Psixologik bilimlarning o'rta asrlarda va uyg'onish davrida rivojlanishi. Maqset: Bizgeshe etip kelgen psixologiyalıq bilimlerdi orta ásirlerde hám dáslepki oyanıw (revolyutsiya) dáwirindegi rawajlanıwı haqqında sıpatlama beriw

AIM.UZ

PSIXOLOGIK BILIMLARNING O'RTA ASRLARDA vA UYG'ONISH DAvRIDA RIvOJLANISHI.

Maqset: Bizgeshe etip kelgen psixologiyalıq bilimlerdi orta ásirlerde hám dáslepki oyanıw (revolyutsiya) dáwirindegi rawajlanıwı haqqında sıpatlama beriw.

Metodikalıq támiynat : súwretli kartochkalar, tarqatpalı sorawlar, súwretli sorawlar
REJA:
1. Psixologiya
2. Psixologiyalıq blimlarning oyanıw dáwirindegi ilim rawajlanıwı basqıshları.
3. Orta ásirlerde psixologiya pániniń júzege keliwi.
4. Juwmaq.

Psixologiya — insan iskerligi hám haywanlar minez-qulqı processinde haqıyqatlıqtıń psixik sawleleniwi, psixik processler, jaǵdaylar, hádiyseler, hislatlar tuwrısındaǵı pán. Psixologiyaning izertlew predmetine sezimler hám aqıl obrazları, oylaw hám sezim, iskerlik hám mámile sıyaqlı psixologiyalıq processler, kategoriyalar kiredi. Psixologiyaning tiykarǵı wazıypaları — psixika nizamlıqların, insan psixik jaǵdayları qáliplesiwin filogenetik hám ontogenetik rawajlanıw birliginde ashıwdan ibarat esaplanadi. Usı wazıypalar sheshimin tabıwda psixologiya bir tárepden, biologiya páni tarawları menen, atap aytqanda, fiziologiya menen, basqa tárepden bolsa, sotsiologiya, pedagogika, mádeniyat tariyxı, logika hám de sociallıq pánler menen berk baylanısqa kirisiwedi. Psixologiya bárinen burın, psixikaning insanǵa tán forması bolǵan ań hám ózin ózi ańǵarıwdı izertlew etedi.

Áyyemgi dáwirden baslap psixologiyalıq bilimler filosofiya hám medicina pánleri negizinde rawajlanıp kelgen. Grek shıpakerleri Gippokrat, Erasıstrat psixikaning organı mıy ekenligin bilgenler hám insan jonini kosmostıń materiyaliq bólegi retinde aytganlar. Olardıń ideyaları Platonning jan máńgiligi tuwrısındaǵı táliymatına keri qoyılǵan. Aristotel „Jan tuwrısında“gi shıǵarmasında psixologiyalıq túsinikler sistemasın islep shıqtı.

Orta ásirlerde psixikaga salıstırǵanda hár túrlı kórinistegi ǵayrıtabiiy qarawlar húkimranlıq etdi. Sol sebepli psixologiyalıq bilimler rawajlanmay qaldı. Biraq birpara filosoflar hám shıpakerler (Ibn Sino hám basqalar ) dóretpelerinde bul tarawda alǵa qádem qoyıldı. Insan qásiyetleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar áyyemgi qo'lyozmalar, esteliklerde óz hákisin tapa basladı. Túrli mámleketlerde hám qalalarda dúzilgen akademiyalarda (Xorezm, Samarqand, Kiyev, Moskva hám basqa qalalarda ) psixologiya maydanınan tıńlawshılarǵa saboq berilgen.

Evropa Oyanıw dáwirinde Leonardo de vinchi, X. vives sıyaqlılar psixologiya rawajlanıwına óz úleslerin qosdılar. XvIII asrga kelip M. v. Lomonosov, A. N. Radishchev, G. S. Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, A. Golbax, D. Didrolar psixologiyada bir ádewir jańa ashılıw etdiler, onı ámeliy maǵlıwmatlar menen boyitdilar. Psixologiya XIX ásirdiń 2-yarımına kelip ǵárezsiz pán retinde ajralıp shıqtı. Nemis alımı v. vundt Leypsigda 1879 -jıl dáslepki eksperimental laboratoriyanı úskenelewge eristi.

