Psixikaning evolyusion taraqqiyoti. Psixika haqida umumiy tushuncha Psixologik fikrlarning rivojlanish itarixi Sharq mutafakkirlarining psixologik g’oyalari Psixologik maktablarning yuzaga kelishi tarixi

Sharq Mutafakkirlarining Psixologik G'oyalari

• SHarq mutafakkirlarining psixologik qarashlari: Al Kindi, Abu Bakr, ArRoziy, Farobiy
• Abu Ali Ibn Sino, Ibn Rushd, G’azzoliy, Umar Hayyom, Ulug’bek, Beruniy, Ahmad YAssaviy, Navoiy Abu nasr Forobiyning psixologik qarashlari
• Abu nasr Forobiy YAkin va Urta SHarkda ilgor ijtimoiy-falsafiy okimning asoschilaridan biri bulib, «SHark Aristoteli» degan unvonga sazovor bulgan mashxur mutafakkir. Forobiy (873-950) dunyokarashining asosi, ya’ni dunyoning tuzilishi xakidagi tushunchasini «panteistik» degan fikr tashkil etadi. Mavjudot «emonaqiya» yordamida yagona boshlangichdan pogonama-pogona vujudga kelgan, yakkalikdan kuplikka, rang baranglikka borgan. Uning dunyokarashidagi asosiy maksadlardan biri ilmiy-falsafiy usulning mustakilligini nazariy jixatdan asoslab berishga, uning inson tafakkuriga, akliy bilimiga asoslanganligini isbotlashga intilishdir.
• Forobiy bilishning ikki shakli, boskichini - xissiy va xayoliy, akliy bilishni bir-biridan farklaydi. U sezgi roliga tuxtalib, besh turga buladi:
• Forobiy sezgini bilishning manbai deb xisoblagan, uning qarashlari Aristotelning «sezmagan odam xech narsani bilmaydi xam, tushunmaydi xam» degan qarashlariga uxshab ketadi.
• Forobiy inson (rux) jonining bir tandan boshkasiga utib, kuchib yurishi mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substaqiyasining birligi» sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga xam xos bulgan.
• Forobiyning ruxiy jarayonlar, ularning bilish va mantik tizimi xakidagi ta’limoti urta asrlar falsafasining katta yutugi edi.
• Al Xorazmiyning psixologik qarashlari
• Abu Abdullox al Xorazmiy 997 yil vafot etgan. Abu Abdullox al Xorazmiyning dunyokarashining muxim tomoni, uning keng bilimi, ilmning kup jabxalari masalalarini tushunishga ob’ektiv yondoshishga karatilgan. Xususan. Uning tib, odam anatomiyasi va fiziologiyasi soxasidagi bilimi xissiy sezgining moddiy asoslarini kidirishga yordam beradi. «SHaxsiy rux - u miyada bulib, undan badan a’zolariga asab orkali tarkaladi» deydi. Urta asr shark peripatetiklari uchun akl bilimning yana bir manbaidir. Ular aklni ikki turga - tugma va orttirilgan aklga ajratishadi. Xorazmiy aklni odam nafslarining kuchlaridan biri deb xisoblab, yukorida kayd etilgan uch turga buladi.
• Umuman olganda, Abu Abdullox al Xorazmiyning psixologik falsafiy qarashlari o’z davri ilmiy dunyoqarashining rivojiga katta xissa qo’shgan.
•  

• Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlari
• Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) psixologik falsafiy qarashlari, ilmlar tasnifi, ta’rifi va tarkibi xakidagi fikrlari uning «Tib konunlari» asarida inson fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talkin etiladi. Ibn Sino sezgini tashki va ichki sezgilarga ajratadi. Tashki sezgi insonni tashki olam bilan boglaydi, ular 5 ta: kurish, eshitish, ta’m - maza bilish, xid va teri sezgisi. Bular insonning ma’lum organlari - teri, kuz, ogiz, burun va kulok bilan uzviy boglik.
• Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, taxlil etuvchi, ifodalovchi, eslab koluvchi (xotira), tasavvur etuvchi sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha sezgilardan boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv sistemasining markazi ekanligi xakidagi ta’limotni olga surgan. Inson tana va jondan tashkil topadi, miya insonni boshkarib turuvchi markazdir.
• Ibn Sinoning ilmiy psixologik falsafiy fikrlari noyob oltin xazina bulib xisoblanadi.
• Abu Rayxon Beruniyning falsafiy qarashlari
• Abu Rayxon Beruniyning (973-1043) fikricha inson xayvondan akl bilan fark kiladi. Lekin insonning xayvondan tubdan fark kiladigan bu xususiyati kanday bulganligini tushuntirganda xudoga murojaat kilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan deydi.
• Beruniyning ruxiy va moddiy extiyojlarning roli xakidagi fikri usha davr uchun nixoyatda kimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning moddiy extiyojlari rolini kura oladi.
• Beruniyning fikricha, akl, mexnat, erkin tanlash insonning xayotini va ijtimoiy xolatini belgilaydi. Inson o’z extiyojlarini mexnat tufayli kondiradi deydi.
• Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari - 941) rux bilan materiyaning munosabati masalalarida idealistik mavkeda turadi. Ruxni «ota»ga kiyos kiladi, moddiy narsalarni «ona»ga uxshatadi. Uning fikricha barcha narsalarni yaratuvchi birinchi sabab xudodir. Moddiy narsalarni xam inkor etmaydi. Moddiy narsalar asosida tuprok, olov, suv va xavo yotadi. Rudakiy inson akl va idrokini uluglaydi.
• Ahmad Yassaviydan to Abdulhamid Cho’lponga qadar jamiki ulug’ mutafakkirlarimiz oddiygina shoir emas, ayni chog’da xoja, nasriddin, nizomiddin, farididdin, sirojiddin, sadriddin, so’fizoda, xo’ja, qori, shayxzoda..., xullas, ruhoniy hamdir. Adabiyotimiz tarixida biron-bir shoir va yo nosir yo’qki, u odam bolasining fe’l-atvori, ko’ngil mulki, dil dardi, qalb kechinmalari, xususan, o’z zamondoshlari ruhiyatida ro’y berayotgan evrilishlar, ma’naviy qashshoqlashuvlar va tubanlashuvlar xususida iztirob-hayajon bilan yozmagan bo’lsin. Ahmad Yassaviy bundan qariyb to’qqiz yuz yil avval bitgan quyidagi hikmatli satrlar shu qadar zamonaviy jaranglaydiki, oradan to’qqiz asr emas, to’qqiz kun ham o’tmagandek: