Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

Korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblash. 
№ 
Gumus, %. 
(x) 
Paxta, ts/ga 
(u) 
ax 
au 
ax.au 
ax
2
au
2
1 
1,2 
22,1 
0,2 
0,2 
0,04 
0,040 
0,40 
2 
1,0 
20,2 
0 
-1,7 
0 
0 
2,89 
3 
0,9 
21,2 
-0,1 
-0,7 
0,07 
0,01 
0,49 
4 
0,8 
18,2 
-0,2 
-3,7 
0,74 
0,04 
13,69 
5 
1,1 
23,4 
0,1 
1,5 
0,15 
0,010 
2,25 
6 
1,1 
22,1 
0,1 
0,2 
0,02 
0,010 
0,04 
7 
1,3 
23,1 
0,3 
1,2 
0,36 
0,09 
1,44 
8 
1,2 
24,0 
0,2 
2,1 
0,42 
0,040 
4,41 
9 
1,4 
24,3 
0,4 
2,4 
0,96 
0,16 
5,76 
10 
0,8 
18,8 
-0,2 
-3,1 
0,62 
0,04 
9,61 
11 
1,1 
22,2 
0,1 
0,3 
0,03 
0,01 
0,09 
12 
1,0 
22,3 
0 
0,4 
0 
0 
0,16 
13 
0,9 
24,1 
-0,1 
2,2 
-0,22 
0,01 
4,84 
14 
0,9 
22,1 
-0,1 
0,2 
-0,02 
0,01 
0,04 
15 
0,8 
18,2 
-0,2 
-3,7 
0,74 
0,04 
13,69 
16 
0,7 
22,3 
-0,3 
0,4 
-0,12 
0,09 
0,16 
17 
1,0 
23,1 
0 
1,2 
0 
0 
1,44 
18 
1,1 
22,8 
0,1 
0,9 
0,09 
0,01 
0,81 
n=18 
Σ 18.3 
Σ 394.5 
- 
- 
Σ 3.88 
Σ 0.61 
Σ 61.85 
0
,
1
02
,
1
18
3
,
18



M
x
9
,
21
18
5
,
394


y
M
n=18 
63
,
0
14
,
6
88
,
3
73
,
37
88
,
3
85
,
61
61
,
0
88
,
3





r
Ma’lumotlarni bu tarzda qayta ishlash ayni vaqtda katta vaqt, ehtiyotlik, 
ziyraklik va puxta bilim talab qiladi, ammo ularni xozirgi zamon kompyutyerlarida 
maxsus dasturlar asosida hisoblash aniqlikni oshirish Bilan birga vaqtni tejaydi.

---

61 
Tayanch iboralar. Korrelyatsiya, bonitirovka, fosfor, kaliy, azot, gumus, 
regressiya, funktsiya, sho‘rtoblik, quruq qoldiq, arifmetik qiymat, o‘rtacha kvadratik 
chetlanish, variatsiya koeffitsiyenti, o‘rta arifmetik qiymat, korrelyatsiya 
koeffitsiyenti.
Takrorlash uchun savollar. 
1. Tuproq xususiyatlari bilan hosil o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanish? 
2. Harakatchan fosfor, kaliy va azot miqdori bilan hosil o‘rtasidagi korrelyatsion 
bog‘lanishni izohlang? 
3. O‘zaro korrelyatsion bog‘lanishlarni funktsional bog‘lanishlar tariqasida 
ifodalang? 
4. Bonitirovkalash maqsadida qo‘llaniladigan ma’lumotlarni o‘rta arifmetik qiymati 
qanday topiladi? 
5. O‘rtacha kvadratik chetlanish formulasini yozing va tushintiring? 
6. Variatsiya koeffitsiyenti qanday topiladi? 
7. Aniqlik kattaligi va ishonch darajasi? 
8. Ma’lumotlarni matematik usulda qayta ishlash natijalari jadvalini tushintiring va 
tasvirlang? 
9. Korrelyatsiya koeffitsiyenti va uning xatoligini hisoblash formulasini yozing? 
10. Ma’lumotlarni EHM-da qayta ishlash to‘g‘risidagi muloxazalar? 
 
MAVZU: TUPROQLARNI IQTISODIY BAHOLASH 
Tuproq Yerni eng ustki qatlamidagi tabiiy manba, qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi negiz, shu bois uni, ya’ni tuproqni iqtisodiy 
baholash murakkab ish hisoblanadi. Yerni iqtisodiy baholash bir tuproqning ikkinchi 
xildagi tuproqdan qimmatroq yoki arzonroq ekanligi demakdir. 
Ko‘p hollarda baho mezoni tariqasida differentsial renta, me’yoriy sof 
daromad, yalpi mahsulot, bir gektar yangi yerni o‘zlashtirish uchun sarf qilingan 
kapital miqdori va boshqalar tavsiya etiladi. Yerni baholash uchun bulardan boshqa 
yo‘llar ham mavjud. Masalan; olingan mahsulotni tannarxi, yerni o‘zlashtirish uchun 
sarflangan xarajatni qoplanishi va boshqalar. 
Bu mezonlar asosida olingan ma’lumotlarga e’tibor bersak yerga berilgan baho 
tanlangan uslubga qarab o‘zaro keskin farq qiladi. Sabab yalpi mahsulot, tannarx, 
differentsial daromad va boshqa shularga o‘xshagan o‘lchov mezonlari juda kuchsiz, 
ya’ni past darajada tuproqni unumdorlik darajasini e’tiborga oladi, xarajatni qoplash 
esa uni, ya’ni unumdorlikni umuman e’tiborga olmaydi. 
Tuproqni yoki yerni qiymati uni ishlab chiqarish qobiliyati bilan o‘lchanadi. 
Shu bois tuproq unumdorligini nazarda tutmaydigan har kanday baholash usuli ham 
qoniqarsiz hisoblanadi. N.N.Karmonov tuproq ekologik indeksi (TEI) orqali 
unumdorlikni baholash usulini taklif qildi. Bu usulda tuproqni baholash quyidagicha 
tartibda hisoblanadi. 
N=TEI 
. 
K
T 
.
K
M 
.
70 
N - bir ga yer narxi; 
TEI – tuproq-ekologik indeksi; 
K
T
- hududni tavsiflovchi koeffitsiyent; 

---

62 
K
M
- joylashgan o‘rni koeffitsiyenti. 
Bu formulaga ko‘ra Vinnitsa viloyatidagi 1 ga og‘ir mexanik tarkibli qora 
tuproq quyidagicha baholanadi. 
N = 90 
.
1.15 
.
3.0 
.
70 = 21735 rub (1990 yilgi pul holatiga) 
Formuladagi 90; 1.15; 3.0 lar maxsus jadvallardan olinadi. Toshkent 
viloyatidagi sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar narxi: 
N = 132 
.
1.27 
.
4.4 
.
70 = 51633 rubni tashkil qiladi, bu hisob- kitoblarda 
tuproq emas yer baholanganligini ko‘rish qiyin emas, chunki joylashgan o‘rni, 
maydon xususiyati kabi kattaliklar yer kategoriyalari tarkibidan joy oladi. Demak 
tuproq bahosi bilan yer bahosini ajratib olish kerak. 
Uy-joy, turli kattalikdagi korxonalar, savdo va boshqa idoralar, yo‘l, temir yo‘l 
va boshqa hollarda albatta yer tariqasida baholanishi kerak. Ammo qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarini etishtiradigan yerlar tuproq tariqasida baholanmog‘i darkor. Shuni 
e’tiborga olgan holda V.N.Li sug‘oriladigan tuproqlarni baholash uchun quyidagi 
formulani taklif qiladi. 
N=(X:100) 
.
M
N
-N
X
; 
N - bir gektar sug‘oriladigan tuproq narxi; 
X - qishloq xo‘jaligi ekin turini o‘rtacha maksimal hosil miqdori, ts/ga; 
100 - sug‘oriladigan tuproqning maksimal ball boniteti; 
M
N
- qishloq xo‘jaligi mahsulotini 1 tonnasi uchun mintaqaviy harid narxi; 
N
X
- bir gektar maydonda qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirish uchun 
sarflanadigan me’yoriy xarajatlar summasi. 
Paxtachilik mintaqalarida bir gektar tuproq narxi:
N=B
p
(40:100) 
.
800-1000 ni tashkil qiladi. 
B
p
- paxta uchun shu tuproqning ball boniteti. 
Shunday qilib paxtachilik mintaqasidagi 1 ga tuproq narxi shu uslubga ko‘ra 
sof daromad qiymatiga to‘g‘ri keladi. Bu sof daromad bir gektar maydondan terilgan 
va sotilgan paxta miqdori bilan o‘lchanadi. 
Sof daromadning kattaligini tuproq unumdorligiga bog‘liqligi formuladan 
ko‘rinib turibdi, boshqacha qilib tahlil qiladigan bo‘lsak, bir gektar maydondan 
paxtachilikda olinadigan sof daromad shu yerdagi tuproqni ball bonitetiga bog‘liq. Bu 
narx shu holatdiga tuproq qiymatini ko‘rsatadi va har xil ishlab chiqarish qobiliyatiga 
ega bo‘lgan tuproqlarni solishtirish uchun imkoniyat yaratadi. 
Misol uchun, Yozyovon tumani A.Navoiy nomli jamoa xo‘jaligi yerlarini 
yuqoridagi formula asosida baholasak quyidagi holatni ko‘rishimiz mumkin.
35-jadval.