Psixik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari

Shaxs strukturasi o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
А) qobiliyatlar va ehtiyojlar;
B) shaxs yo‘nalganligi, qiziqishlar;
V) temperament va xarakter;
G) irodaviy sifatlar.
Shaxs ontogenezida quyidagicha shakllanadi:

1. 
   bosqich - shaxsning asosiy stereotipi shakllanishi. Uch yoshga kelib, bolada o‘zi va borliq haqida tasavvur shakllanadi. 3-5 yoshda esa bolada “Men” olmoshi ishlatiladi. 7 yoshga kelib, “tanasi” haqida, o‘ng va chap tomonlar (tananing) haqida tasavvurlar shakllanadi; 7-11 yoshdan boshlab bola o‘z faoliyatini miyasida rejalashtira oladi.
   
2. 
   bosqich - shaxs stereotipi shakllanadi (15-16 yoshgacha). Individuallik ko‘proq yuzaga chiqadi. Abstrakt tushunchalardan keng foydalaniladi.
   
3. 
   bosqich - shaxsning ijtimoiy stereotipining shakllanishi (16-21 yosh)
   

atrofdagi olam bilan insonning munosabatlarida anglanganlik hissi shakllanadi, o‘z-o‘zini anglash va yuqori darajali emotsiyalar (etik, estetik, intellektual) shakllanadi.
Inson shaxsining psixik rivojlanishi va uning shakllanishi murakkab tadqiqot jarayonidir. Zero, uning o‘ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini asosli ilmiy bilish, bola shaxsiga pedagogik jixatdan ta’sir ko‘rsatishning zarur shartidir.

Biologik omillar haqida

Inson - biosotsial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tug‘ma ravishda tashkil topgan xususiyatlari (masalan, ko‘rish yoki eshitish sezgilarining, shuningdek, oliy nerv tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari), ikkinchi tomondan esa faoliyatning ongli subyekti va ijtimoiy taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvor (masalan, ahloqiy odatlar) xususiyatlarida namoyon bo‘ladi.
Xo‘sh, odam psixikasi va xatti - harakatlarida namoyon bo‘ladigan bu xususiyatlarni nimalar sirasiga kiritish mumkin? Inson psixikasining tabiati biologikmi yoki inqilobiy xarakterga egami?
Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarning muammosi o‘z mohiyati jihatidan g‘oyaviy xarakterga ega. Shu bois, bu masalani hal qilishda bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan turli oqimlar, yo‘nalishlar maydonga kelgan. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishda maydonga kelgan birinchi oqim biogenetik konsepsiya nazariya bo‘lsa, ikkinchi oqim sotsiogenetik konsepsiyadir.
Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik oqim XIX asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan.
Bola psixik xususiyatlarining tug‘ma tabiati haqidagi ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablariniig asosini tashkil etib kelmoqda. Mazkur ta’limot inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir, psixik rivojlanish esa, irsiy yo‘l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi.
Ma’lumki, nasliy xususiyatlar tug‘ma yo‘l bilan nasldan naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo‘lishiga qaramay, bu oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, ya’ni biologik omillarga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydilar.
Biogenetik ta’limot, inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (chunonchi, imkoniyatlarning chegarasi, uning eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan belgilanib qo‘yilganligini, o‘quvchi imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so‘ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning aqliy iste’dod darajalariga qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishi zarur deya ta’kidlashadi.
Chunonchi, bu yo‘nalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E. Torndayk
shaxsning «tabiiy quchlari» va «tug‘ma mayllar» psixik rivojlanishning yetakchi omili qilib ko‘rsatib, muhitning, ta’lim-tarbiyaning ta’siri - ikkinchi darajalidir, deb aytadi.
Avstraliyalik psixolog K.Myuller bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas, balki axloqiy rivojlanishi ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta’kidlaydi.
Amerikalik pedagog va psixolog Dj. Dyui - inson tabiatini o‘zgartirib bo‘lmaydi, odam irsiyat vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug‘iladi. Bu ehtiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo‘lib, ba’zida o‘zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab beruvchi mezondir, deb hisoblaydi.
Venalik vrach - psixolog Z. Freyd mazkur oqim namoyondasi sifatida shaxsning faolligini, uni harakatga keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o‘zining qadimiy hayvon tariqasidagi avlodajdodlaridan nasliy yo‘l bilan o‘tgan instinktiv mayllarning namoyon bo‘lishi tufayli faoldir.
Z.Freydning fikriga ko‘ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo‘ladi. Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan bog‘laydi. Biroq instinktiv mayllar jamiyatda xuddi hayvonot olamidagidek erkin namoyon bo‘lavermaydi. Jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi mavjud instinktiv mayllarni (ya’ni, jinsiy mayllarni) juda ko‘p jihatdan cheklab qo‘yadi.
Oqibatda odam o‘zining ko‘p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo‘ladi. Uning ta’limotiga ko‘ra, tormozlangan instinkt va mayllar yo‘qolib ketmaydi, balki bizga noma’lum bo‘lgan ongsizlik darajasiga o‘tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli «komplekslar» birlashadilar, go‘yo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi ayni shu «komplekslar»ning namoyon bo‘lishidir.
Z.Freydning ta’limotidan, uning ochiqdan-ochiq biologizatorlik targ‘ibotchisi ekanligini, inson shaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi ilmiy asosga ega emasligini e’tirof etish mumkin. Bunday ta’limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri ana shu ilmlar bilan chambarchas bog‘likdir, deb ta’kidlashadi.
Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yuzaga kelgan yana bir ta’limot - sotsiogenetik konsepsiya qobiliyatlarning taraqqiyotini, faqat, tevarak - atrofdagi muhitning ta’siri bilan tushuntiradi. Bu yo‘nalish o‘z zamonasi uchun ilg‘or hisoblangan XVIII asr fransuz olimi K. Gelvetsiy ta’limotidan boshlangan.
K. Gelvetsiyning ta’limotiga ko‘ra, barcha odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun tug‘ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq, faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi.