Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Режа:

1. 
   Pedagogik faoliyatning mazmuni.
   
2. 
   Pedagogik faoliyatning asosiy komponentlari.
   
3. 
   Pedagogik faoliyatning insonparvarlikka yo‘naliganligi.
   
4. 
   O‘qituvchilik mahorat.
   
5. 
   Pedagogik faoliyatda qobiliyat.
   
6. 
   Pedagogik mahoratning mezonlari va prinsiplari.
   

Boshqa barcha faoliyatlar kabi pedagogik faoliyat ham o‘zining xususiyatlari bilan ajralib turuvchi maqsad, vazifa, obyekt, subyektdan va komponetlardan iborat.
Pedagogik faoliyatning maqsadi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, jamiyat tomonidan belgilanadi, va asosan yosh avlod shaxsini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu faoliyat, avlodlarning o‘zaro ijtimoiy bog‘liq aloqalarini amalga oshirishga yoshlarni tayyorlash, insonning tabiiy imkoniyatlaridan jamiyat tajribalarini egallashda foydalanishdan iborat.
Shunday qilib, pedagogik faoliyatning maqsadi ijtimoiy jihatdan standart tarzda belgilab berilgan bo‘lsada, lekin aniq pedagogik holatda vazifalar nostandart tarzda kelib chiqadi. Demak, o‘qituvchidan aniq holatdan kelib chiqib, maqsadni ko‘ra bilish orqali ijtimoiy xolatga bog‘langan holda ijodiy yondashuvni talab etadi.
O‘qituvchi faoliyati boshqalar faoliyatini boshqarish demakdir. Boshqacha qilib aytganda, o‘qituvchi faoliyati o‘quvchilar faoliyati asosida quriladigan faoliyatdir. Misol uchun olganda, murakkab, ziddiyatli bir holatda pedagog baqirmaslikka, u yoki bu shaxsni ajratib ko‘rsatmaslikka harakat qilishi kerak, balki tarbiyalanuvchilar o‘zlari mazkur sharoitdan to‘g‘ri xulosa chiqarishi uchun imkoniyat bermog‘i lozim (tikilib turishi, jim turishi, keskin gapirishi). Albatta, bunday yechim tarbiyalanuvchilarning yuqori darajada ongliligidan dalolat bermasada, ular tarbiyachi maqsadi sari borganligini bildiradi. Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o‘ziga xos tomoni shundaki, u pedagog va o‘quvchi maqsadi ham bo‘lib qolishi kerak.
Boshqa odamlarning (faoliyatini boshqarish shu jihatdan ham murakkabki, tarbiya maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagini loyihalashtiradi. Albatta, bu maqsad o‘qituvchi uchun yaqin va tushunarli, chunki u: «Sen bilishing, uddalashing, bajarishing kerak», deb talab etadi. Lekin bola shu birgina kun tashvishi bilan yashaydi, bugungi kun muammosini hal etib boradi. Kelajak uning uchun juda ham uzoq. Bunday qarama-qarshilikni tarbiya fojiasining asosi deyish mumkin.
Pedagog hozirgi zamon ruhi bilan yashash orqali kelajakni ko‘ra bilishi, uni tashkil eta bilish uning uchun o‘ta murakkabdir.
Buni tushungan mohir pedagoglar faoliyatining asosini bola ehtiyojiga tayanib yo‘lga qo‘yadilar, ya’ni o‘zining faoliyat dasturini bola dasturiga muvofiq holda tuzadi. Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o‘ziga xosligi o‘qituvchidan jamiyatning ijtimoiy vazifasini belgilashda shaxsiy tashabbus ko‘rsatishni, ya’ni o‘qituvchi pedagogik pozisiyasida jamiyat maqsadi ortib borishi o‘z ifodasini topishi kerak. Aniq faoliyatning maqsad va vazifalarini ijodiy tushunib yetish; bolalar qiziqishlarini hisobga olish va ular o‘quv jarayonidagi maqsadlarini amalga oshirishda faoliyat turlari va mazmunini o‘zgartirib borishi kerak.
Pedagogik mehnatning obyekti: - Inson bo‘lib «shakllanayotgan shaxs ma’naviy turmushining nozik tomonlari - aql, his, iroda, ishonch o‘z-o‘zini anglash»dir.
Pedagogik faoliyat obyektining uziga xos tomonlari quyidagicha:
Inson tabiatning o‘lik materiali emas, balki takrorlanmas individual sifatlari, faqat o‘ziga xos munosabati va bo‘layotgan voqealarni o‘zicha tushunadigan, aktiv faoliyat ko‘rsatuvchi mavjudotdir. U o‘zining maqsadi, motivlari, xulqi bilan ajralib turadigan pedagogik jarayonning ishtirokchisidir. Shunday qilib, pedagogik faoliyatning obyekti bir vaqtning o‘zida shu faoliyatning subyekti ham hisoblanib, turli pedagogik ta’sirlarga turlicha munosabatda bo‘ladi, balki o‘sha ta’sirlarni o‘z ichki dunyosi, qarashlari orqali galvirdan o‘tkazadi.
