Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
J.Piajening intellekt operatsional ta’Iimoti
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2. J.Piajening intellekt operatsional ta’Iimoti
1930-yillardan boshlab J.Piaje tomonidan belgilangan va izchil ravishda hal etib borilgan ulkan vazifa bir vaqtning o‘zi- da bir qancha, ya’ni biologik, gneseologik, psixologik, manti- qiy va ijtimoiy tomonlarga ega bo‘lgan murakkab tizim sifatida intellektni kompleksli o‘zaro tartibli tahlildir. J.Piajening fikri ga kola, bolalarning kognitiv rivojlanishini psixologik tadqiqotni nazorat qiluvchi psixologiyaning genetik metodi bilish nazariya sining asosiy savollariga eksperimental javob berishni talab qiladi: anglanilmaganlikdan bilishga, noaniqlikdan aniq bilishga o‘tish qanday sodir bo‘ladi. Tug'ma g‘oyalar mavjudmi yoki bizning bi- limimiz butunlay tajribadan olinadimi, bilishning asosiy kategori- yalari tushunchalari obyekt, makon, vaqt, miqdor va boshqalar qanday shakllanadi. J.Piaje inson intellektini yashash muhiti- ga moslashish shakllaridan biri sifatida talqin qilgan. Har qan day tirik organizm atrof-muhit bilan uyg‘un o‘zaro munosabat- ni qollab-quvvatlashda ichki ehtiyojga ega boladi. Ya’ni muhitga 161 moslashish ehtiyoji muhit bilan muvozanatda bo‘lish kuzatiladi. Muhit ta’siri organizmni muvozanatdan chiqaradi. Organizm ya na qaytadan muvozanatga, moslashishga erishish uchun yo‘qotil- gan muvozanatni qoplashda uzluksiz faol holatda bo‘lishi kerak. Masalan, kesilgan barmoq, ya’ni chetdan muhit ta’sirida lat ye- yish, jarohat olish, o‘zini o‘zi nazorat qilish jarayonlarini faol- lashtiradi, ular pirovard natijada turg‘unlikni, barqarorlikni, ya’ni kesilgan barmoqdagi teri qoplashini qayta tiklashi kerak. J.Pia je tomonidan muvozanatga, xususan bilishga intilish rivojlanish- ning yuqori tamoyili sifatida e’tirof etilgan. Muvozanat omilini joriy etish harakatda bo‘lish jarayoni o‘zini o‘zi rivojlantirish si fatida psixik rivojlanishni intellekt rivojlanishi sifatida tushuni- lishiga imkon beradi. Bilishga moslashish jarayoni ikkita har xil yo‘nalishdagi jarayonlar assimiliyatsiya va akkomodatsiyadan hosil bo‘ladi. Assimiliyatsiya va akkomodatsiya qarama-qarshi yo‘nalgan, lekin chambarchas bog‘liq va xulq-atvordagi bir-birini to‘ldiruvchi tendensiyadir. Ovqat va hazm qilish bilan qiyoslasa bo'ladi. Muammoli vaziyatni hal qilish mavjud bo‘lgan harakat chizmasi yoki kognitiv chizma yordamida sodir bo‘ladi. Mutolaa qilganda axborot assimilyatsiyasi yuz beradi. Bola umumiy qilib olish chizmasidan foydalanib, har xil obyektlarni olishi mumkin. Assimilyatsiyani bilish tuzilishlarini bir butunligini, barqarorli- gini ta’minlaydi. Muammoli vaziyatning o‘zi yoki yangi obyekt ba’zi o‘zgarishlarga (transformatsiyalarga) uchragan. Akkomadatsiya — bu yangi vaziyatga, yangi vazifaga mu- vofiq ravishda chizmani o‘zgartirishda rivojlanish, yangi chiz- malarni ishlab chiqishni ta’minlaydi. Assimilyatsiya va akkoma datsiya tendensiyalarini muvozanatlashtirish birmuncha darajada samarali moslashuvni ta’minlaydi, lekin bu holat har doim tax- miniy vaqtincha bo‘lib, buzilishi yana kuzatiladi. Ushbu tarkibiy qismlarni xulq-atvordagi o‘zaro aloqasi har xil bo‘lishi mumkin. Akkomadatsiyadan assimilyatsiyani ustunligi kichkina bolalar- ning ramziy o‘yinlarida kuzatiladi. Bolaning xohishi va qiziqishi- dan bog‘liqlikda qari daraxt bo‘lagi «hazilkash» ham qo‘g‘irchoq, 162 ham qayiq, ham samolyot bo‘lishi mumkin. Akkomadatsiya ko‘proq taqlid qiluvchi harakatlarda tashqi ta’sir xususiyatlari- ga o‘z xulq-atvorini o'xshatish vaziyatida (masalan, bola quti- ning ochilib yopilishini og‘iz harakatlari orqali taqlid qiladi «o‘lik o‘rdak» obrazini harakatlari orqali yaratadi) namoyon boladi. Bolaning intellekti faoliyat asosida narsalardan foydala nish tajribasi asosida shakllanadi. Obyektlarni bilish uchun sub- yekt ular bilan birga harakat qilishi kerak: tutib qolish, ushlab ko‘rish, yaqinlashish, yo‘q qilish, aralashtirish, taqqoslash va boshqalar. Barcha egallagan tajriba faoliyat chizmasi ko‘rinishida saqlanadi. Faoliyat chizmasi — J.Piaje ta’limotidagi juda muhim tushunchalardan biridir. So‘zning tor ma’nosida harakat chizma si tushunchasi bu umumiy bolib, turli vaziyatlarda ko‘p mar ta takrorlanuvchi harakatda saqlanadi. So'zning keng ma’nosi da harakat chizmasi — bu ma’lum bir darajadagi aqliy rivojlanish tuzilmasidir. Ma’lum bir bosqichda harakatning umumiy chiz- masini rivojlanishini operatsiyaga (operant tuzilishga) aylanadi. Shuning uchun J.Piaje ta’limoti operatsional deb ataladi. Ope- ratsiya — bu tizimda qaytariluvchan va guruhlarga ajratilgan ich ki predmetli harakatdir. Fikrlash faoliyatini tuzishi hayot davo mida shakllanadi, egallagan tajribaga ega bolib, rivojlanishning turli bosqichlarida sifat jihatdan farqlanadi. Assimilyatsiya va ak komadatsiya jarayonlari ontogenezdagi aqliy rivojlanishni uzluk sizligi va ketma-ketligini ta’minlaydi, fikrlash harakatlarini (tu zilishi) tashkillashning o‘ziga xosligi esa intellektning ajratilgan bosqichlarini aniqlaydi. J.Piajega ko‘ra, psixikaning rivojlanishi — bu yetakchi intellektual ko‘rinishlarini o‘zgarishidir. Har bir bosqich boshqasining ustiga ko‘riladi, ularning har biri keyingi- larini shakllanishi uchun zarur, shuning uchun ularning (borish) kechish tartibi qayd qilingan va shunday belgilangan, ularni yuz berish tezligi esa har xil bolishi mumkin. Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|