Psixologiya rawajlanıwında, ulıwma, XIX asirdegi eksperimentlar bólek áhmiyet kásip etdi. Bul dáwirde psixologiyalıq real haqıyqatlıqtı úyreniw ushın metodlar kompleksi qollanıla baslandı : baqlaw, labaratoriya eksperimenti, tábiyiy eksperiment, iskerlik nátiyjesin analiz qılıw, psixik processlerdi modellestiriw genetikalıq metodı, test, ekspert bahalaw, intervyu, anketa, sorawnama, ómirbayan hám taǵı basqalar. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında qatar psixologiyalıq ilimiy mektepler, jónelisler payda boldı : bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm hám taǵı basqalar. Psixologiyaning rawajlanıwına I. M. Sechenov (psixikaning reflektor tábiyaatı ), I. Pavlov (joqarı nerv iskerligi) táliymatları zárúrli úles bolıp qosıldı. Rossiyada v. M. Bexterev eksperimental laboratoriya (Qazan, 1885), Harkov universiteti hám N. N. Langening Odessadagi labaratoriyasi, G. Chelpanovning Kiyevdagi, S. Korsakovning Moskva daǵı, keyinirek v. M. Bexterev, A. Lazurskiy, A. Nesheyevlarning Peterburgdagi, v. Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya) dagi eksperimental laboratoriyaları psixologiya rawajlanıwına bólek tásir ótkerdi. 1912-jıl Moskva universitetinde Psixologiya institutı ashıldı. Sol jılda I. A. Sikorskiy tárepinen Kiyevda jáhánda birinshi ret Balalar psixologiyasi institutı tashkil etildi. XX ásirdiń 1-yarımında Rossiyada K. N. Kornilov, Blonskiy hám basqalar dialektikaga tiykarlanǵan ilimiy psixologiyani jaratılıwma kirdilerlar.

Házirgi zaman psixologiyasi kóp tarmaqlı psixologiyalıq bilimler sistemasınan ibarat pán esaplanıp, óziniń izertlew predmetine iye bolǵan kóplegen tarawlardan shólkemlesken: ulıwma psixologiya, aviatsiya psixologiyasi, áskeriy psixologiya, differensial psixologiya, psixofiziologiya, injenerlik psixologiyasi, kosmik psixologiya, huqıq psixologiyasi, medicina psixologiyasi, neyropsixologiya, patopsixologiya, pedagogikalıq psixologiya, miynet psixologiyasi, sport psixologiyasi, arnawlı psixologiya, dóretiwshilikot psixologiyasi, menejment psixologiyasi, marketing psixologiyasi, social psixologiya, jas psixologiyasi, shólkemlestirilgen psixologiya, dinge sıyınıw psixologiyasi, shańaraq psixologiyasi, psixologiya tariyxı, genetikalıq psixologiya, ámeliy psixologiya, eksperimental psixologiya, kásip psixologiyasi, psixolingvistika, siyasiy psixologiya hám basqa psixologiyaning tarmaqlarǵa ajırasıwınıń tiykarǵı sebebi onıń quramında qollanıwiy tarawlar payda bolıwı bolıp tabıladı. Psixologiya sanaatda, jámiyet basqarıwında, tálim sistemasında, den sawlıqtı saklash, mádeniyat, sport, transport, radio, televidenie hám basqa strukturalarda zárúrli máselelerdi sheshiwde aktiv qatnas qılıp atır. Psixologiya erisken jetiskenlikleri shaxs múmkinshiliklerin ámelge asıriw hám olardı háreketke keltiriwde bólek áhmiyet kásip qılıp atır hám de sol tiykarda miynet natiyjeliligin asırıwǵa tásir ótkerip atır. Zamanagóy psixologiyada elektron -esaplaw texnikası, elektr hám ximiyalıq qurallar járdemi menen psixikani tereń úyreniw sıyaqlılar qollanılıp atır. Psixologiyada ózin ózi baqlaw (introspeksiya) metodı átirapında keskin tartıslar dawam etpekte. Birpara baǵdardaǵı psixologlar onı izertlew ótkeriwdiń tiykarǵı metodı dep aytsalar, basqaları bolsa onıń sheklengenligin tán alıw etediler, bunıń ornına obiektiv metodlardan paydalanıwdı usınıs etediler. Obiektiv metodlar sebepli psixikaning materiallıq negizi aniklangan, insan ishki munasábetleri menen subyektiv jaǵdaylar sebebiy baylanıslılıǵı jalǵız shaxsda, jámáátte kórinetuǵın bolıwı dálillengen. Jáhán jámiyetshiliginde AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Shveysariya mámleketlerinde ilimiy izertlew institutları hám oraylarında, universitetlerde psixologiyalıq izertlewler keń kólemde alıp barılmaqta.

Ózbekstanda psixologiya 1928-jıldan baslap házirgi Milliy universitette pán retinde oqıtila baslandı. 1929 -jıl Xalıq bilimlendiriwi komissarligi qasında psixologiya laboratoriyası ashıldı. Keyinirek pedagogika institutlarında psixologiyaning bir neshe tarawları boyınsha studentlerge bilim berila baslandı. XX ásirdiń 2-yarımında M. vohidov, M. Davletshin sıyaqlı jergilikli kadrlar jetisip shıqtı. Házirgi dáwirde psixologiya pánleri doktorlari v. Júzimareva, E. G'oziyev, B. Ílayıqov, G'. Shoumarov, R. Gaynutdinov, v. Karimova, Sh. Barotov, A. Jabborov, R. Sunnatovalar psixologiyaning ulıwma psixologiya, pedagogikalıq hám jas psixologiyasi, social psixologiya tarawları boyınsha izertlew jumısların ámelge asırmoqdalar. Psixolog qánigeler tayarlaw hám izertlew jumısları Ózbekstan milliy universiteti, SamDU, Ferǵana universiteti, Qarsı universiteti, Termiz universiteti bazalarında jolǵa qoyılǵan. Ózbekstanda psixologiyalıq xızmet engizilgen jáne onıń tarmaǵı barǵan sayın keńeyip barıp atır.