O‘qituvchi doimo o‘zgarib turuvchi, rivojlanishda bo‘lgan shaxs bilan muloqotda bo‘ladi. Shuning uchun unga bir xilda, shablon tarzdagi tasirlarni qo‘llamaslik kerak. Bu o‘ta murakkab jarayon hisoblanib, pedagogdan doimo ijodiy izlanishda bo‘lishni talab etadi.
Bolaga pedagoglar bilan bir vaqtda uni o‘rab turgan atrof-muhit, stixiyali ta’sir, turli yo‘nalishdagi ko‘p qirrali vositalar ham doimo ta’sir qilib turadi. Shuning uchun ham pedagogik mehnat barcha ta’sirlarni korrektirovka qilib (o‘zgartirib, tuzatib, yangilab) turishni hatto tarbiyalanuvchi hatti-harakatini, faoliyatini maqsadli yo‘naltirib turishni, ya’ni tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta tarbiyalashni tashkil etib turishi talab etiladi.
Umuman olganda, hozirgi zamon pedagogikasi, hamkorlik pedagogikasi ta’lim muassasalarida munosabatlarni demokratlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, bolani pedagogik jarayonning ishtirokchisi, yordamchisiga aylantirib, uning faoliyatini faollashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Subyekt: - Tarbiyalanuvchiga ta’sir etuvchilar - pedagog, ota-onalar, jamoa.
Tarbiyalanuvchiga ta’sir qiluvchi asosiy vosita - o‘qituvchi shaxsi, uning bilimi va tajribasi. O‘quvchilar o‘qituvchi shaxsini qabul qilmasa, uning bilimi, xatti-harakatiga tanqidiy qarasa, u holda uning ta’siri yaxshi natija bermaydi.
Agar pedagog shaxsga ahloqiy jihatdan ijobiy ta’sir ko‘rsata olsa, haqiqiy tarbiyachi bo‘la oladi, bunga faqat ahloqiy jihatdan o‘z-o‘zini doimiy takomillashtirib borsagina erishish mumkin.
Tarbiyaning asosiy vositalari-tarbiyalanuvchi ishtirok etadigan turli ko‘rinishdagi faoliyatlar: mehnat, muomala, o‘yin, o‘qish.
Bu masalada ayrim pedagoglar subyekt sifatida jamoa faoliyati ko‘rinishidagi ishlab chiqarish mehnati bolalar hayotini tashkil etishini o‘qitish jarayoni deb tushunsa, boshqa birovlari jamoa ijodiy ishlar orqali jamoani mustahkamlash zarur deb hisoblashadi.
O‘quvchi, tarbiyachi faoliyatidagi eng asosiy masalalardan biridir bu, o‘quvchi, tarbiyalanuvchi obyektini, tarbiya maqsadini amalga oshirishda faol ishtirokchiga, ya’ni o‘zaro ta’sir tizimini yuzaga keltiruvchi subyektga aylantirish bo‘lib qolmog‘i lozim. Bu jarayon, asosan, shaxs kelajak hayotini ijtimoiylashtirish, uning shaxsiy ehtiyojlarini jamiyat ehtiyoji bilan bog‘lay olish, uning mohiyatini anglab yetish orqali amalga oshirish mumkin.
Haqiqiy o‘qituvchi pedagogik faoliyatning asosiy komponentlari (maqsad, vosita, obyekt, subyekt)ni tushuna borib boshqarishni bilishi, maqsadlarni aniqlay olishi, subyektni faollashtirishning zarur vositalarini tanlab olishi kerak. Lekin qanday qilib? Qaysi o‘ziga xos shaxsiy qobiliyatlar, ichki imkoniyatlar hisobiga? O‘z shaxsining nimasiga tayanib aytilganlarni amalga oshiradi?
Biz bu yerda pedagogik mahoratni shaxsiy faoliyat nuqtai na-zaridan tushunishga harakat qilamiz hamda uni kasbiy faoliyatni tashkil etishni yuqori saviyada amalga oshirilishini ta’minlaydigan shaxsiy kompleks xususiyatlar yig‘indisi degan tushuncha nuqtai nazaridan yondashishga harakat qilamiz. Bunday muhim xususiyatlarga faoliyatning insonparvarlik yo‘nalishi, o‘z kasbiy bilimi, pedagogik qobiliyati va pedagogik texnika kiradi. Bu tarifda biz uchun eng muhimi quyidagilardir.
Birinchidan: pedagogik mahorat - shaxs tuzilishida bu o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizim bo‘lib, bu o‘rinda sistema bunyod etuvchi omil bo‘lib insonparvarlik yo‘nalishi hisoblanadi. Chunki uning faoliyati pedagogik jarayonni, ijtimoiy tuzum talabi darajasida yo‘lga qo‘yishga qaratilgan.
Ikkinchidan: pedagog kasbiy mahoratining asosi bo‘lib, uning chuqur, tushunib, anglab etadigan pedagogik bilim muhim hisoblanadi. Yo‘naltirilgan kasbiy bilim, yaxlit o‘z - o‘zini tashkil etuvchi yuqori kasbiy faoliyat asosini tashkil etadi.
Uchinchidan: pedagogik qobiliyat, pedagogik mahoratning tezroq takomillashuvini ta’minlaydigan omildir.
To‘rtinchidan: bilim va qobiliyatga tayanadigan texnika, barcha vositalarni maqsad bilan mustahkam bog‘lashga yordam beradi va bu bilan pedagogik faoliyat strukturasini kengaytiradi.
Shunday qilib, pedagogik mahorat tizimida yuqoridagi barcha elementlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq holda, uning tashqi ta’sir yordamida o‘sishigina emas, balki o‘z-o‘zini rivojlantirishga ham asos bo‘la oladi. Muvaffaqiyatning muhim sharti qobiliyat yaxlitlik beruvchi vosita: yo‘naltiruvchanlik va natijaning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchi pedagogik texnika hisoblanadi.
O‘qituvchi shaxsining insonparvarlik yo‘naltirilganligi tarbiyachining butun faoliyati pedagogik dramalardan iborat (turli fikrlar to‘qnashuvi, o‘z nuqtai nazari to‘g‘riligini isbotlash uchun kurash). Mahorat qanchalik yuqori bo‘lsa, ziddiyatlar shunchalik aniq ko‘rinadi, chunki ijodkor o‘qituvchi tomonidan tavsiya etilayotgan yangicha tizim, yeskicha qarovchilar tomonidan qarshilikka uchraydi. Shaxsning yo‘naltirilganligini nima tashkil etadi? Oliy maqsad, qiziqishlar, qimmatli fikrlar.
Ana shu masalani aniqlash mavzu mohiyatini tashkil etadi. Har bir o‘qituvchi shaxsining pedagogik yo‘naltirilganligi ko‘p qirrali hisoblanadi. Uning qimmatli yo‘nalishida quyidagilar alohida ko‘zga tashlanadi:
1. Uz-o‘ziga ishonch, ya’ni, «mening misolimda, bilimdon, talabchan, haqiqiy o‘qituvchini ko‘rishsin».
2. Pedagogik ta’sir vositalariga ega bo‘lishi.
3. O‘quvchilarga, bolalar jamoasiga tayanish.
4. Pedagogik faoliyat maqsadiga - insonparvarlik strategiyasiga, vositalarni ijodiy o‘zgartirib faoliyat obyektiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Agar o‘qituvchi ishiga va o‘quvchilarga mehr-muhabbatni uzviy bog‘lay olsa, u haqiqiy yetuk o‘qituvchidir. Kelajak oldidagi javobgarlikni his etish, ongli intilish bilan bolalarga bo‘lgan ulkan muhabbatni uzviy tarzda bog‘lay olgandagina pedagogik mahorat shakllana boradi. Pedagog faoliyatining yuksak vazifasi-insonparvarlik yo‘naltirilganligi, uning aniq maqsadlarini belgilashga yordam beradi.
Birinchi kurs talabasi san’at muzeyiga bolalarni olib borib, u yerda gapirishga qiynaladi. Usta o‘qituvchi ekskursiya jarayonida juda ko‘p narsani ko‘radi. O‘z-o‘zini anglashga, san’atni tushunishga, bu kasbga mehr qo‘yishga, yaxshilik va yomonlikni farqlay olish, shu kasb egalarini hurmat qilishga, tabiatni e’zozlashga, eng muhimi, o‘quvchini yanada yuksaklikka olib chiqishga yordam beradi.
O‘qituvchining insonparvarlik yo‘naltirilganligi, uning hayotiy aktiv pozisiyasida ham ko‘rinadi. Bir misol: uzum tergani IX sinf o‘quvchilari ertaga ham boqqa ishga chiqish kerak edi. Lekin bolalar ishga chiqishni, uzum terishni xohlamayapti. Chunki kechagi va oldingi kun terilgan uzumlar olib ketilmasdan oftobda chirib yotgan edi. Lekin o‘qituvchi qat’iy qilib, «Sizlarning ishinglar uzum terib berish, qolgani sizning ishingiz emas» deb majbur qildi.
Albatta, o‘qituvchi bolalar to‘g‘ri gapirayotganligini bilib tursada, ularning fikrini quvvatlamadi. Buning o‘rniga u befarqligi, e’tiborsizligi tufayli shunday bo‘layotganini rosmona gapirib, bu masalani tegishli rahbarlar oldiga qo‘yishini aytishi kerak, o‘quvchilar bilan birga qanday qilib hosilni saqlab qolish to‘g‘risida ham o‘ylashi kerak edi.
