Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari?

64.Statistik metod?

Psixologlarning matematik metodlarga yondoshuvi va matematiklarning psixologik bilimlarga bo’lgan qiziqishlari psixologik muammolarning yechimini matematik yo’llar bilan topish ancha yillar oldin ishlatilgan. Bir necha marotaba psixologiyani normal eksperimental fan sifatida talqin qilish holati bo’lgan. Psixologiyani ishlab chiqqan olimlar o’zlarida fizika o’xshash o’lchovlarni bo’lishi xohlashgan. 1882 yilda I.F.Gerbart Londondagi qirollik akademiyasida «Psixologiya fanida matematik metodlarni qo’llashning zarurati» mavzusida ma’ruza bilan chiqdi. Bu ma’ruzada umumiy metodologik holatlardan tashqari, matematik metodlarni psixologiyadagi zarurati haqida ham so’z yuritilgan, muallif tomonidan Men konsepsiyasining matematik modellari tavsiya qilingan. Gerbartning shogirdi M.F.Drobish 1850 yilda «Matematik psixologiyaning o’rganish asoslari» nomli kitobini nashr qildirdi.

Birinchi matematik psixologiyalar psixofizika sohasida ishlatilgan (G.Fexner, V.Vundt, F.Galton) bu materiallarda o’lchovlar orasidagi qo’zg’aluvchilar o’rtasidagi farqlar (obyektiv stimullar), o’zgaruvchan reaksiyalarning farqlarini o’rgangan (subyektiv sezgilar), psiometrikada ham matematik statistika qo’llanilgan (F.Galton, K.Pirson, Ch.Spirmen, L.Terstoun), bunda psixodiagnostik ko’rsatkichlarni tahlil usuli orqali o’rganilgan, testlarni faktorli tahlil orqali tuzishni o’rganishgan.

Psixologiyada birinchi tadqiqotchi sifatida F.Galtonni sanab o’tishimiz mumkin (1914). U birinchi bo’lib biologiya va psixologiyada statistik tahlilni ishlatgan. Psixologiyaga test va savolnomalarni tahlilini kiritgan (test so’zini ham), tadqiqotning egizak usulini yaratgan. U tomonidan sensor reaksiyalarni o’lchash asbobi yaratilgan. 1888 yilda Galton tomonidan London akademiyasida «Korrelyasiya va uni o’lchash, antrometrik ko’rsatkichning avzalliklari» mavzusida ma’ruza qildi.

Galtonning g’oyasini uning shogirdi K.Pirson davom ettirdi u o’zgaruvchanlik o’rtasidagi o’zaro aloqalarni formula yordamida ko’rsatib berdi (korrelyasiya koeffisiyenti)¹⁷. Pirsonning diqqat e’tibori diskret va to’xtamaydigan muammolar tahliliga qaratildi, bular psixologlar uchun dolzarb muammolardan biri hisoblanilgan. Pirson o’zining g’oyalari va yutuqlarini «Evolyusiya nazariyasiga matematik ta’sir» nomli kitobida keltirib o’tgan. G. Fexner tomonidan psixofizika qonuni psixologiyaning hamma sohalarida qo’llanila boshlandi. XIX asrning oxirida V.Vundt sezgilarning uch o’lchamli modeli ustida ish olib bordi.

Ma’lumotlar olishning tajriba metodlari kuzatish va o’zini kuzatish (introspektsiya), tajriba metodlari (laboratoriya, tabiiy, shakllantiruvchi), psixologik tashhislash metodlari (testlar, anketalar, so’rovnomalar, sotsiometriya, suhbat, intervyu), faoliyat mahsuli tahlili (xrono-metriya, kasbiy ta’riflar, mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va boshqalar), tarjimai hol va egizaklar metodlarini o’z ichiga oladi. Ma’lumotlarni qayta ishlash metodlariga miqdoriy (statistika) va sifat (materialni guruhlarga ajratish, tahlil) metodlari kiradi. Izohlash metodlariga turli xildagi irsiy (materilning rivojlanishdagi alohida davrlar, bosqichlar, xavfli vaziyatlar va boshqalarni ajratib ko’rsatgan holda tahlili) va tarkibiy (psixika barcha xususiyatlarining tuzilishlari o’rtasidagi aloqani o’rnatish) metodlar kiradi.

Psixologlarning matematik metodlarga yondoshuvi va matematiklarning psixologik bilimlarga bo’lgan qiziqishlari psixologik muammolarning yechimini matematik yo’llar bilan topish ancha yillar oldin ishlatilgan. Bir necha marotaba psixologiyani normal eksperimental fan sifatida talqin qilish holati bo’lgan. Psixologiyani ishlab chiqqan olimlar o’zlarida fizika o’xshash o’lchovlarni bo’lishi xohlashgan. 1882 yilda I.F.Gerbart Londondagi qirollik akademiyasida «Psixologiya fanida matematik metodlarni qo’llashning zarurati» mavzusida ma’ruza bilan chiqdi. Bu ma’ruzada umumiy metodologik holatlardan tashqari, matematik metodlarni psixologiyadagi zarurati haqida ham so’z yuritilgan, muallif tomonidan Men konsepsiyasining matematik modellari tavsiya qilingan. Gerbartning shogirdi M.F.Drobish 1850 yilda «Matematik psixologiyaning o’rganish asoslari» nomli kitobini nashr qildirdi.

Birinchi matematik psixologiyalar psixofizika sohasida ishlatilgan (G.Fexner, V.Vundt, F.Galton) bu materiallarda o’lchovlar orasidagi qo’zg’aluvchilar o’rtasidagi farqlar (obyektiv stimullar), o’zgaruvchan reaksiyalarning farqlarini o’rgangan (subyektiv sezgilar), psiometrikada ham matematik statistika qo’llanilgan (F.Galton, K.Pirson, Ch.Spirmen, L.Terstoun), bunda psixodiagnostik ko’rsatkichlarni tahlil usuli orqali o’rganilgan, testlarni faktorli tahlil orqali tuzishni o’rganishgan.

Psixologiyada birinchi tadqiqotchi sifatida F.Galtonni sanab o’tishimiz mumkin (1914). U birinchi bo’lib biologiya va psixologiyada statistik tahlilni ishlatgan. Psixologiyaga test va savolnomalarni tahlilini kiritgan (test so’zini ham), tadqiqotning egizak usulini yaratgan. U tomonidan sensor reaksiyalarni o’lchash asbobi yaratilgan. 1888 yilda Galton tomonidan London akademiyasida «Korrelyasiya va uni o’lchash, antrometrik ko’rsatkichning avzalliklari» mavzusida ma’ruza qildi.

Galtonning g’oyasini uning shogirdi K.Pirson davom ettirdi u o’zgaruvchanlik o’rtasidagi o’zaro aloqalarni formula yordamida ko’rsatib berdi (korrelyasiya koeffisiyenti)¹⁸. Pirsonning diqqat e’tibori diskret va to’xtamaydigan muammolar tahliliga qaratildi, bular psixologlar uchun dolzarb muammolardan biri hisoblanilgan. Pirson o’zining g’oyalari va yutuqlarini «Evolyusiya nazariyasiga matematik ta’sir» nomli kitobida keltirib o’tgan. G. Fexner tomonidan psixofizika qonuni psixologiyaning hamma sohalarida qo’llanila boshlandi. XIX asrning oxirida V.Vundt sezgilarning uch o’lchamli modeli ustida ish olib bordi.

Ma’lumotlar olishning tajriba metodlari kuzatish va o’zini kuzatish (introspektsiya), tajriba metodlari (laboratoriya, tabiiy, shakllantiruvchi), psixologik tashhislash metodlari (testlar, anketalar, so’rovnomalar, sotsiometriya, suhbat, intervyu), faoliyat mahsuli tahlili (xrono-metriya, kasbiy ta’riflar, mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va boshqalar), tarjimai hol va egizaklar metodlarini o’z ichiga oladi. Ma’lumotlarni qayta ishlash metodlariga miqdoriy (statistika) va sifat (materialni guruhlarga ajratish, tahlil) metodlari kiradi. Izohlash metodlariga turli xildagi irsiy (materilning rivojlanishdagi alohida davrlar, bosqichlar, xavfli vaziyatlar va boshqalarni ajratib ko’rsatgan holda tahlili) va tarkibiy (psixika barcha xususiyatlarining tuzilishlari o’rtasidagi aloqani o’rnatish) metodlar kiradi.