Professiogramma haqida tushuncha Professiografiyaning psixologik asoslari
Yüklə 33,66 Kb.
|
|
PROFESSIOGRAMMA Reja Professiogramma haqida tushuncha Professiografiyaning psixologik asoslari Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi Xulosa Foydanilgan adabiyotlar Professiogramma haqida tushuncha 1920 yillarning ikkinchi yarmida rus psixotexniklari tez sur’atlarda kasbiy faoliyatning tamoyil va usullarini ishlab chiqdilar. Shu tadqiqotlarni umumlashtirishi natijasida psixotexnikada maxsus yondoshuv professiografiyani shakllanishiga olib keldi. Bu yondashuvning mohiyati – kasblar tasviri umuman olganda professiografiyani oʻrganish, kasbning psixologik tavsifi va loyihalashtirishini oʻz ichiga oladi. Professiografiya - deganda kasblar va ularning bir – biridan farqlanuvchi ixtisoslar tomonidan inson oldiga qoʻyiladigan talablarni bayon qilish majmuasi tushuniladi. Professigrafiya – bu biror bir soha egasining shaxsiy hislatlariga, psixologik qobiliyatlariga,psixologik va fiziologik imkoniyatlariga qoʻyilgan talablarni oʻrganish usullari. Professiografiya natijalari professiogrammada aks etadi, u mehnat sharoitlari tasviri, ishchi huquq va majburiyatlari, muhim kasbiy sifatlari shuningdek, sogʻligʻiga qarshi koʻrsatmalarni oʻz ichiga oladi. Professiogrammaning muhim tarkibiy qismi - psixogramma boʻlib, u mutaxassisning motivatsion, iroda va emotsional sohasining tavsifi hisoblanadi. Psixogramma - kasbning psixologik portreti boʻlib, u aniq kasbda dolzarb boʻlgan psixologik funksiya guruhi bilan namoyon boʻladi. Professiografiyada ma’lum mehnat jarayonini tashkil etuvchi ob’yektlar belgilari, mehnat sub’yekti, mehnat predmeti vazifalari, vositalari va sharoitlari oʻrganiladi. Professiografiyaning asosiy tamoyillaridan biri kasbiy faoliyatni oʻrganishda differensial yondashuv tamoyili hisoblanadi. Bu tamoyilning mohiyati professiografiyaning aniq amaliy masalalarini echishga boʻysunishidir. Masalan, kasbiy konsultatsiya va kasbiy tanlov uchun shunday kasbiy muhim belgilarni ajratish kerakki, ular sinovdagilarning kasbiy layoqatiga koʻra farqlanishi lozim. Professiografiyaning psixologik asoslari Malaka darajasini aniqlash uchun mehnat vazifalari, kasbiy bilim, malaka, koʻnikma tavsifi muhim ahamiyatga ega. Kasbiy toliqishni oʻrganish uchun shunday belgilardan foydalanildiki, ular yordamida kasbiy toliqishning keltirib chiqaradigan omillarini aniqlaydi. Shunday qilib, profesiografiyaning differensial tamoyili kasbning oʻrganish usullarini uning tavsifi, mazmuni, shuningdek, qoʻllanilish sohasi ya’ni professiografiya oʻtkazish xususiyatlari uning maqsadlari bilan belgilanadi. Maqsadlari quyidagi faoliyat sohalari bilan bogʻlangan boʻlishi mumkin: 1. Ishchilar attetsatsiyasi. 2. Yangi kasblar mutaxassisliklarni loyihalashtirish. 3. Optantlar profkonsultasiyasi va mutaxassislar tanlovi. 4. Kasbiy ta’lim malaka tayyorgarligi va malaka oshirishni takomillashtirish. 5. Shaxs kasbiy rivojlanishi boʻyicha ilmiy tadqiqotlar. E.M.Ivanova professiografiyaning 4 ta guruhini taklif etadi: ma’lumotli, diagnostik, prognostik va metodik. Informatsion (ma’lumotli) professiografiya oktantlar, ya’ni, kasb tanlash zaruriyati oldida turgan shaxslar bilan kasbiy maslahat ishlari uchun moʻljallangan. Ular qatoriga oʻquvchilar, kasb bilim yurtlari bitiruvchilari, ishsizlar va kasblarni almashtirmoqchi boʻlganlar kirishi mumkin. Informatsion professiografiya ishlari maxsus kasbiy adabiyotlarni tahliliy va hujjatlarni oʻrganish orqali amalga oshiriladi. Diagnostik professiografiyalash mehnat samaradorligining pastligi mahsulot sifatining pastligi, avariya holati, travmatizm, kadrlar qoʻnimsizligi sabablarini aniqlash uchun oʻtkaziladi. Diagnostik professiografiyalash quyidagi masalalarni oʻz ichiga oladi. 