Psixologiyalıq bilimlerdiń orta ásirlerde hám oyanıw dáwirinde qanday júzege keliwi processlerin tolıq úyrenip, házirde ilimiy izertlewler tiykarında haosil bolıp atırǵan psixologiyalıq bilimler dárejesi menen salıstırıw arqalı keń tiykarda úyrenip pánge izertlew processlerin úyrenip ótiw kerek bolıp tabıladı.
X-XSH asirde qatar Evropa mámleketlerinde pán rawajlanıwı tiykarlanıp toqtap qalǵan edi. Buǵan sebep bolsa bul dáwirde jáhán dáwirlerinde ishinde dinning bólistiriliwi, bunda taǵı UP-USH asirde orta Aziya hám Arab mámleketlerinde musulman dininiń húkimran bolıwı, Evropa mámleketlerinde bolsa xristianlikning katologik, iua dinleriniń payda bolıwı bul dinler arasındaǵı óz poziciyasin kúsheytiw hám keńlew tarqatı ushın alıp barǵan qarawları bolıp tabıladı. Bunıń nátiyjesinde USH-XSH ásirlerde boyaw inkvezatsiya dáwiri baslandı.
Dinge sıyınıw jollanbalarına uyqas bolmaǵan hár qanday dúńyaǵa kózqaras qabıl etińmes edi. Bularǵa, yaǵnıy oǵan qarsı shıqqanlar bolsa jazalanar edi. Ilim rawajlanıwı bunda skelostika júzege keledi. Evropada ilim toqtaǵan waqıtta, tap sol dáwirde arab mámleketlerinde ilim rawajlanıwı óziniń eń joqarı noqatına etdi.
Oyanıw dáwirdiń tiykarlawshilerinen orıs alımasi Antonina Nikolaevna Jdanning pikrine qaraǵanda : «Orta Aziya oyshılları hám arab oyshılları bolmaǵanda Evropadagi hám pútkil jáhán daǵı pán rawajlanıwı ulıwma joq bolıp ketar edi» dep tariyplaydi.
Evropada ullı invenzatsiya dáwirinde ilimge tiyisli bolmaǵan hámme dóretpeler yondirilib jiberiledi. Arxitektorshılıq hám mádeniyatqa tán bolmaǵan materiallıq ótmishten qalǵan esteliklerdiń hámmesi wayran etiledi.
Tap sol dáwirde Orta Aziya oqımıslıları Al Farobiy, Abu Rayhon Beruniy,
Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg'ariy hám arab oqımıslılarınan Usmon Rushib hám basqalar áyyemgi filosofiya júzege kelgen bilimlerdi, grek filosoflarınıń jumısların hám Evropadagi qatar ilimpazlardıń ilimiy jumısların ózlerinde saqlap qaladı. Nátiyjede bulardıń tásirinde pán rawajlanıwı tezlestirishdagi dóretpelerdi jarattı.
Orta ásirlerde Evropada USH-1 X asrgacha qandayda bir de ilimiy dóretpe jaratılmaǵan, degenleri notug'ri bo'lar edi. CHunki bul dáwirde ilimiy dúńyaǵa kózqaras tereń jóneliste sonda da, qatar dúńyaǵa kózqaraslar júzege keldi. Bul dáwirde shaxs túsinigi boyınsha mistik dúńyaǵa kózqaraslar Boyltsi U1-UP ásir, F. Akvinskiy XSH ásir, Dunskat XSH ásir, A. Dante XSH-X1 ásirler R. Bekon XSH ásir, Avgustin XSH asirde diniy dúńyaǵa kózqaras boyınsha pándegi qatar wazıypalardı sheshiwge qaratılǵan, kózge kóringen wákillerden biri F. Akvinskiy 1226 -1274 jıl, ol joqarı lawazım daǵı «dindor» bolıp katolittsizm ideyaların pánge alıp kirgen hám diniy noqatı názerden jan haqqındaǵı táliymattı sheshiwge qartilgan. Onıń pikrine qaraǵanda jan hám minnet gáp bólek-bólek ayrıqshalıqlarǵa iye. Ruxlanıw deneni háreketke keltiredi. SHuning ushın hár túrlı kórinistegi ruxlanıwlar bar.
Mısalı : ósimlik, haywan, bunan tısqarı Akvinskiy insannıń sezimi tek Allaǵa boysunadı, biliw iskerligi yamasa biliw processleri tek Alla tárepinen belgilenedi degen túsinikti ilgeri súrgen. Onıń qarawları filosofiyada naminazilm aǵımın payda etti.
Odan keyin Quyrıq SkotvaOkanlar insan aqılın, onıń yaǵnıy onıń aqlidan joqarı turadı deydi. Okanning dúnyaǵa kóz qarası boyınsha «Okan pákisi» atınıń aldı hám hár túrlı hádiyseler júzege keliwinining principlerin jaratıwdı háreket etdi. Bundash tısqarı XSH ásirlerde Ekxart jan haqqındaǵı táliymatda
metitizmni júzege keltirdi. Bul ilimpazlardan keyin jańa aǵımǵa názer taslaan ilimpazlardan Rodjer Bekon esaplanadı. X1 Ol asrga kelip qatar ilimpazlar :
Kopernik, Kepler, Bruno, Galileolar mexanika, ástenomiya hám matematika salasında jańa zaman pánine tiykar salındı. SHu asirde A. vasiliy insan denesiniń dúzilisi haqqında dóretpe jarattı. hám Galen anatomiyasın pánnen siqib shıǵardı. Lengel Served bolsa «Kishi qan aylanıwı sheńberi» haqqındaǵı táliymattı jaratadı.
Nemis ilimpazları R. Glklenius. O. Kosmonlar 1590 jılda pánge «Psixologiya» terminin kirgizdi. R. Bekon tonidan jańa ideyalardıń qáliplesiwi boldı.

Juwmaq :

Orta ásirlerde júzege kelgen psixologiyalıq bilimler, psixologlar alıp barǵan ilimiy jumıslar nátiyjeleri Oyanıw dáwirdiń ayriqsha ilimiy tájiriybelerin óz-ara psixologiyaga tásiri, sonıń menen birge házir degi bul islerdi qaysı tártipte úyreniw jolları, usıllarınıń pánge talqinini ashıp beriw arqalı bilim kónlikpelerin asırıw.

Tayansh túsinikler:

Invezatsiya -
Sxolostika - o'rta ásir feldal jámiyetindegi diniy feodalistik filosofiya.
Nominalizm - idealistik filosofiyanıń ulıwma atı.
Ádebiyatlar :
1. M. v. YAroshevskiy «Istoriya psixologii». M. Izd. «Nauka» 1979 y.
2. N. Jdan «Psixologiya l' antignosti» do nashix dney. M. «Nauka»- 1989 g.
3. S. L. Rubnshteyn «Osnovi obbshey psixologii» M. Ped. 1989 g.

Aim.uz