Mohir o‘qituvchining yo‘nalishida ikki intilish - o‘zi dars berayotgan predmet bilan doimiy qiziqishi va o‘quvchilar bilan munosabatga doimiy ehtiyoj sezishdan iborat. Pedagogik mahoratning fundamental asosi kasbiy bilimdir. O‘qituvchining bilimi, bir tomondan, fanga, o‘zi dars berayotgan fanga, ikkinchi tomondan, bu fanni o‘zlashtiradigan o‘quvchiga qaratilishi lozim.
Kasbiy bilim mazmuni, u dars berayotgan predmet, uning metodikasi, pedagogika va psixologiya fanlarini tashkil etadi. Kasbiy pedagogik bilimning muhim o‘ziga xos tomoni, o‘zi o‘rganayotgan fanlarni - umumlashtirishni, birlashtirish, ya’ni uning kompleksligini ta’minlashdan iborat. Bunday umumlashtirish birlashtirishning asosini - pedagogik masalalarni yechish, pedagogik holatlarni tahlil etish, shaxsni shakllantirish qonunlarini anglash asosida vositalarni tanlash demakdir. Har bir pedagogik masalani yechish o‘qituvchining butun bilimlar sistemasining mohiyatini oshiradi, muhimligini ko‘rsatadi. Mohir o‘qituvchining kasbiy bilimlaridagi komplekslik, umumlashtirish bilan birga shaxsiy qarashlari nuqtai nazaridan ham muhim o‘rin tutadi.
Masalan: 8-sinfda adabiyot darsi. A. Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romani haqida juda ko‘plab adabiy tanqidchilar: O.Sharofutdinov, U.Normatov, B. Qosimovlarning fikrlari aytilgan. O‘quvchilar ham bu roman haqida o‘z fikrlarini aytishdi. Lekin o‘qituvchi o‘zi biron marta ham «Mening fikrimcha, men o‘ylaymanki», qabilida bu roman haqida o‘z nuqtai nazarini bildirmasa, o‘z ichki munosabatlarini aytmasa, u holda hech qachon o‘quvchidan jiddiy, ko‘ngildagi o‘z fikrlarini talab qila olmaydi. Fanlarning nazariy asoslarini bilish, madaniyat sohasidagi butun bilim saviyasi, o‘qituvchi shaxsiy qarashlari, nuqtai nazari bo‘lib maydonga chiqishi kerak.
O‘qituvchining mahorati. Kitobdagini auditoriyaga, sinfga yetkazuvchi emas, egallagan bilimlarni o‘zlashtira olishi o‘ziniki qilishida dunyoga o‘zining nuqtai nazaridan qarashlari tarzida bayon etilgan bo‘lishi kerak.
Pedagogik kasbiy bilim asosida uning xatti-harakati va tutishlarining asosiy prinsiplari va qoidalari, ya’ni pedagogik ongi shakllanadi. Bu prinsiplar, qoidalarni har bir pedagog o‘zining tajribasi asosida yaratadi, lekin ularni tushunib yetish, qonuniyatlarini ko‘ra bilish faqat doimiy izlanish, o‘rganishni talab etadi. Bu esa ilmiy bilimlarni egallash orqali amalga oshiriladi. O‘qituvchining ta’lim berishidagi qiyinchiligi kasbiy yaroqlikni egallashning murakkabligi shundaki, kasbiy bilim, birdaniga bir necha darajada, sohada shakllanadi:
a) metodologik (falsafa qonunlarini bilish, tarbiya maqsadini belgilash zaruriyatini anglab yetish) soxasida;
b) nazariy (pedagogika, psixologiya qonunlarini, prinsip qoidalarini faoliyat formalarini bilish) bilimlar sohasida;
d) metodik (o‘quv - tarbiya jarayonini modellashtirish, konstruksiyalash darajasini o‘zlashtirish) bilimlarni o‘zlashtirishda;
e) texnologik (aniq sharoitda ta’lim va tarbiyaning amaliy vazifalarini yechish darajasini o‘zlashtirish) sohasida shakllanadi.
Bu esa tajribali pedagogdan yetarlicha rivojlangan kasbiy fikrlashning keraklisini ajratib ola oladigan, pedagogik maqsadga erishishda egallangan bilimlar tahlili va umumlashtira oladigan, ularning texnologik tarzda ko‘rsata oladigan bo‘lishni talab etadi.
Mahoratni egallashdagi tezlik pedagogik bilimlarning o‘sishini to‘la ta’minlay olmaydi. Albatta, oliy o‘quv yurtida a’loga o‘qiyotgan talabaning pedagogik amaliyoti doimo ham muvaffaqiyatli o‘tavermaydi. Muvaffaqiyatli faoliyatni ta’minlovchi mazkur shaxsning o‘ziga xos tomonlari kasbiy o‘sishga turtki beruvchi qobiliyat ham bor.