1. Faoliyat mazmuni: Mehnat predmeti va masalalari. Ish natijalari sifatiga qoʻyiladigan talablar. 2. Mehnat qurollari: Ish turi va tartibi. Boshqarish organlari. Ish joyini tashkil etish. 3. Mehnat sub’yektining faoliyati: Harakat turlari va ularning tavsifi. Ishni rejalashtirish va bajarish xarakteri. Kasb faoliyatiga xalaqit beruvchi omillar. Mehnat jarayonida uchraydigan xatolar, brak, travmalar turi. 4. Mehnat sub’yektining faoliyati: Ishchilarning oʻzaro aloqalari tuzilmasi. Ishni rejalashtirish va nazorat. 5. Kasbning mehnat sub’yekti shaxsiy psixologik va psixofiziologik sifatlariga qoʻyiladigan talablar. 6. Mehnat sub’yekti faoliyatining past samaradorligi sabablarini tashxisi. 7. Kasbiy faoliyatni takomillashtirish boʻyicha amaliy - eksperimental tekshiruv. Diagnostik professiografiyalash empirik ma’lumotlarni yigʻish usullari orqali amalga oshiriladi. Prognostik professiografiyalash kasbiy faoliyatni takomillashtirish boʻyicha asoslangan tavsiyalarni berish maqsadida qoʻllaniladi. 1. Kasbning umumiy tavsifi: Kasb rivojlanishi tarixi va istiqbollari. Kasbiy faoliyatni bajarilishining ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlari. Kasbiy muhit. 2. Kasbiy dala va mazmuni va jihati: Kasbiy dala tavsifi. Kasbiy bilimni aniqlovchi omillar. Kasbiy bilimni rivojlanishi prognozi. 3. Kasbiy ta’lim malaka oshirish: Kasbiy ta’lim darajasi. Kasbiy tayyorgarlik. Malaka oshirish. 4. Ishchining kasbiy moyilligi: Mutaxassislik sohasining kengligi. Asosiy malakalar darajasi. Mutaxassislik va kasbni oʻzgartirish imkoniyati. 5. Kasb istiqbolini baholash: Shaxsning kasbiy - psixologik potensiali. Ishchining kasbiy faolligi. Kasbiy oʻzini oʻzi takomillashtirish karyera. Pragnostik professiografiyalash genetik usullarni, shuningdek modellashtiruvchi eksperimentlarni qoʻllaydi. Metodik professiografiyalash psixologga mehnat sub’yektining holati va muhim kasbiy sifatlarni oʻrganish usullarini ishlab chiqish imkonini beradi. Tadqiqot maqsadi va vazifalariga koʻra metodik professiografiyalash sxemasi ham oʻzgaradi. Masalan, kasbiy mehnat va hordiq tartibi, kasbiy toliqish, befarqlik, passivlikka boʻlgan ta’sirini oʻrganishda shunday sxema qoʻllaniladi. 1. Mehnat sub’yekti faoliyatining mazmuni: Haraktlar turi va ularning tavsifi. Ishni rejalashtirish va bajarish xarakteri. Emotsional koʻrinishlar. Ish joyidagi noqulaylik turlari. Faoliyat jarayonida paydo boʻladigan xatolar, brak travma turlari. 2. Mehnat sharoitlari: Sanitariya - gigienik muhit (havo darajasi, chang, namgarlik va boshqa). Jismoniy muhitning yoritilganligi, shovqin. Ish tartibi. Haq toʻlash va ragʻbat shakli. Mutaxassisning kasbiy mahoratini oʻrganishda professiografiyalashning quyidagi sxemasi qoʻllaniladi. 1. Faoliyat mazmuni: Ishchilar malakasiga qoʻyiladigan talablar (kasbiy bilim, koʻnikma va malakalar, shuningdek, sifatlar va qobiliyatlar). Ishchilarning huquq va majburiyatlari. 2. Mehnatni tashkillashtirish: Malaka oshirish. Kasbiy psixologik potensial. Ijodiy qobiliyatlar. 3. Mehnat sub’yekti faoliyati: Harakatlar turi va ularning tavsifi. Ishni rejalashtirish va uni nazorat qilish. Faoliyat individualligining xususiyatlari. Ta’limga yoʻnaltirilgan professiografiyalash - asosiga kasb sub’yektligi haqidagi gʻoya qoʻyiladi: kasb egasi, faoliyatning haqiqiy sub’yekti boʻlib, unga bir qator maxsus belgilar xos. Bu professiografiyalashning mualliflari uning mazmun - mohiyati va loyixalashtirish texnologiyalarini oʻrganib chiqishdi. Kasb pasporti bloki kasb va mutaxassisliklar nomining modifikasiyasi, kasbiy yoʻnalish, kasb maqsadi, ta’lim darajasi haqida qisqa ma’lumotlarni oʻz ichiga oladi. ―Kasbning asosiy ob’yekti (sohasi) bloki kasb turi haqida ma’lumotlarni oʻz ichiga oladi. ―Inson – tabiat, ―inson – inson, ―inson – texnika, ―inson - belgilar tizimi, ―inson badiiy obraz va boshqalar. Bu blok mazmuni boshqa professiografiyalash bloklarining asosi hisoblanadi. Kasbiy predmetli salohiyat bloki koʻp tizimli ta’lim sifatida kasbiy muhim tavsifini oʻz ichga oladi. Mutaxassis kasbi qaysi sohaga tegishli ekanini, qaysi asosiy ob’yektlarga yoʻnaltirilgan, bu ob’yektlar qanday ob’yektlar, bu sohada mehnat natijasi yoki mehnat mahsuli qanday ahamiyatga egaligi haqidagi ma’lumotga ega boʻlishi lozim. ―Ijtimoiy kasbiy salohiyat blokida shaxs ob’yektining quyidagi yoʻnalishlari aks etadi. Fikrlash potensialining rivojlanishi. Shaxsni oʻzini nazorat eta olish va rivojlantirish imkoniyatlari. Shaxsning muvaffaqiyat strategiyasiga yoʻnaltirilganligi. Shaxsning bozor iqtisodiyoti sharoitida bardoshligi. Professiografiyada ekologik, huquqiy va iqtisodiy madaniyat masalalari ham nazarda tutiladi. Maxsus psixofiziologik talablar bloki - ishchining kasbiy faoliyati jixatdan psixofiziologik xususiyatlariga qoʻyiladigan talablarni aks ettiradi. Bunga tibbiy koʻrsatmalar, jinsiga, yoshga boʻlgan va sanitariya- gigienik talablar kiradi. Kasb-kor (hunar) oldiga qoʻyiladigan talablarni asoslash va ularni bayon qilish oʻziga xos xususiyatga ega boʻlib, quyidagi umumiy hamda xususiy jabhalarni oʻzida aks ettiradi; 1. Kasb va uni ixtisosliklarining psixologik tavsifi; 2. Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati; 3. Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi; 4. Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi; yoshlarda uning ijtimoiy mavqei (nufuzi), jamoaning oʻziga xos xususiyatlari, vertikal va gorizontal boʻyicha shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari; 5. Kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bilimlar va koʻnikmalar koʻlamining pedagogik tavsifi (maxsus mezonlar orqali kasbiy mahorat aniqlanadi); 6. Pedagogik jarayonni takomillashtirish yuzasidan takliflar, tayyorgarlik muddatlari, tadbir – choralarning umumiy tavsifi; 7. Mehnat sharoitining gigienik tavsifnomasi; 8. Kasb boʻyicha mehnat qilishga tibbiy jihatdan ta’qiqlanuvchi omillar izchilligi; 9. Kasbga psixologik nomutanosiblik, yoki kasbiy yaroqsizlik; 10. Oʻzini oʻzi faollashtirish va identifikatsiyalash. Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati Har bir shaxs farovonlikda va yaxshi ta’minlangan sharoitda yashashni istaydi. Shu sababli ham insonlar farovon turmushni ta’minlashga xizmat qiluvchi mehnat faoliyati bilan shugʻullanishga intiladilar va moddiy boyliklarni oʻzlashtirishga imkon yaratuvchi kasb-hunar sohalari va mutaxassisliklarni egallashga harakat qiladilar. Ba’zi holatlarda ma’lum bir kasbni tanlash va uni egallashda shaxsning imkoniyati yetarli boʻlmaydi. Insonning qiziqishlariga va psixologik imkoniyatlariga toʻgʻri kelmaydigan kasbning tanlanishi, tabiiyki, uning shaxs sifatida kamol topishiga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Shu nuqtai nazardan shaxsning ichki intilish va imkoniyatlariga u tanlagan kasbi bilan shaxsi orasidagi munosabati oʻta dolzarb masala hisoblanadi. Biz quyida shu masala boʻyicha psixolog olimlarning qarashlarini, oʻtkazgan tadqiqotlarini tahlil qilamiz. Kasbiy motiv va motivatsiya muammosi xorij psixologlari tomonidan keng doirada tadqiq qilingan. Jumladan, kasbiy motivlar borasida E.A.Klimov, V.A.Kruteskiy, A.N.Vasilkova, e.Disi, V.Vrum, M.V.Dmitriy va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Shaxsning ish faoliyati bilan bogʻliq motivatsiyalarni 3 guruhga ajratish mumkin; birinchisi - mehnat faoliyati motivlari ikkinchisi - kasb tanlash motivlari uchinchisi - ish joyini tanlash motivlari Aniq faoliyat esa barchasini jamlangan holda izohlanadi, ya’ni, bunda mehnat faoliyati motivlari, kasb tanlash motivlarining shakllanishi, shuningdek, qolgan ikkita motiv orqali esa ish joyini tanlash motivlari ham yuzaga keladi. Mehnat faoliyati motivlari xilma-xil boʻlib, ular oʻziga xos omillar bilan belgilanadi. Birinchi guruh omillariga jamoaviy xarakterning uygʻonishi bilan bogʻliqlari kiritilib, bunda jamoaga foyda tegishini anglash, boshqa insonlarga yordam berish istagi, mehnat faoliyatida ijtimoiy ustanovkaning zarurligi va boshqalarga nisbatan tobelikni hohlamaslik kabi motivlar hisoblanadi. Ikkinchi guruh omillari oʻzi va oilasi uchun moddiy mablagʻning orttirilishi, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning qondirilishi uchun pul ishlab topish motivlaridir. Uchinchi guruhga oʻzini oʻzi faollashtirish, rivojlantirish, oʻzini namoyon qilish ehtiyojlarining qondirilishi va boshqalar kiradi. Ma’lumki, insonlar tabiatdan biror-bir faoliyat bilan shugʻullanmasdan turolmaydilar. Inson nafaqat iste’molchi balki yaratuvchi boʻlib, yaratish jarayonida u ijoddan ilhom oladi. Bu guruhga mansub motiv jamiyat tomonidan ehtiyojlarning qondirilishi va boshqalarning hurmatini qozonish bilan bogʻliq. Maktab oʻquvchilarining mehnat tarbiyasi ham shu motiv bilan bogʻliq ravishda shakllantiriladi. Mehnat faoliyatining umumiy motivlari yuqorida aytib oʻtilganidek, aniq kasblar doirasida amalga oshadi. Kasb tanlash anchagina qiyin va motivasion jarayondir. Axir shaxsning toʻgʻri kasb tanlashi koʻpincha insonning hayotdan qoniqishga ham sabab boʻladi. Insonning qaysi faoliyatini tanlashi koʻproq tashqi omillar haqidagi qarorning qabul qilinishi jarayoni haqida toʻxtalishi muhimdir. Bu asosan tashqi holat baholariga, oʻzining imkoniyat va qobiliyatlariga, kasb tanlashdagi qiziqish va moyilliklariga bogʻliqdir. Tashqi holatini baholash, ijobiy ta’sir koʻrsatadigan omillar, oʻzida ishlab topiladigan pul miqdori, imtiyoz, taklif etilayotgan korxona, muassasaning yashash joyiga yaqin boʻlishi, transpot aloqalarining qulayligi, ish joyi estetikasi va ishlab chiqarishning zararli tomonlari, jamoadagi psixologik iqlim, maqtov va tartibga chaqirish kabilarni qamrab oladi. Oʻz imkoniyatlarini baholash sogʻlomligi, ishga yaroqliligi, kasbi boʻyicha muhim sifatlarga egaligi, bilim darajasi, stresslarsiz ishga moyilligi, yuqori shovqinli ishda talab etilgan temp va xotirjam ritm bilan ishlay olish imkoniyati kabilarni oʻz ichiga oladi. Qiziqishlarga mos ravishda tanlangan ish joyini baholash, ayni vaqtda ishlayotgan muassasasi, korxonadagi imkoniyat toʻsiqlari, ishni boshqarish, kasbiy oʻsish, tashabbusning paydo boʻlishi muhim ahamiyatga ega. Ba’zan qiziqish boʻyicha ish joyini tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ish joyini va kasbni tanlash motivlari: Chuchunay tomonidan klassifikasiya qilingan. U kasb motivlarini quyidagilarga ajratadi: 1. Dominant (kasbga qiziqishning ustun turishi). 2. Vaziyat bilan bogʻliq (har doim insonni qiziqtirib kelgan shart sharoitlarni roʻyobga chiqarish). 3. Komformist. 4. Kasbiy motivasiyalar (oʻziga yaqin ijtimoiy olamning ya’ni yaqinlarini, doʻst va tanishlarining maslahatlari bilan) L.I.Bamburova musiqa ijrochilik kasbini tanlashga sabab boʻluvchi omillar sifatida quyidagilarni ajratib koʻrsatadi: Ijod va musiqa ijro etishga boʻlgan qiziqish. Musiqadan zavqlanishga boʻlgan ehtiyoj. Musiqa asarlarini ijro etishda oʻzi tashabbus koʻrsatishga intilish. Tinglovchilarning qadriyatini koʻtarish, ularga rohat baxsh etish hohishi. Albatta yuqoridagilar musiqa ijrochilik faoliyatining toʻliq motivlari emas. Ular faqatgina musiqachilik faoliyatini boshlashga olib keladi. A.P.Vasilev tibbiyot xodimi kasbini tanlashning quyidagi asosiy motivlarini keltirib oʻtadi: 1. Insonlarni davolash istagi. 2. Ogʻir kasalliklar, qariya, yosh bolalarni ogʻriqlardan xalos etish istagi. 3. Oʻz yaqinlarining sogʻligʻi haqida qaygʻurish imkoniyati. 4. Ilmiy tibbiyot muammolarini hal etish. 5. Oʻz sogʻligʻi haqida qaygʻurish. 6. Moddiy qiziqishlar. Motivlarning mustahkamlanishi mehnat faoliyatida ishlovchilarning koʻpgina omillarini qondirilishiga bogʻliq boʻladi. Gʻarb psixologlaridan V.Vrum va E.Disi mehnat faoliyati motivasiyasini tarkibiy qismlarini ajratadilar. Unga koʻra insonlar qanchalik oʻz ishidan qoniqsa, shunchalik ular oʻz ishlarini bajarishga kuchliroq harakat qiladilar. Ularni faoliyat jarayonida ragʻbatlantirib borilsa, shunchalik qattiqroq ishlaydilar. Bunday yondashuvda amalga oshiriladigan ragʻbatlantirish ishchilar faoliyatining mahsuldorligiga bogʻliq. Bunda ular faoliyat koʻrsatadigan firma, kompaniya va tashkilotlardan kuch oladilar. Bu turli qoʻshimcha imtiyozlar nafaqat ta’lim olish uchun intilish, dam olish, korxona tomonidan tashkillashtiriladi. Soʻrovnoma natijalariga muvofiq ishdan boʻshashning turi – ob’yektiv, ob’yektiv – sub’yektiv va sub’yektiv koʻrinishlarga ajratiladi. Ob’yektiv sabablarga sogʻligʻning yomonligi va jismoniy holati, turar joyini oʻzgarishi, ta’lim olishni davom ettirish, tuqish va bolani parvarishlash kabilar kiradi. Ob’yektiv – sub’yektiv sabablarga mehnat shartnomasining shartlari, kasbiy oʻsish, yuksalish imkonining yoʻqligi va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Motivatsiyaning shakllanishi. Sub’yektiv sabablarga jamoadagi psixologik iqlim, shaxslararo munosabatlar va boshqalar kiradi. Ishsizlarning ish qidirish motivasiyalari haligacha ham oʻrganilmayotgan muammo boʻlib qolmoqda. Shu bilan birga ishsizlarning axloqi, yangi ish joyini topish boʻyicha faoliyati koʻp jihatdan uning motivasion jabhalariga, ularning tuzilishiga kam hollarda hayot mazmunining shart sharoitlariga bogʻliq. M.V.Dmitriy ta’kidlaganidek, ishsizlarning motivasion jabhalarini oʻziga xos xususiyatlari ish izlashdagi faoliyatlari motivasion tuzilishlarining hamma koʻrsatkichlariga bogʻliq holda namoyon boʻladi. Ular ijtimoiy oʻzgarishlardan mustaqil boʻlish uchun qayta harakat qilishda oʻz imkoniyatlaridan foydalanishga turtki beradi. Passiv ishsizlarning motivasion imkoniyatlarini tuzilish xususiyati alohida motivlarning ham harakatlanuvchanligi bilan tavsiflanadi. Kasbiy faoliyat motivlari tuzilishining tavsifnomasi uchun B.N.Dadanov taklif qilgan usullarni qoʻllash mumkin. U istalgan faoliyatning sabablari sifatida quyidagi omillarni oʻzida aks ettiradi deb koʻrsatadi: 1.Ayni faoliyat jarayonidan rohatlanish. 2.Faoliyatning toʻgʻri natijalari (yaratiladigan mahsulot oʻzlashtirilayotgan bilim va hokazo). 3.Faoliyatni ragʻbatlatirish (maosh, mansabni oshirish, soʻz vositasida va hokazo). 4.Bosh tortish hollarida yoki faoliyat yaxshi bajarilmaganda beriladigan jazodan oʻzini olib qochishga intilish. Bu sabablar salbiy ― valentlikka ham ega boʻlishi mumkin. Masalan, faoliyatdan uzoqashib, qiziqishlarini soʻndirishi mumkin. Salbiy valentlikni maxsus belgi bilan izohlab, ularni quyidagicha ifodalash mumkin: T-insonga ish jarayonining mashaqqatli, yoqimsiz boʻlishi; R-erishishi kerak boʻlgan natijaga intilishdan uzoqlashish; V-ishdan bosh tortish uchun ragʻbatlantirish-taklif etish; G-ayni ish faoliyati uchun jazo belgilashi. Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi Kasbiy ta’limning muhim vazifalaridan biri kasbiy tayyorgarlik boʻlib, bunda tayyorgarlik ikki xil koʻrinishda amalga oshiriladi: Mustaqil oʻrganish (qoʻshimcha ta’lim yoki mustaqil ta’lim) Maxsus kasbiy ta’lim muassasalarida ta’lim olish orqali. Kasbiy ta’limning muvaffaqiyatini belgilaydigan muhim psixologik jarayon ―ma’lum bir kasbga tayyorgarlik holati hisoblanadi. Bu holat emotsional va motivatsion tayyorgarlikni ham nazarda tutadi. Kasb tanlash inson hayotidagi muhim bir bosqich hisoblanib, bunda inson hayoti uchun muhim qaror qabul qiladi va u jamiyatda oʻz imkoniyatlarini roʻyobga chiqaradi. Bu jarayon inson tomonidan oʻz ichki imkoniyatlari tahlil qilish natijasida ma’lum kasbning talablariga uning imkoniyatlarining mos kelishiga qarab sodir boʻladi. Kasb tanlash ma’lum bir kasbni tanlayotgan inson (tanlov sub’yekti) bilan tanlanayotgan kasb (tanlov ob’yekti) munosabatlarini oʻzida aks ettiruvchi faoliyat hisoblanadi. Tanlov sub’yekti va tanlov ob’yekti oʻrtasidagi munosabatlar xarakteristikasini oʻrganish davrimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Ongli ravishda kasb tanlash insonning ijtimoiy mavqei bilan bogʻliq ravishda amalga oshadi. Agar inson uchun asosiysi ijtimoiy nufuz hisoblansa, unda kasb hozirda mavjud boʻlgan qoidalar, shuningdek, jamiyatdagi nufuzli kasblardan kelib chiqib tanlanadi. Koʻpchilik kasb tanlayotganda bu kasb ularga qanchalik moddiy ragʻbat keltirishiga tayanadi. Insonlar orasida qiziqishlari tufayli kasb tanlovchilar ham boʻladi va bu qiziqish kamdan-kam hollarda romantik xarakter kasb etadi. Kasb mansabga intilish asosida, haqiqiy tashqi taassurotlar zamirida, ota-ona, doʻstlarining maslahatlari orqali yoki omadga bogʻliq holda tanlashi mumkin. Lekin kasbdagi romantika odatda tezda yoʻqoladi va uning oʻrnida inson hali na hissiy, na jismoniy va na psixik jihatdan tayyor boʻlmagan ―ogʻir ish kunlari qoladi. Tanlagan kasbi oʻzi uchun qiyin boʻlib, koʻp hollarda turli toʻsiqlarni yuzaga keltiradi va ayrim hollarda oʻz kasbini oʻzgartirishiga toʻgʻri keladi. Bunday hollarda kasb tanlash koʻpgina sharoitlarga bogʻliq boʻlib qoladi. Lekin hammasidan oldin kasb tanlashga e’tiborni tortish kerak. Koʻpgina, tanlangan faoliyatlar insonning qobiliyat va moyiligiga muvofiq boʻladi. A.K.Baymetov pedagogik faoliyat motivlarini oʻrganib, ulardan 3 ta asosiylarini birlashtiradi: a) muqarrarlik motivi (burchli); b) oʻqitilayotgan predmetlarning qiziqarliligi va e’tiborni tortish; v) bolalar bilan muloqatga kirishish. Bu motivlarning ustunlik qilish xarakteriga koʻra mualliflar 4 guruhga mansub oʻqituvchilarni ajratadilar: Burch hissining ustunligi bilan (43 %); oʻqitilayotgan fanlarga qiziqishning ustunligi (39 %); bolalar bilan muloqotga kirishish ehtiyojining ustunligi (11 %); oʻzi hohishlarini ruyobga chiqarish motivi. Oʻrganilgan manbalarga koʻra motivasiya tiplari oʻqituvchilarning oʻquvchilarga boʻlgan pedagogik talablarining yoʻnalishi va xarakteriga ta’sir koʻrsatadi. Oʻqituvchining turli tomonli motivasiyasi oʻquvchilarning axloqiga va ularning oʻquv materialini oʻzlashtirishga talabning uygʻunligi bilan tavsiflanadi. Oʻqituvchilardagi majburiyat motivlarining ustunligi oʻquvchilarga faqatgina katta talablar qoʻyib qolmasdan, balki, qat’iy intizomni ham talab qiladi. Oʻquv faniga boʻlgan qiziqish motivlari ustun turuvchi oʻqituvchilarda oʻquv materialini oʻzlashtirishga boʻlgan talab koʻzga tashlanadi, chunki bunda eng koʻp talab oʻquvchi shaxsiga qaratilgan boʻladi. A.K.Baymetov ta’kidlab oʻtganidek, avtoritarlikka moyillik motivining ustunligi avtoritar oʻqituvchilarda muloqat motivining ustunligi liberal oʻqituvchilar u yoki bu motivlardan hech birining ustun boʻlmasligi demokratik uslubli xos oʻqituvchilarga xos jihat hisoblanadi. Pedagog kasbini oʻzlashtirishda kasbiy bilimlarga boʻlgan ehtiyoj oshadi. V.N.Nikitenko va B.Fidlerlarning ma’lumotiga koʻra 25-30 yoshli oʻqituvchilarda oliy oʻquv yurtida oʻqiyotgan chogʻida unchalik ahamiyat bermagan pedagogik va psixologik bilimlarni egallashga boʻlgan extiyoj uygʻonar ekan N.V.Jurinim oʻqituvchilarning pedagogik faoliyatidagi turli xil omillarga munosabatini oʻrgangan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, oʻqituvchilarning oʻz kasbi va ish joyidan qoniqishi ba’zilarda birinchi navbatda maktabning moddiy bazasiga bogʻliq boʻladi, boshqalarida esa pedagogik faoliyatda yaxshi natijalarga erishishga, uchinchi xilida ma’muriyat bilan