«Психология» маъруза матни

TAYANCH TUSHUNCHALARI.

1. 
   Metod – (yunoncha - metod - tadqiqot, tekshirish) bilishning nazariy va amaliy o`zlashtirish usullari yig`indisi.
   
2. 
   Psixika – (yunoncha - psyche ruhiy) - yuksak darajada tashkil topgan materiya-miyaning funktsiyasi.
   
3. 
   Test – (inglizcha - test tekshirmoq) - standartlashtirilgan psixologik sinov.
   
4. 
   Printsip – (boshlanish, asos, biror bir narsaning ta’lim nazariyasi yoki fan, dunekarashning kelib chikish asoslari.
   
5. 
   Ong - insongagina xos bulgan ob’ektiv borlikni psixik aks ettirishning yukori usulidir.
   

6. Evolyutsion taraqqiyot - materiya taraqqiyoti.


NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Psixologiya predmetiga tushuncha bering.
   

2. Psixologiya fanini fanlar tizimida tutgan o`rnini
aniqlang va tushuntiring.
3. Psixologiya nimani o`rganadi? Psixik jarayonlar,
psixik holatlar, psixik xususiyatlariga tushunchalar
bering.
4. Psixologiya fan sifatida rivojlanish
bosqichlarini ayting.
5. Sharq mutafakkirlarining psixologik
qarashlarini ayting.

6. 
   Psixikaning taraqqiyot bosqichlari haqida tushuncha bering.
   
7. 
   Yuksak psixik funktsiyalarning tarkib topishini ayting.
   
8. 
   Psixologiya fanining metod va printsiplarini tushuntiring.
   

2 - MAVZU: FAOLIYATNING PSIXOLOGIK
TAHLILI.


REJA:

1. 
   Faoliyat haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Harakat - inson faoliyatining asosiy birligi
   

sifatida uning uslublari va mexanizmlari.
(Anoxin, Bernshteyn)

3. 
   Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriozatsiyasi
   

haqida tushuncha.

4. 
   Faoliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyat
   

haqida tushuncha.
1. Ma’lumki, inson o`z tabiati jihatidan faol (ya’ni har doim bir maqsad asosida harakat qiladigan) mavjudotdir. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlari uchun turli tuman faoliyatlarida namoyon bo`ladi. Faoliyat doimo organizm bilan muhitning o`zaro bir-biriga ta’sir etib turishining ifodasidir. Faoliyat deganda tirik organizmni ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faolligi tushuniladi.
Odam faoliyati hayvonlarning xatti-harakatlaridan tubdan farq qiladi. Hayvonlarning faolligi ularning nerv sistemasi va psixikasining rivojlanganligiga qarab birmuncha murakkab bo`lishi mumkin. Ammo ularning hayoti har qanday hollarda ham tashqi borliqning talabiga organizmning biologik moslashishi bilangina chegaralanadi. Odamning xulq atvori, faoliyati esa tamomila boshqacha xarakterdadir. Inson hayvonlar xatti harakatlaridan farq qilib, avvalo ijtimoiy xarakterga egadir. Inson o`zining sa’yi harakatlarini ilk yoshidanoq, butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga yo`naltirib boradi. xatti harakatlarning bu turi shu qadar o`ziga xosli, uning ifodalash uchun maxsus termin faoliyat termini qo`llaniladi. Inson faoliyatiga xos bo`lgan xususiyatlardan yana biri, u bilish jarayonlari va iroda bilan chambarchas bog`liq bo`ladi, ularga tayanadi, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas. Faoliyat kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligi bo`lib hisoblanadi.
Inson faoliyatining ma’lum motivlari, maqsad va amalga oshiruv usullari bo`ladi. Inson faoliyati ma’lum motivlar asosida yoki motivlar uchun bajariladigan, ongli suratda tug`ilgan extiejlar inson xatti-harakatini asosiy motivlaridir.
Motiv bu birinchidan insonni faoliyatga undaydi, ikkinchidan o`ziga xos jihatlarni namayon etadi va maqsadga erishish uchun zarur yo`l va usullarni tanlashga yordam beradi. Motivlarga ehtiyojlar, qiziqishlar, emotsiya va hislar, e’tiqod va ideallar, ustanovka va odatlar kirishi mumkin. Faoliyat tizimini quyidagi sxemada aks ettirish mumkin.



Faoliyat
Extiyojlarni kondirishga yunaltirilgan faolik, xayvonlarda u moslashuvchan, odamda ongli ravishda yuzaga keluvchan, maksad va vositalarga ijtimoiy asoslangan


Motivlar insonni faoliyatga undovchi

Maksad faoliyatga yunalganlik

Xatti xarakatlar- faoliyatga nisbatan tugallangan elementlar bulish orkali maksadarga va umumiy motivga buysunadi

Uzok-yakin

Shaxsiyumumiy

Uzoq-yaqin

Shaxsiyumumiy

Tashki, predmetli

Ichki, akliy






interiozatsiya
ekseriozatsiya

operatsiyalar

Kishining o`z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol muayyan maqsadga yo`naltirgan jaraeni sifatida alohida ajralib turadi.

Extiejlar kelib chikishiga va predmetiga ko`ra farqlanadi:
1. Tabiiy extiejlar - bu insonning o`zini va avlodini xaetini saqlab qolishga qaratilgan faolligida namoen bo`ladi. Bularga oziklanish, uyquga extiej, nasl qoldirishga bo`lgan ehtiyoj.
2. Madaniy ehtiyoj - odamning insoniyat madaniyati maxsuliga bog`liq bo`lgan faolligida namoen buladi. Ularning bog`lanishi insoniyat tarixining boshlanishiga borib taqaladi. Madaniy ehtiej ob’ektiv bo`lib, tabiiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan predmetlar, vositalar kiradi. Predmetga ko`ra moddiy va ma’naviy ehtiejlar bo`ladi.
1. Moddiy ehtiyojlar - kishining moddiy ma’daniy predmetlarga vositalarga bo`lgan bog`liqligida namoen bo`ladi. Bular ovqatlanishga kiyinishiga uy-joyga maishiy turmush ashyolariga va boshqalarga ehtiyoj sezilishi.
2. Ma’naviy ehtiyoj ma’naviy madaniyatni o`zlashtirib olishda va yaratishda namoyon buladi. Ma’naviy ehtiejlarga o`qish, ilm, san’at, muzika tinglash, kinofil’m, teatr va shu kabilar kiradi. Ixtiyoriy (ongli irodaviy) harakatlarning ixtiyorsiz (ongsiz impul’siv) xatti-harakatlardan asosiy farqi kanday motivlar asosida amalga oshirilganligiga bog`liq. Ehtiyoj asosida odamda faoliyatning motivlari ya’ni muayyan ehtiyojlarni qondirish bilan bog`liq bo`lgan ichki-turtki kuchlar paydo bo`ladi. Shu boisdan motiv odamni faoliyatga undovchi sababdir. Motivlar bir-biridan ehtiyoj turlariga qarab hamda ijtimoiy xarakteriga ega bo`lishiga qarab farqlanadi. Anglash darajasiga qarab esa anglangan qiziqishlar ishonch intilish xavas ideal kabi va anglamagan, mayl, ishqibozliklar bo`lishi mumkin. Odam qandaydir motivlar asosida ma’lum bir faoliyatga kirishar ekan, ko`zlangan maqsadga erishmaguncha harakat kilaveradi. Maqsadga erishilganligidan so`ng faoliyat tugallanadi. Maqsad bu odamning biron ishni bajara turib nimagadir intilishidir.
Faoliyat maqsadi deganda biz ana shu faoliyat oxirida qo`lga kiritiladigan natijani tushunamiz. Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday shaklidirki, u orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko`rsatadi. Fiziologlar K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, U.A.Asratyanlarning tadqiqotlari muskullarining ishi bevosita sa’i harakat vazifalari bilangina emas, balki hamisha sa’i harakat ruy berayotgan shart sharoitlar bilan ham boshqarilishini ko`rsatadi. Sa’yi harakatlarning bajarilishi uzliksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari harakatining maqsadi bilan taqqoslangan holda to`g`irlab boriladi. Sa’yi harakatlarni boshqarish teskari aloqaga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va sa’i harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat mo`ljallari, belgilari axborot manbai bo`lib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.
Shunday qilib oshyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir sistemaga oid sa’yi-harakatlarni amalga oshirish bilangina cheklanmaydi. Muqarrar ravishda sa’yi-harakatlarning joriy natijalari harakatlar ob’ektining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’yi-harakatlarni sensor (hissiy) nazorat qilishni o`z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’yi - harakatlar qanday ro`y berayotganligi va uning natijalari haqida axborotni etkazib turadigan hissiy arientirlarning o`zlashtirishi ana shu jarayonning negizi hisoblanadi. Bo`lg`usi harakat modellari (sa’yi-harakat programmasi) va uning natijasi maqsadining programmasini miyada ushbu harakatning o`zini oldindan hosil qiladigan andozalarini fizologlar “harakat aktseptori” va oldindan aks ettirishi (P.K.Anoxin) harakatlantiruvchi vazifa va bo`lg`usi ehtiyoj andozasi (N.A.Bernshteyn) zaruriy mohiyatning va “kelajak andozasi” deb atadilar. Rejalashtirish xatti- harakatlari nazorati va boshqaruvchi qator fiziolog, psixologlar tomonidan – P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, E.Astrotyan va boshqalar tomonidan aniqlangan xatti- harakat qismlari va ularning vazifalarini quyidagi sxemada ko`rish mumkin

Хаtti- hаrаkаt

Моtор (hаrаkаtlаntiruvchi)

Маrkаziy
(аqliy)

0ensor
(сезиш)

Bajarishni amalga oshirish

Regulyatsiya

Nazorat qismi