga sharoit


59




yaratadi. Natijada, poya juda shoxlab ketadi. Poyaning bu
xossasidan o‘simlikshunoslikda, ayniqsa, bog‘dorchibkda
o‘simliklarga maqsadga muvofiq shakl berishda va ulardan
mod hosil obshda foydalaniladi.
Poyaning uchki qismini chilpishdan paxtakorlar g‘o‘za
parvarishida keng foydalanadi. Ma’lumki, yoz oylarida
g‘o‘zaning shonasi, guli va yetilmagan ko‘saklari to‘kilib
ketadi, chunki bu davrda ularga oziq moddalar yetishmay
qoladi. Demak, oziqning ko‘p qismi g‘o‘za shoxlarining
o‘suvchi uchki qismiga sarflanar ekan. G‘o‘zaning poyasi
va uzunroq o‘sgan ikki-uchta yon shoxlarining o‘suvchi
uchki qismi chilpib tashlansa, uning hosildorligi ortadi.
0‘simliklar turiga va o‘sish sharoitiga qarab har xil tez-
likda o‘sadi. Masalan, tog bar da keng tarqalgan archa juda
sekin o‘sadi. Besh yoshli archaning bo‘yi 10-15 sm ga yetadi.
Aksincha, tok kabi ilashib o‘suvchi o‘simliklar bir yozning
o‘zida 10 m gacha o‘sadi.
0‘zbekistonda tez o‘sadigan daraxtlarga tol, terak, chi-
nor, yong‘oq, gilos kabi o‘simliklar kiradi. Nisbatan sekin
o^csadigan daraxtlarga nok, shamshod, archa, pista vaboshqalar
kiradi.
Demak, daraxtlar uchki kurtagidajoylashgan hosil qiluv-
chi to‘qimaning hujayralari bodinishi hisobigabo‘yiga o‘sadi.
1.0‘sish konusi qayerda joylashgan va uning aha-
miyati nimadan iborat?

2. 
   Agar poyaning uchki qismi kesib yoki chilpib
   tashlansa, o‘simliklarda qanday o‘zgarishlar sodir
   bodadi?
   
3. 
   G‘o‘za nima uchun chilpilanadi?
   
4. 
   Qorongdda o‘sgan o‘simliklar nima uchun bo‘yiga
   o‘sadi va tezda nobud bodadi?
   
5. 
   Qaysi o‘simliklar tez o‘sadi?
   

Gultuvakda rayhon, no‘xat yoki boshqa o‘simlik-
larning urugddan ikki dona ekib o‘stiring. Ulardan
birining asosiy va yon shoxlari uchini chilping, ik~


60














kinchisiga tegmang. Ularning shoxlari qanday o‘sishini 3-4 hafta
kuzating va natijasini kuzatish daftaringizga yozib qo‘ying. Har
ikkala o‘simlikning shox-shabbasida sodir bodgan ckzgarishlarni
sinfda tushuntirib bering.
Gigant daraxtlar. Yer yuzida yirik va baland
bo‘yli cksimliklar ko‘plab uchraydi. Balandlikda
hozircha Avstraliya evkalipti bilan sekvoyaden-
dronga teng keladigan daraxt yo‘q. Eng baland
evkaliptning bo‘yi 155 m ga, sekvoyadendronniki
142 m ga, pastki qismining yo‘g‘onligi 46 m ga
teng. Shunday gigant daraxt mittigina urug‘dan unib chiqadi. lining
bitta qubbasida 200 tagacha urug‘ bodadi, 196 ming urug‘ 1 kg ni
tashkil etadi. Evkalipt ham xuddi ana shunday kichik urug‘dan
o‘sib, voyaga yetadi.

19. 
    §. POYANING ENIGA 0‘SISHI
    

O'simliklar poyasi hayoti davomidabo'yiga cOsgani singa- ri, eniga ham o'sadi, yo'g'onlashadi. Bahorkelib, o'simliklar hujayralarida shira harakati boshlanishi bilan oziq moddalar barcha organlar qatori kambiygaham yetib boradi. Oziq mod­dalar va suv bilan ta’minlangan kambiy hujayralari bodina boshlaydi. Har bir hujayra uzunasiga - ikkiga bodinadi. Yosh hujayralar o‘sib yetilgach, ularning har biri yana ikkiga bodinadi. Bodinish, shu tariqa davom etaveradi. Bodingan hujayralaming ko⁴p qismi kambiy dan ichki tomonga qarab o‘sib, yog‘ochlik hujayralariga aylanadi. Qolgan qismi esa kambiy dan tashqariga qarab o'sadi va lub hujayralariga ay­lanadi. Shuning uchun yog⁴ochlik hujayralari lub hujayralari­ga qaragandayo'g'on bodadi. B ahor da kambiy ga suv va oziq moddalar ko⁴p borganidan uning bodingan hujayralari yirik bodadi. Yoz kelib, kunlar isishi bilan kambiyga boradigan oziq moddalar va suv kamaya boradi, natijada, bodinadigan hujay­ralar maydalashadi. Kuzda kambiy hujayralari bodinishdan to'xtaydi, kelgusi yil bahorida esa yana bodina boshlaydi.





61






Demak, har yili bahordan kuzga-
cha yangi yog‘ochlik qavat halqasi
hosil bodadi va u oldingi yillari hosil
bodgan yog‘ochlikni tashqi tomondan
o‘rab oladi.
Shunday qilib, yog‘ochlikning bir
yil davomida hosil bodgan qavati
yillik halqa deyiladi. Uni daraxt ta-
nasi ko‘ndalangiga kesilganda yoki
to‘nkasiga qarab aniq ko‘rish mum-
kin. Yillik halqalaming soniga qarab,
daraxtlarning nisbiy yoshini aniqlash
mumkin (40-rasm). Lekin hamma
daraxtlarning yoshini ham halqalar so-
niga qarab aniqlab bodmaydi. Masalan,
saksovulning tanasida bir yil davomida bir nechta halqa hosil
bodadi. Bu halqalar kambiy hujayrasining har bir yomgdr-
dan keyingi bodinishidan hosil bodgan, degan fikrlar bor.
Demak, halqalaming soniga va enli yoki ensizhgiga qarab daraxtlarning yoshini va qanday sharoitda o^csganligini aniqlash mumkin. Agar yoz qumq kelib, suv va oziq moddalar kam bod- sa, halqalar ensiz bodadi.
Daraxtlar tanasidagi halqalar janubga qaragan tomonida enli, shimolga qaragan tomonida ensiz bodadi. Shunga qarab, kompas bodmasa ham qutb tomonlarini aniqlash mumkin.
Daraxtlar tabiatiga ko‘ra turli yo‘g‘onlikda tana hosil qiladi. Ularning yo‘g‘onligi daraxtlarning yoshiga ham bogdiq. 0‘zbekistonda chinor 800 yil, archa esa 1 000 yilga- cha yashaydi. Ayrim daraxtlarning tanasi tez yo‘g‘onlashadi. Masalan, tol, terak, chinor, yong‘oq, gilos va boshqalar. Le­kin tanasi eniga va bo‘yiga sekin o‘sadigan nok, shamshod, archa kabi o‘simliklar ham bor.








40-rasm.
Daraxtning yillik
halqalari.


62


0‘simliklaming eniga tez va sekin cOsishi kambiy hujay- ralarining faoliyatigabog‘liq.

1. 
   Poya qanday qilib eniga o‘sadi?
   
2. 
   Kambiydan hosil bo‘lgan hujayralar nima uchun
   yirik va mayda bo‘ladi?
   
3. 
   Nima uchun yog‘ochlik lubga nisbatan tez
   qalinlashadi?
   
4. 
   Yillik halqa deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Yillik halqalarga qarab nimani aniqlash mumkin?
   
6. 
   To‘nkadagi halqalaming ko‘rinishiga qarab qutb
   tomoni qanday aniqlanadi?
   

1. 
   Tanasi tez va sekin yo‘g‘onlashadigan daraxtlarga
   beshtadan misol keltiring.
   
2. 
   Yangi kesilgan daraxtning bir bo‘lagini (g‘o‘-
   lasini) olib, uning ko‘ndalang kesimi qanday
   tuzilganligini kuzating.
   

Poyalar necha yil yashaydi? 0‘simliklar hayotiy shakli va o‘ziga xos xususiyatlariga qa­rab turlicha umr ko‘radi. Kckpchilik bir yillik o‘simliklarda oldin poya quriydi, so‘ng esa ildiz. _%ft A Lekin poyasining yuqori qismi qurib, pastidan yangi shoxlar chiqaruvchi bir yillik o‘tlar ko‘plab topiladi. Bir yillik o‘tlar orasida bir necha kun yoki bir necha oy o‘sib quriydigan poyalar bor. Cho‘lda keng tarqalgan sho‘radoshlar oilasining ko‘pchilik vakillari aprel oyidan dekabr oyigacha qurimasdan o‘sib turaveradi. Ba’zi birlari faqat sovuq urgandan keyin quriydi. Ko‘p yillik o‘tlaming poyalari ham turli muddatda quriydi. Kuzda ko‘karib chiqib, qishning sovuqlariga bardosh berib o‘sadigan bir va ko‘p yillik o‘tlar ham bor.
Ko‘p yil yashaydigan o‘simliklar daraxtlar orasida keng tarqal­gan. Uzoq yashashda tengi yo‘q daraxtlarga Amerikada o‘sadigan sekvoyadendron bilan Kanar orollarida o‘sadigan ajdar daraxtini misol sifatida ko‘rsatish mumkin. Ularning 4 000-6 000 yilga- cha o‘sishi aniqlangan. 0‘zbekistondagi umri boqiy daraxtlarga 800-1 000 yilgacha o‘sa oladigan chinomi va 1 000 yilgacha umr ko‘radigan archalami misol qilib keltirish mumkin.