Pedagogik faoliyada qobiliyat. U (qobiliyat) pedagogik faoliyat muvaffaqiyatiga yordam beruvchi psixik jarayonlarning sodir bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Bu masala bir qator tadqiqotchilarning izlanishlarida o‘z aksini topgan (F.N. Gonobolin, «O nekotorix psixicheskix kachestvax lichnosti uchitelya», jurnal «Voprosi psixologII», № 1 1975. N.V. Kuzmina. Ocherki psixologII truda uchitelya. L. 1967. V. N. Kruteskiy. Psixologiya. M. 1980 g. Str 345.).
Mohir o‘qituvchi o‘z ishini, asosan, amalga oshirilishini ta’minlaydigan eng asosiy qobiliyatlarni ajratib olishimiz kerak. Barcha yetakchi qobiliyatlarni birlashtirayotgan yetakchi qobiliyat bu o‘smoqda bo‘lgan avlod - obyektga nisbatan sezgirlik, xushyorlikdir. (N.V. Kuzmina). Yuqorida sanab o‘tilgan mualliflarning olib borgan tadqiqotlariga tayanib, pedagogik faoliyatning quyidagi oltita yetakchi qobiliyatlarini sanab o‘tish mumkin:
- kommunikativlik (muomala qila olish qobiliyati) odamlarga yaqinlik, xushmuomalalik, e’tiborlilik;
- kasbiy ziyraklik, pedagogik intuisiya, perseptiv qobiliyat;
- shaxs dinamizmi - irodaviy ta’sir va mantiqiy ishonchga qobiliyatlilik;
- emosional turg‘unlik - o‘zini qo‘lga ola bilish qobiliyati;
- optimistik prognoz qilish (ishonch bilan oldindan ko‘ra bilish);
- ijodkorlikka qobiliyat.
Pedagogik faoliyatga, boshqa ko‘rinishdagi qobiliyatlar kabi, kasbiy bilim egallash jarayoni qanchalik tez sodir bo‘layotganini kelgusi pedagog pedagogik faoliyatning yo‘l, usul va vositalarini qanchalik chuqur va puxta egallab borayotganiga qarab ham bilish mumkin. Bizningcha, o‘zining qobiliyati qanchalik ekanligini, kommunikativlikdan, ya’ni muomala qila olish qobiliyatini tekshirib ko‘rishdan boshlash mumkin.
Umuman, bunday qobiliyatni hamma ham egallaydi. Lekin u har xil namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi uchun komunikativlikning past darajasi pedagogik faoliyat muhitini buzadi, o‘quvchilar bilan munosabatlarda to‘siqlarni keltirib chiqaradi. Demak, tahlil qilib ko‘rish kerak, ko‘pchilik bilan bo‘lishni xohlaysizmi (har kuni ular bilan uchrashib turish), suhbatlarga intilishi, yangiliklarni baham ko‘rish - fikr almashishi. Pedagogik faoliyatda ijodkorlikka qobiliyat o‘qituvchining kasbiy shakllanishi qanchalik tez ketayotganiga qarab ham belgilanadi. Xushmuomalalik o‘zida muomala qilishga xohish va ehtiyojnigina qamrab olmasdan balki komunikativlik jarayonidan qoniqish hosil qilishni ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar bilan umuman, odamlar bilan samimiy munosabat va ular bilan ishlashdan qoniqish hosil qilish pedagogning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. O‘z ustida ijodiy ishlash uchun quvvat beradi.
Xushmuomalalik, perseptiv qobiliyatni, ularni ichida - kasbiy sezgirlik kuzatuvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi. Agar o‘quvchining tashqi belgilariga, harakati, yuzidagi sodir bo‘ladigan o‘zgarishiga, ko‘rinishiga qarab, uning ichki holatini tez va to‘g‘ri aniqlay olmasa, hatti-harakatni yuzaga keltiruvchi motivlarni tushunib yetmasa, o‘qituvchi qanday qilib maqsadga muvofiq xulosa chiqara oladi?
Kuzatish qobiliyati murakkab xususiyat. U faqat ko‘ra olish, eshita olishdagina emas, balki, asosan, nimaga e’tibor yo‘naltirilganligi, shuningdek, olingan axborotlarni ongimizda tez qayta ishlay olishda ham ko‘rinadi.
Kuzatuvchanlik qanday rivojlanadi? Biz nima ko‘rmoqchi bo‘lsak, o‘sha narsani ko‘ramiz - xuddi shu yerdan samimiy (haqiqiy) qiziqishimiz boshlanadi. Kuzatish tahlil hamdir. Bundan esa qabul qilingan axborotlarni, hodisalarni tushunib yetish uchun doimiy savollar kelib chiqadi.
Kuzatuvchanlik va tajriba intuisiya kabi qobiliyatning rivojlanishiga asos bo‘ladi. Mohir pedagogning bu vaqtga kelib ko‘zi pishgan va bir qarashda, belgilar hatto hidiga qarab, bu xom ashyodan qanday mahsulot olish mumkinligini aytib berishi mumkin bo‘ladi. Mohir bo‘lish - oldindan pedagogik jarayonni ko‘ra bilish, mumkin bo‘ladigan murakkablikni, pedagogik sezgirlik bilan his eta olish demakdir. Pedagog uchun mantiqiy asosga tayanib tahlil qilish, oldindan ko‘ra bilishigina emas, bolalar bilan ularning quvonchi va tashvishi, qiziqishi va intilishini birga baham ko‘ra bilish, uning o‘rniga o‘zini qo‘ya olish qobiliyati ham bo‘lishi kerak. Mohir pedagogda odamni tushunishga qobiliyat unga aktiv ta’sir qila olish qobiliyati bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi.
Dinamizm - bu ishontirishga va ta’sir etishga qobiliyat, bu ichki energiya, yig‘inchoqlik, tashabbuskorlikka qobiliyatdir. Pedagog -ijodkorning bu qobiliyatlarni egallashning yorqin ko‘rinishi bo‘lib, faoliyati hisoblanadi.
Uning darslari ijodkorlik bilan sug‘orilgan shiddatkor, uning tutgan o‘rni tashabbuskorona xarakterga ega, uning so‘zlari ongi va qalbining eng chuqur joylarigacha ta’sir etadi.
Dinamizm emosional turg‘unlik bilan bevosita bog‘liq. O‘z-o‘zini boshqara olish, to‘g‘ri yo‘lga sola bilish qobiliyati shaxsning emosional turg‘unligini yuzaga keltiradi. Pedagogik holatni egallash va shu holatda o‘z-o‘zini boshqarishga yordam beradi.
Optimistik prognoz qilish (ishonch bilan oldindan ko‘ra bilish) yetakchi pedagogik - kasbiy qobiliyat sifatida, shu bilan birga, biz o‘qituvchi shaxsining insonparvarlik yo‘naltirilganligi - kompleks qobiliyatlarning uzviy bog‘liqligini ham alohida ta’kidlab o‘tishimiz kerak.
Pedagogik mahoratning elementi pedagogik texnika. Bu o‘qituvchi xulqini yo‘lga qo‘yish shaklidir. Harakat usullarini egallamay turib bilim, yo‘naltirilganlik va qobiliyatning yuqori natijaga erishuvini ta’minlab bo‘lmaydi. Pedagogik texnika o‘ziga ikki guruh ko‘nikmani - o‘zini boshqara olish ko‘nikmasi va pedagogik masalalarni yechish jarayonidan ta’sir qila olish ko‘nikmasini o‘z ichiga oladi.
Birinchi gruppa ko‘nikmalari - o‘z tanasini, emosional holatini, nutq texnikasini boshqara olish. Ikkinchi gruppa ko‘nikmalari bu didaktik, tashkilotchilik, o‘zaro ta’sir texnikasini egallashda namoyon bo‘ladi.
Pedagogik mahoratni ko‘rib o‘tgan elementlari pedagogik faoliyatda bu hodisalarni sistema tarzida aniqlashga yordam beradi.
Pedagogik mahoratning yuqori darajasida barcha ishlarga yuqori sifat beriladi; kasbiy nuqtai nazarimiz shakllanadi; bilimlar pedagog faoliyatida o‘z-o‘zini tahlil etishga qurol bo‘ladi va o‘z-o‘zicha harakat qilish imkoniyatlarini aniqlaydi: yuqori darajada rivojlangan pedagogik qobiliyat shaxs imkoniyatlarini har tomonlama kengroq, to‘la ochilishiga yordam beradi.
Pedagogik mahorat me’zonlari:
- maqsadga yo‘naltirilganlik;
- mahsuldorlik (o‘quvchilar bilim darajasi va tarbiyalan-ganliklari natijalari);
- optimallik (vositalar tanlashda);
- faoliyat mazmuni bo‘yicha ijodkorlik.
Mahorat egallashning bir necha daraja bosqichlariga ajratish mumkin. Oliy o‘quv yurtlari vazifalari esa talabalarning boshlang‘ich asosi, ya’ni mahorat asoslari bilan tanishtirish, yo‘naltirilganlikni shakllantirish, bilim berish, qobiliyatni rivojlantirish, texnikani egallashga yordam berishdan iboratdir.
Pedagogik situasiya (holat) va pedagogik masala. Pedagogik masala bu pedagogik mahoratning asosiy xujayrasi bo‘lib, uni hal etish pedagog kasbiy darajasining yuqoriligini ko‘rsatib beradi. Pedagogik masala bo‘lgan pedagogik holatni o‘zgartirish maqsadida uni tushunib yetishdir. Butun pedagogik faoliyat pedagogik masalalar zanjirlaridan iborat. U o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan ataylab yoki tasodifan yuzaga keltiriladi.
Maktab hayoti boshlanmoqda. Kech qolgan o‘quvchi sinfga kirib keldi (pedagogik situasiya). Uy vazifasiny tekshirish ketyapti. Ikkita o‘quvchi tayyorlanmay kelibdi - bu ham situasiya. YAngi temani tushuntirish jarayonida o‘quvchilar bir-biriga xat uzatishyapti-yana situasiya. Bular barchasi konfliktlar emas, lekin kutilayotgan natija bilan voqea o‘rtasidagi qarama-qarshilikdir. Buning uchun situasiyalarni o‘qituvchi tushunib yetib o‘ziga vazifalarni belgilashi kerak bo‘ladi.
Strategik xarakterda (qanday qilib o‘quvchilarda mas’uliyat hissini, uyushqoqlikni tarbiyalash mumkin). Taktik jihatdan (hisobga olish va nazorat vositalarini ishlab chiqish, bilish faoliyatni faollashtirish) va situativ vazifa (kech qolganga, o‘qimay kelganga, e’tiborni chalg‘itayotganlarga qanday munosabatda bo‘lish kerak).
O‘qituvchi mahorati situasiyani pedagogik masalaga aylantirish, ya’ni sodir bo‘lgan holatni, munosabatlarni qayta ko‘rish maqsadini belgilashi kerak, bu bilan qo‘yilgan pedagogik maqsad sari yetaklashi zarur. Pedagogik holat, agar o‘z vaqtida hisobga olinmasa, unga e’tibor berilmasa, pedagogik masalaga aylantirilmasligi mumkin.
Shunday qilib, pedagogik holat maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan sharoitda pedagogik masalaga aylantirishi mumkin. (holat, maqsad, vazifa, masala).
Vazifa bir necha ko‘rinishda hal etilishi mumkin. Uning samarali natijasi pedagogning yo‘naltirilganligi, bilimi, uning qobiliyati, texnikani egallashiga bog‘liq.
Pedagogik masala holatni tahlil qilish va muammoni tushunib yetishdan boshlanadi. YAngi ish boshlayotgan o‘qituvchi bu bosqichga e’tibor bermasdan masalani yechishga kirishadi. Shoshilganidan masalaning chuqur ziddiyatli tomonini tushunmay, o‘zining hayotida bunday holatlar oldin uchragan deb biladi. Natijada mohiyat oxirigacha anglab etilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, aysbergning tashqi ko‘rinib turgan qismigagina e’tibor beriladi, xolos.
Holatni ko‘ra bilmaslik, tushunmaslik, o‘quvchining bu harakatida nima yashiringanini anglab yetmaslik masalani yechishda xatolikka olib keladi. O‘qituvchining mahorati shuningdek, pedagogik masalalarni bir-biriga bog‘liqligini, bir-birini taqozo etganligini ko‘ra olish qobiliyatining yuqoriligidadir. Shuning uchun masalani yechish uzoqni ko‘zlab amalga oshiriladi, ya’ni, bolalarni tartibga chaqirib qo‘yishgina emas, balki shu harakatdan qoniqmaslik, noto‘g‘ri ekanligini tushunib yetish, bu holatlarni qayta takrorlamaslik hissini yuzaga keltirishdan iborat bo‘lishi ham kerak.
Masalani hal etishning keyingi bosqichi - mavjud holatlarni tahlil etish, yaxlit pedagogik faoliyat jarayonida pedagogik holatning o‘rni tarbiyalanuvchi va tarbiyachining o‘zaro munosabatlari taxlil etilishi kerak. Natijada o‘quvchi hatti-harakatlarining motivlari faoliyat maqsadi, sharoitning, o‘zaro munosabatlarning o‘ziga xosligi tushunib yetiladi. O‘quvchi ko‘nglida yo‘q narsani unga majburan tirkab qo‘yish pedagogik ta’sirning samarali bo‘lishini ta’minlamaydi.
Yakuniy bosqich: Gipotezalarni ilgari surish. O‘qituvchi qaysi vaqtda o‘zining nazariy bilimlari va tajribalaridan eng muhim usullarini ajratib olishi, aktiv fikrlash, tahlil uchun nima zarurligini bilishi kerak. Mohir o‘qituvchi masalani hal etishga jamoani jalb eta borib, holatni tahlil qilib boradi. Bu bosqichda qo‘llash mumkin bo‘lgan usulni fikran o‘lchab, bu ta’sir usuliga mumkin bo‘lgan reaksiyani tasavvur qilib ko‘rish kerak. Pedagogik masalani yechishning barcha bosqichlari o‘tganidan so‘ng metodlar sistemasi tanlab olinadi, chunki bitta usul kam natija beradi.
Mohir o‘qituvchi bo‘lish, avvalo, o‘qitish tizimiga bog‘liq bo‘lish bilan birga, o‘qiyotgan odamning harakatiga ham bog‘liqdir. Shuning uchun oliy ta’lim tizimida o‘qitish tizimi bo‘lg‘usi o‘qituvchi uchun o‘qish jarayonini qurish va anglab yetishga yordam beradi. Avvalo, oliy o‘quv yurti talabani o‘qitish jarayonida yuqori kasbiy mahoratga erishuvini ta’minlashga asosiy e’tiborini qaratishi kerak. Pedagogik mahoratni rivojlantirish o‘qituvchilar tayyorlashni koordinasiya qiluvchi asosidir. Bularning diqqat markazida esa psixologik-pedagogik fanlar turadi.
«Pedagogik mahorat» kursi psixologiya-pedagogika va pedagogika tarixi fanlarini o‘rganish talabaga kasbiy tayyorgarlikni shakllantirishning mantiqi to‘grisidagi tasavvurni berishi zarur.
«Pedagogik mahorat» kursidagi barcha mashg‘ulotlar tizimi qimmatli kasbiy yo‘nalishlarning rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, «Ideallar bloki» bo‘lg‘usi o‘qituvchilik kasbi, uning obro‘si to‘g‘risida tasavvurlar hosil qiladi. (Men - ideal o‘qituvchi). Shuningdek o‘z-o‘zini anglab yetish (men real o‘qituvchi) va idealga (pedagogik texnika) yaqinlashish, usullar bilan qurollantirishga qaratilgan.
Bu kursning birinchi bosqichi talabaga muomala va munosabatda o‘z pedagogik o‘rnini egallab borishda yordam beradi. Ikkinchi bosqichida talaba o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarishning mahorat asoslarini egallab boradi.
Bu kursni o‘rganish quyidagi prinsiplarga amal qilinganda muvaffaqiyatli hal etiladi.
1. Ta’limga yaxlit yondashish prinsipida. Bunda bilimlar oldin tajribada ko‘rib o‘tilgan tarzda o‘zlashtirib boriladi. Mashg‘ulot shunday ko‘riladiki, mavzuning nazariy qismi munozara jarayonida o‘zlashtiriladi, sxema - konspekt tuzish yoki boshqacha tizim ko‘rinishida anglab yetish kerak bo‘ladi. So‘ngra olingan bilimlar pedagogik qobiliyatni rivojlantirishga yordam beradigan mashqlarda amalga oshiriladi. Keyinchalik tushunib olingan muammo pedagogik mashq (trening) orqali anglab etiladi va bilimlarning ko‘nikmaga aylantirishga yordam beradigan pedagogik holatlarda modellashtiriladi.
2. Faol kommunikasiya prinsipi, - guruhda talaba faolligini tezlashtirishga qaratilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat. Faoliyatni aks ettiradigan lavhalarni namoyish etadigan rollarga bo‘lingan o‘yinlar, musobaqalar, munozaralar o‘tkazishdan iborat.
3. Pedagogik harajatlar bo‘linganligi (taqsimlanganligi) prinsipi - psixofizik va pedagogik mashq (trening) jarayonida ayrim usullarni - sistemali o‘zlashtirish maqsadi bilan bog‘liq. eng muhimi har bir talaba u yoki bu o‘quv yilida o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ma’lum bilim hajmini, ko‘nikma, tushunchani bilishi zarur.
Masalan, kurs talabasi, o‘zining tashqi qiyofasini, nutqini, elementar pedagogik muomala madaniyatini va tashkilotchilik texnikasini o‘zlashtirib olishi kerak.
4. Mashqda bog‘langanlik prinsipi pedagogik texnika rivojlanishiga yo‘naltirilgan va kichik dars muhitida ko‘nikmalarni ijodiy qo‘llashga qaratilgan vazifalarni hal etish bilan bog‘liq.
5. Turli nuqtai nazardan yondashuv prinsipi pedagogik mahorat bo‘yicha mashg‘ulotlarda mutaxassisliklarni hisobga olish bilan bog‘liq.
6. Bilim va ko‘nikmalarning bog‘liqligi prinsipi. Oliy o‘quv yurti laboratoriya sharoitida olingan bilimlar bilan, tayanch ta’lim muassasalarida o‘tkazilgan pedagogik amaliyot davomida olingan ko‘nikmalarning o‘zaro bog‘liqligi: dars va tarbiya jarayonlarida kuzatish, o‘quv va tarbiyaviy ishlarni mustaqil ishlab chiqish va uni o‘tkazishgacha bo‘lgan tizimni yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq.
Pedagogik mahoratning yuzaga keltirish oliy o‘quv yurtining butun hayotni pedagoglashtirish orqaligina muvaffaqiyatli hal etiladi. Ayniqsa oliy o‘quv yurtida o‘tkaziladigan pedagogik bayramlar, o‘qituvchilar kuni, pedagogik masalalarni teatrlashtirilgan holda yechish, topshiriqlar musobaqasi, «Mehribon ko‘z» konkursidagi chiqishlarni taxlil etish, pedagogik o‘qishlar, «Talabalar, javob bering» kechasi, turli mashhur pedagoglar bilan uchrashuvlarni tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi.

ADABIYOTLAR

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997.
2. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.: O‘zbekiston, 1998.
3. O‘zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. T.: O‘zbekiston, 1993.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. / Barkamol avlod – 5. O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 20-29 betlar.
6. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,- Xalq ta’limi, 1998, 1-son.
7. www.ziyonet.uz