Tashqi (obyektiv kuzatish)
Ichki (subyektiv, o‘z-o‘zini kuzatish)
Erkin kuzatuv
Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashqarisida kuzatish
So‘roq metodi
Og’zaki
Yozma
Erkin (suhbat)
Standartlashtirilgan
Test metodi
Test-so‘rov
Test-topshiriq
Proektiv test
Sotsiometrik test
Eksperiment
Tabiiy
Lobaratoriya
Modellashtirish
Matematik
Mantiqiy
Texnik
Kibernetik
Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir:
4-shakl
Empirik, tekshirish subyekti va obyektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi.
Ma’lumotlar hisoblanadi, obyekt sharoitini asboblar yordamida o‘rganadi.
Nazariy, subyekt obyektning hayotiy modeli bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi.
Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shaklidagi predmet haqidagi bilim bilan qo‘shilgan.
Interpretatsiya(qayta ishlash) va tasvirlash, bunda subyekt “tashqaridan” obyektning simvolik – belgisi hayoli bilan munosabatda bo‘ladi.
qayta ishlash- tushuntirish metodi- bu nazariy va eksperimental metodlarni qo‘llanilishda, ularning o‘zaro munosabati natijalarining “uchrashish joyi”dir.
Eksperimental psixologik metodlariga murojaat qilishdan oldin ularni umumiy-ilmiy pozitsiyalarini ko‘rib chiqamiz. Barcha metodlar ma’lumotlar olish uchun ishlatiladi. Ular aktiv va passivlarga ajratilgan. Aktivlariga laboratoriya eksperimentlari va ularning modifikatsiyasi, kvazi-eksperiment kiradi. Passivlariga – kuzatish, kichik metod, faoliyat mahsuli analizi, o‘lchash va korrelyatsion kuzatuvlar, ma’lumotlar yig’ish metodi va h.k. Birinchi metodda kuzatuv, hodisa va jarayonlar bilan faol tanishtiradi.
Albatta obyektga ta’sir etgan holda, ikkinchi metod jarayoni esa uni faqat ro‘yxat qilish bilan chegaralanadi. Kuzatuvchi ro‘yxatni to‘g’ridan-to‘g’ri yoki savolnoma asosida yozib boradi. Xuddi shu narsa ta’sir qilish jarayonida ham qo‘llanilishi mumkin. Eksperiment jarayonida to‘g’ridan-to‘g’ri muloqot metodi orqali o‘tkaziladi. Bu ikkinchi jarayon psixologik eksperiment metodlaridir. Uchinchi jarayonda eksperimentator kuzatuv jarayonida tabiiy usullardan yoki “tushunish metodi”dan to‘g’ridan-to‘g’ri kuzatuvchiga nisbatan qo‘llaydi. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi vazifalarni faol bajaradi. Kuzatish, so‘rov davomida esa unga hech qanday vazifa berilmaydi va u o‘zini erkin tutadi.
Kuzatish metodining asosiy afzalligi shundan iboratki, kuzatish tabiiy sharoitda o‘tkaziladi, kuzatish kuzatilayotgan shaxslarning odatdagi xulq-atvorlarini o‘zgartirmaydi. Kuzatishni bitta odam ustida ham va bir guruh shaxslar ustida ham olib borish mumkin. Bu metod bolalar bog’chasi guruhlaridagi yoki maktab sinfidagi bolalarni o‘rganish uchun qulaydir. Kuzatish metodining kamchiligi uning anchagina mehnat talab qilishidir. Tadqiqotchi psixologni xulq-atvorning istalgan qiyofada emas, balki aniq tadqiqot vazifalari bilan bog’liq holda namoyon bo‘lishigina qiziqtiradi. Shuning uchun kuzatiluvchi shaxs xususiyatlari va psixik holatlarining o‘ziga kerakli tarzda namoyon bo‘lishini kutib turishi kerak. Bundan tashqari, psixik xususiyatlarning yakka holda namoyon bo‘lishini kuzatish va qayd qilish etarli emas. Tadqiqotchi u yoki bu xususiyatlarning xarakterligiga, tipikligiga ishonch hosil qilishi kerak. Bundan tashqari eksperimental psixologiyada quyidagi metodlardan foydalanish mumkin.