63

19. 
    §. POYADA OZIQ MODDALARNING
    HARAKATLANISHI
    

Barcha tirik mavjudotlar singari, odimliklar ham oziq moddalar bilan tirik. Shunday ekan, bu oziq moddalar poyada qanday harakat qiladi, degan savol tugdladi. Tarkibida mine­ral tuzlar bo‘lgan suv yogdchlik orqali ildizdan barglar tomon harakatlanadi. Buni tajribada sinab kodish mumkin. Buning uchun barg chiqargan novda yoki ochilib turgan gullardan foydalanish mumkin. Agar berilgan rangli suvga daraxt- ning bargli novdasini solib qo‘yib, 2-3 soatdan keyin ko‘n- dalangiga va uzunasiga kesilsa, rangli suv novda bo‘ylab yuqoriga kodarilganligi sababb yog‘ochlik qism bo‘yalganini kodish mumkin.
Oziq moddalar lubdagi elaksimon naylar bo^cylab harakat­lanadi (41-rasm).
Shakar suvda oson erib, lubning elaksimon naychalari orqali odimlikning turli qismlarida to‘planadi. Shakar ayrim





41-rasm.
Poyada oziq moddalarning harakatlanishi.




o'simliklaming, masalan, sabzi va lavlagining ildizmevasida, boshqalarining esa mevasi va urug d da to'planadi. Kartoshka tugunagida esa shakar kraxmalga aylanadi.
Oziq moddalaming barglardan lubga va u orqali boshqa organlarga odishini tajribada kodish munikin. Buning uchun tol yoki terakning bir xil uzunlikdagi ikkita bargli novdasidan kesib olinadi. Novdalardan birining pastki qismidan sal yuqo- rirogddagi po'stlogd halqa shaklida kesib olinadi. Novdalar bir vaqtda suvga solinadi. Lekin po'stlogd halqa shaklida kesilgan novdaning faqat pastki uchi suvga tushiriladi. Oradan ikki hafta odgach, nazorat uchun olingan novdaning pastki qismida ildizlar pay do bodadi. Po'stlogd halqa shaklida ke­sib olingan novdada esa ildizlar po'stlogd kesilgan joyining (halqaning) yuqorisida hosil bodadi. Bundan kodinib turib- diki, novdaning po'stlogd kesib olingan pastki qismiga oziq moddalar odmas ekan.
Xulosa qilib aytganda, organik moddalaming o'simlik bo'ylab harakatlanishida lub qavati katta rol o'ynaydi.
Shunday qilib, suvda erigan holdagi mineral moddalar (oziq moddalar) nay tolali bogdamlar orqali o'simlikning barcha organlari bo'ylab harakatlanadi. O⁴ simliklaming oziq- lanishida ularning barcha organlari bir-biriga bogdiq holda ishtirok etadi. Agar ulardan birortasi qatnashmasa, oziqlanish jarayoni buziladi. Masalan, ildiz suv va unda erigan mineral tuzlami zarur miqdorda yetkazib bermasa, barglarda organik moddalar kam hosil bodadi. Aksincha, barglarda organik moddalar yetishmasa, o⁴ simliklaming barcha hujayra, to'qima va organlari o'sish va rivojlanishdan to'xtaydi.
O'simlikdagi oziq moddalar harakatini o'simlik shox- shabbasiga shakl berish va qisqartirish hisobiga kerakli tomon- ga yo'naltirish mumkin. Masalan, g'o'zani chilpish organik moddalarni barglardan gul va mevalarga tomon yo'naltirish imkonini beradi.


65




Shunday qilib, poyaning yog‘ochlik qismi orqali suv va
unda erigan mineral tuzlar, lub qavati orqali esa organik mod-
dalar harakatlanadi.

1. 
   Suv va unda erigan mineral tuzlar ildizdan barglarga
   •7" poyaning qaysi qismi orqali ko‘tariladi?
   

^ 2. Organik moddalar o‘ simliklaming qaysi organlarida
^ * to‘planadi?

3. 
   Barglardagi organik moddalar poyaning qaysi
   qavati orqali harakatlanadi?
   
4. 
   Oziq moddalar harakati yo‘nalishini boshqarish
   

mumkinmi?
Xona o‘simliklaridan xinaning bitta shox-
chasini oling, uni siyohli (rangli) suvga solib, unda
moddalaming harakatini kuzating. lining shoxcha-
sini ko‘ndalangiga kesib ko‘rish mumkin.