oʻzaro aloqa oʻrnatishga, toʻrtinchi kishida oylik olish bilan bogʻliq boʻladi. Oʻquv faoliyati motivasiyasining xususiyatlarini oʻrganishda 2 jihatni farqlab olish lozim: Birinchi jihat - oʻquv faoliyatini tanlash motivasiyasi. Ikkinchisi nima uchun olim aynan shu mavzuni oʻrganib chiqishga qoʻl urgani sababini aniqlash. Fan bilan shugʻullanish bir necha sabablarga bogʻliqligi bilan belgilanadi. Ularga yangilikka intilish va ularni yaratish, aniq fanlarga qiziqish va qandaydir aniq masalalarga qiziqish,oʻz kashfiyotlari bilan insoniyatga foyda keltirish, istagan yoki qandaydir xalq xoʻjaligiga doir masalalarni hal etish yoki shunchaki oʻz ishi bilan oʻzidan tarixda nom-nishon qoldirish; aniq bir ijtimoiy statusga intilish (ilmiy darajalariga ega boʻlish) mashhurlikka intilish kabilar bilan belgilanadi. Pedagogik faoliyatning muhim qismlari boʻlib, uning motivatsiyasida koʻrinadi. Pedagogik faoliyat oʻquv faoliyatidagi kabi motivasion orientasiyalarga ajratiladi. Ular tashqi motivlar boʻlib, bunga oʻz faoliyati natijasi va jarayonini orientasiya qilishni misol qilish mumkin. Aniq ta’lim muassasasidagi ish nufuzining tashqi motivlari, mehnatga xaq toʻlashdagi adekvatlik motivlari, koʻpincha kasbiy va shaxsning oʻsish motivlari bilan mos oʻzaro bogʻliq. G.A.Myurrey hokimiyatga intilishning asosiy motivlarini ularning faoliyati bilan bogʻlagan holda ajratadi. Ehtiyojning belgi yoki samaralari quyidagi istaklarda namoyon boʻladi; 1. Oʻz ijtimoiy olamini boshqarish; 2. Boshqalar xulqiga ta’sir oʻtkazish va oʻz maslaqatlari bilan yoʻlga solish, buyurish, oʻz soʻziga ishontirish; 3. Oʻz e’tiqodiga yoʻnaltirish. Motivatsiyaning barcha omillarini moddiy va nomoddiy stimullarga ajratish mumkin ―hayot faqat yeb ichishdan iborat emas. Boshqa soʻz bilan aytganda pul bilan xodimlarni jalb etishning oʻzi yetarli emas. Korxonada moddiy ragʻbatlantirishdan tashqari xodimlar jalb qilinadiganlar motivasiyasining qoʻshimcha, nomoddiy tizimi ishlab chiqilgan boʻlishi mumkin. Bu ularni psixologik tashqi iqtisodiy jihatlardan muhim ehtiyojlarni qondirishga moʻljallangan boʻlishi kerak. Tamoyilni amalga oshishi, yuqori natijalarga erishgan ishchilarning ragʻbatlantirilishiga qaratilgan ijobiy motivasiyalarning ishlab chiqilishi bilan belgilanadi. Motivlarning qaysi biri ustunlik qilishi ijobiymi yoki salbiymiq degan savolga javobni aniq bir korxonada ishlash va xodimlar bilan munosabatga kirishish jarayoniga bogʻliq holda hal qilish mumkin. Shunday ekan, motivasiya adekvat boʻlishi, korxona xodimining ish natijalariga mos boʻlishi kerak.. Agar rahbarning bahosi, rahbarlarning oʻz natijalarini baholashni shakllantirsa, bu yaxshi koʻrsatkich hisoblanadi. Bunda rahbarning tashqaridan beradigan bahosi va xodimlarning oʻz-oʻziga beradigan bahosi muvofiq keladi. V.A.Krutetskiy oʻspirinlarda uchrash mumkin boʻlgan motivlardan quyidagilarni alohida ta’kidlab oʻtadi: - biror oʻquv faniga nisbatan oʻspirinning qiziqishi; - Vatanga foyda keltirish istagi; - shaxsiy qobiliyatini roʻkach qilib koʻrsatish; - oilaviy an’analariga rioya qilishi; - doʻstlari va oʻrtoqlaridan oʻrnak olganligi; - ish joyining va oʻquv yurtining uyga yaqinligi; - moddiy ta’minlanganlik; - oʻquv yurti koʻrinishining chiroyliligi yoki unga joylashishining osonligi singari motivlardir. Yuqoridagi fikrlardan koʻrinadiki, ilk oʻspirinlik davrida kasbiy motivlarning shakllanishi bir qator tashqi va ichki omillarga bogʻliq. Shuningdek, kasb tanlashga boʻlgan intilish ishtiyoqlar negizida kasbiy motiv va motivasiya shakllanadi. Aynan xorij psixologlari kasbiy motivlar tarkibini ishlab chiqishda kasb tanlashgacha boʻlgan va kasb tanlab boʻlgandan keyingi jihatlarini koʻrsatib oʻtadilar. Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi Kasb tanlash qisqa vaqtda hal etiladigan ish boʻlmasdan, balki qator bosqichlardan iborat jarayondir. Bu bosqichlarning davoimiyligi tashqi omillarga va kasb tanlash sub’yektining individual xususiyatlariga bogʻliq holda kechadi. Kasbiy jihatdan oʻz oʻzini aniqlash katta maktab yoshiga kelib inson uchun dolzarb mazmun kasb etadi va bir qancha bosqichlarni oʻz ichiga qamrab oladi. Biz quyida shu bosqichlarga qisqacha toʻxtalib oʻtamiz. Bundan koʻzlangan maqsad shundaki, biz koʻrib chiqayotgan mavzuni, ya’ni shaxsning kasb tanlashi, kasbiy shakllanishi va kasbiy faoliyati muammolarini chuqurroq yoritish orqali shaxsni aynan kasbiy oʻz oʻzini aniqlash jarayonini bosqichma bosqich koʻrib chiqishimiz zarur boʻladi. Shunday qilib, kasbiy oʻz oʻzini aniqlash beshta bosqichni oʻz ichiga qamrab oladi: 1. Kasbni ilk tanlash bosqichi. Bu bosqichda bola kasblar olami haqida yetarlicha tasavvurga ega boʻladi, oʻz ichki imkoniyatlari haqida kam biladi, uning kasbiy intilishi hali sust darajada boʻladi. Bu bosqich kichik maktab yoshiga taalluqli boʻlib, unda kasbning mazmuni va ish sharoitlari haqida bolada savollar tugʻilmaydi. 2.Kasbiy jihatdan oʻz-oʻzini aniqlash bosqichi katta maktab yoshiga toʻgʻri keladi (15-17 yoshlar). Bu bosqichda ilk professional intilishlar paydo boʻladi va rivojlanadi hamda mehnatning turli xil sohalari ichidan oʻziga ma’qulini tanlash jarayoni kuzatiladi. 3.Kasbiy ta’lim bosqichida tanlangan kasbni oʻzlashtirish jarayoni sodir boʻladi. 4.Kasbiy moslashish bosqichi kasbiy faoliyatning individual uslubining paydo boʻlishi hamda kishining ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlar tizimiga bogʻlanishi bilan xarakterlanadi. 5.Mehnatda oʻzini koʻrsatish bosqichi (qisman yoki butunlay) kasbiy mehnatga taalluqli boʻlgan talablarning (kutilmalarning) bajarilishi yoki bajarilmasligi bilan bogʻliq holda kechadi. Shunday qilib, kasbiy jihatdan oʻz oʻzini aniqlash - shaxs kasbiy faoliyatining barcha davrlarini, ya’ni, kasbiy intilishning paydo boʻlishidan tortib to mehnat faoliyatidan butunlay ozod boʻlgungacha boʻlgan davrlarni oʻzida mujassamlashtirgan jarayondir. Albatta, bu jarayonning eng muhim bosqichlaridan biri kasb tanlash amalga oshiriladigan bosqichdir. Toʻgʻri tanlangan kasb, bir tomondan, shaxsning ichki imkoniyatlariga mos tushadi va uning insoniy baxti hamda kamolotini belgilaydi, ikkinchi tomondan esa yaxshi kasb egasining samarali mehnati ta’sirida jamiyat rivoji jadallashadi. Bu asosan tashqi holat baholariga, oʻzining imkoniyat va qobiliyatlariga, kasb tanlashdagi qiziqish va moyilliklariga bogʻliqdir. 1.Ob’yektiv baholash xususiyatga ega, har qanday vaziyatda ham ma’lumotni toʻgʻri eshitib, toʻliq qabul qilib, qiziqish bildirib shok holatiga tushmay sovuqqonlik bilan vaziyatni baholash. 2. Shaxsni, u kim boʻlishidan qat’iy nazar hurmat qilish kerak, maqsadbolada ma’suliyatni his qilishini uygʻotib, mustaqqil fikrlashga undash. 3.Shaxsni tushunish, oʻzaro bitim tuzib birgalikda ongli ravishda tushunib qaror qabul qila olishga undash. 4.Psixologik bilimlarga, inson fe’l atvori, uning jismoniy, ijtimoiy psixologik determinantlarga ega boʻlish. DJ. Shtrasser va X.Gruber oʻz tadqiqot xulosalarida psixologiya fanidan yaxshi oʻrganilmagan tuzilmalarga e’tiborini qaratgan. Bulardan bittasi kongnetiv aspektlarni fanga yoʻnaltirilgan tahlillardir. 1.Ekspertlar tomonidan muammolarni mental tassavuri. 2.Narsalarga qaratilgan muammolarni yechimini topishda fikrlash jarayonlari. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Асомова Р.З. Касб танлаш мотивасияси ва единая динамикаси. Псикс.фн.....дис.-Т., 2002. -137 б. 2. Давлетшина М.Г., Шумаров Г.Б. "Психологи - педагогические аспекты проферентации и" 3. Давлетшин М.Г., Тойчиева С.Умумий психология. O'quv qo'llanma. Т. 2002 Yüklə 33,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|