Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

TUPROQ ZICHLIGI VA BONITIROVKA 
Tuproq zichligi uning eng muhim agrofizik xususiyatlaridan biri hisoblanadi. 
SHu bois dehqonchilikda butun vegetatsiya davrida va undan oldin asosiy agrotexnik 
chora tadbirlar tuproqni optimal zichlikda saqlab turishga qaratilgan bo‘ladi. Tuproq 
zichligi kezi kelganda hosil taqdirini belgilaydi. 
Sug‘oriladigan maydonlarda har bir sug‘orishdan so‘ng tuproq yumshatiladi, 
bu tadbir bizning mintaqada eng zaruriy hisoblanadi, aks holda o‘simlik ko‘p 
tomonlama zararlanadi, ya’ni tuproqni ustki qatlamlari tezda qurib qoladi, demak 
ko‘rishga muvofiq fizik-kimyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Yumshatilganda suv va 
havo harakati me’yoriylashadi. 
Paxtachilikda har bir gektar sug‘oriladigan yer o‘simlik vegetatsiyasi davri 
davomida 3-5 va undan ham ko‘p ishlanadi. Bu ishlovlarga agar haydov, tekislash, 
boronalash, mashinalar yordamida hosilni yig‘ish, defolyatsiya qilish, zahar 
ximikatlar solishni qo‘shsak bir mavsum davomida har xil agregatlar osilgan 
traktorlar har bir gektar maydonga 8-10 martalab kiradi. Sabzavotchilikda bundan 
ham ko‘p bo‘lishi mumkin. 
A.Qashqarov, A.Jo‘rayev ma’lumotlariga ko‘ra nam daladan traktor bir 
marotaba o‘tganda tuproq zichligi keskin oshadi. 
Tipik bo‘z tuproqlarda bunday vaziyatda zichlik 1,34 g/sm
3
dan 1,52-1,60 
g/sm
3
ga oshadi. Bundan tashqari sug‘orish suvlari ham sug‘orish jarayonida tuproqni 
zichlashtiradi. 
Sho‘r yuvish jarayonlarida ham tuproq zichligi keskin oshadi. 
Vegetatsiya davrida, sho‘r yuvish vaqtida tuproqdagi turli jonivorlar yo‘llari 
bekiladi, tuproq agregatlari buziladi, natijada zichlashadi. Qolaversa tuproq cho‘kish 
va bo‘kish, ya’ni ko‘pchish xususiyatlariga ega. Odatdagi sharoitlarda asosan haydov 
osti qatlami kuchli darajada zichlashadi. Bunga sabab, hozirgi kunlarda ishlov berish 
va ko‘zgi shudgor vaqtlarida 30 sm gacha qalinlik qamrab olinadi. 
Har yili bir xil chuqurlikda yerlarni shudgorlash, "omoch poshnasi" ni vujudga 
keltiradi. 
Og‘ir mexanik tarkibli tuproqlarda bu hodisa yaqqol seziladi. Hajm massa bu 
og‘ir tuproqlarning haydov osti qatlamida 1,62 g/sm
3
ni tashkil qiladi, ya’ni 
kattalashadi. 
Bunday zichlikka ega bo‘lgan omoch poshnasi ko‘pincha suv va havo, hatto 
ildizchalar uchun ham o‘tkazmas qatlam bo‘lib qoladi. Buning natijasida bu qatlam 
ustida sug‘orma suvlar to‘planadi, qaytaruvchi jarayon hosil bo‘ladi. 

---

37 
Bu jarayonlar salbiy oqibatlarga olib kelmay qo‘ymaydi. Bu ta’sir eng avvalo 
o‘simliklarda va uning hosili hajmida nomoyon bo‘ladi. 
N.A.Kachinskiy ma’lumotlariga ko‘ra o‘simliklarning ildiz tukchalari 0,01 mm 
dan kichik diametrli g‘ovaklarga kira olmaydi. Mikroorganizmlar esa 0,03 mm dan 
kichik g‘ovaklarga kira olmas ekan. 
O‘simlik ildizini tarqalish maydoni kamaysa o‘z-o‘zidan oziqlanish maydoni 
kamayadi, demak o‘sish va rivojlanishi susayadi, hosil kamayadi. Shu bois 
sug‘oriladigan dehqonchilik rivojlanadigan mintaqalarda tuproqning optimal 
zichligini bilish va bu miqdorni saqlab turish, yaratish katta amaliy ahamiyat kasb 
etadi. 
Tuproqni nisbatan chuqurroq qatlamlarigacha yumshatish va u joylarda optimal 
zichlikni yaratish yuqori hosil garovi. Nisbatan chuqur 45-60 sm ga haydash, 60-100 
sm gacha yumshatish tuproqni suv-havo tartibotini yaxshilaydi. Biologik faolligi va 
oziqa elementlarini harakatchanligini oshiradi. 
Albatta tuproqning zichligi, zichlanishi undagi gumus miqdori bilan bog‘liq 
bo‘ladi. 
Gumus, fosfor va kaliyni yalpi shaklidagi miqdorlarini tuproqdagi zahirasini 
quyidagi formula orqali hisoblab topish mumkin: 
G = H·1000·V·A 
G - gumus zahirasi, t/ga; 
H - genetik qatlam qalinligi, m; 
V - tuproqning hajm massasi, g/sm
3
; 
A - gumus miqdori, %. 
Hisoblash ishlarini quyidagi tarzda olib borish tavsiya etiladi. 
16-jadval.