21. 
    §. SHAKLI 0‘ZGARGAN YEROSTI NOVDALAR
    

Shakli o‘zgargan yerosti novdalar muhim biologik ahamiyatga ega. Ular odimliklarni noqulay tashqi muhitdan saqlaydi, o‘zida ko‘p miqdorda oziq moddalar to⁴playdi va ular vegetativ yod bilan ko‘payishi uchun xizmat qiladi.
Shakli o‘zgargan yerosti novdalar tuproq orasida shaklla- nadi va ularda novdalardagi singari kurtaklar hosil bodadi. Bunday novdalarga piyozbosh, tugunak va ildizpoyalar kiradi.
0‘simliklar bargida boradigan murakkab biologik jarayonlar natijasida organik (oziq) moddalar hosil bodadi va ular turli organlarda to‘planadi. Bu moddalar o‘simliklaming o‘sishi varivojlanishi uchun sarflanadi. Oziq moddalar, asosan, o‘simliklaming yerusti va yerostidagi organlarida to‘planadi. Odatda, bunday organlar o‘ziga xos shaklda bodadi. Shakli o‘zgargan yerosti novdali o‘simliklargaboshpiyoz, sarimsoq piyoz, anzur piyoz, lola va boychechak kabilar kiradi.


66

Tuproq orasida piyoz hosil qiladigan o‘simliklar piyoz- boshli tPsimlik deyiladi.

Bosh piyozning piyozini hammamiz yaxshi bilamiz. U kurtak singari, tashqi tomondan quruq qobiq bilan o‘ralgan. Bu qobiq uni yozda issiqdan va qishda sovuqdan saqlaydi. Agar u uzunasiga kesib qaralsa, tubida qisqargan kaltapoyacha borligini ko‘rish mumkin. Piyozning tubidagi kalta poyacha asosidan pastga qarab qo‘shimcha may da ildizlar, yuqoriga qarab esa seret barglar, gulbandlar o‘sib chiqadi, ular ohtasida esa kurtaklar joylashadi. Piyozning ana shu seret barglari shakli o‘zgargan barglar bo‘lib, ularning hujayralarida oziq moddalar to‘planadi. Vaqt o‘tishi bilan gulbandning uchida to‘pgul pay do bo‘ladi. Demak, piyozbosh shakli o‘zgargan yerosti novdadir.
Ekiladigan piyoz inson hayotida muhim ahamiyatga ega. Uning tarkibida shakar, darmondori va kasallik qo‘z~ g‘atuvchi mikroblarni yo‘qotuvchi moddalar ko‘p. Shu tufayli u ko‘p iste’mol qilinadi va undan turli taomlar tayyorlashda foydalaniladi.
0‘rta Osiyoda, xususan, 0‘zbekistonning tog‘b rayonlari- da yovvoyi piyozning juda ko‘p turi o‘sadi. Ulardan ayrimlari 0‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitob»iga


2-tubi; 2-kurtaklari;

5. 
   sersuv barglar;
   4-quruq qobiqlari;
   

42-rasra. Kesib
ko⁴rsatilgan bosh


piyoz:





5-qo‘shimcha ildizlar.


67




kiritilgan. Ekma piyoz navlari ana shu yowoyi piyozlardan
kelib chiqqan. Shuning uchun tabiat qo‘yniga chiqqanda
muhofazagaolinganpiyozboshli o‘simliklami ehtiyot qilishni
unutmang.
Yuqorida qayd qilingan lola kabi cksimliklar ham piyoz-
larga o‘xshab tuzilgan (42-rasm).
Shunday qilib, bosh piyoz shakli o‘zgargan yerosti novda-
dan iborat. Unda kurtaklar j oylashadi, oziq moddalar to^cplanadi
va u vegetativ yoT bilan ko‘payish uchun xizmat qiladi.

1. 
   Shakli ckzgargan yerosti novda deb nimaga aytiladi?
   

* 2. Piyozboshli o ‘ simliklaming qaysi organlarida oziq
* moddalar to‘planadi?

3. 
   Piyozboshi qanday qismlardan tashkil topgan?
   
4. 
   Piyoz inson hayotida qanday ahamiyatga ega?
   
5. 
   Piyozboshli o‘simliklardan qaysilarini bilasiz?
   

Yarim litrli shisha banka olib, unga suv to‘Wiring
va og‘zini doka bilan bog‘lang. Suvga tegib turgan
doka ustiga 2-3 dona may da piyozboshchalar qo‘yib
qo‘ying. Vaqt o‘tishi bilan ularda sodir bo‘ladigan
o‘zgarishlarni tushuntirib bering.

21.