Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Rivojlantiruvchi:
Talabalarning pedagogik faoliyat subyekti 
bo‘lgan o'qituvchi shaxsiga xos psixologik xususiyatlar, ta’lim ja­
rayonining samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar to‘g‘risidagi bi- 
limlarini rivojlantirish.
Tayanch tushunchalar: 
kasbiy xislatlar, o‘qituvchi qobiliyatlari; 
perseptiv qobiliyatlar; akademik qobiliyatlar; avtoritar qobiliyat­
lar; gnostik malakalar.
23.1. Pedagog faoliyatida psixologiyaning o‘rni
Muhim davlat vazifasini - «Kadrlar tayyorlash Milliy das- 
turi»ni amalga oshirayotgan zamonaviy maktab o‘qituvchisi- 
ning xislatlari, uning ijodiy faoliyati XXI asrda shakllanib, aso- 
san amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida o‘sib 
rivojlana boradi.
Pedagog faoliyatida psixologiyaning o‘rni beqiyosdir. Chunki 
har bir pedagog dars o‘tish jarayonida o‘quvchilarining individu-
535

---

al psixologik xususiyatlarini bilishi, yangi mavzuni tushuntirayot- 
ganda ham umumpsixologik qonuniyatlarni hisobga olgan holda 
darsni tashkil etishi ta’limning sifatiga ijobiy ta’sir etadi.
Hozirgi jamiyatimizda o‘qituvchining mustaqil ravishda bi- 
limlarni egallab, o‘z malakasini oshirib borishi bir tomondan 
o‘qituvchilik faoliyatining borgan sari naqadar muvaffaqiyatli bo- 
rayotganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan muhim vazifa ekan- 
ligidan dalolat beradi. Chunki bu kechiktirib bo‘lmas jarayon 
shaxsni intellektual qashshoqlikdan qutqarib qoladi.
Psixologik nuqtayi nazardan o‘qituvchi doimiy ravishda o‘z 
bilimlarini oshirish bilan shug‘ullanishi zarurdir. Chunki o'qituv- 
chilik mehnatining asosiy xususiyati ham shudir. Pedagog har 
doim odamlar orasida bolarkan, u birinchidan, odamlarni 
ko‘pdan beri qiziqtirib kelayotgan haqiqatni o‘z qarashlari bo‘yi- 
cha to‘g‘ri tushuntirib berishi lozim. Albatta, o‘qituvchidagi bu 
tariqa qarashlar ko‘p yillar davomidagi mehnat va hayot faoliyati 
jarayonida shakllanadi; ikkinchidan, o‘qituvchining o‘zi axborot- 
lar olish uchun o‘quvchilarga nisbatan cheklangan vaqt imkoni- 
yatiga ega; uchinchidan, u o‘ta tor doiradagi tengqurlari bilan- 
gina muloqotda bo‘lish imkoniyatiga ega bolib, ko‘pincha o‘z 
kasbiga xos qiziqishlar bilangina cheklanib qoladi.
Ta’limning barcha ko‘rsatkichlari, Z.I.Kalmikovaning ta’kid- 
lashicha, anglash tezligi, yangi vazifalar hal qilinishiga erishish 
mumkin bolgan aniq ma’lumotlar hajmi, uni bevosita hal qilish- 
dagi bosqichlar soni, natijaga erishishga yordam beruvchi ma’lu­
motlar miqdori, shuningdek, masalani hal qilish uchun sarf- 
langan vaqt miqdori, o‘z-o‘zining bilimini oshirish qobiliyati, 
ishchanlik va chiniqqanlik darajasiga bogliq.
0
‘qituvchining mustaqil bilim egallashi deganda, uning o‘z 
bilimlarini doimiy ravishda kasbiy va umummadaniy axborotlar 
bilan toldirib, o‘zining individual ijtimoiy tajribasini keng miq- 
yosda doimo yangilab borishi tushuniladi.
Odatda aksariyat o‘qituvchilar mustaqil bilim egallash zarurligini 
tushungan holda, undan muvaffaqiyatli foydalanadilar. Buning mo-
536

---

tivlari odatda pedagogik faoliyat jarayonida o‘qituvchi oldida yuza­
ga keladigan muammolarni anglab olish natijasida shakllanadi. Ko‘p 
hollarda bunday motivlar «o'qituvchilarni qanday o‘qitib va qanday 
tarbiyalash kerak?» degan xohish-istaklar tariqasida, fanning oxir- 
gi yutuqlari, o‘zining pedagogik mahoratini takomillashtirish ehti- 
yoji tug‘ilishi munosabati bilan shakllana boradi.
Shu bilan birga yaqqol ko‘zga tashlanib turgan ayrim hol- 
lardan ko‘z yuma olmaymiz. Masalan, o‘qituvchilar ommasi- 
ning ma’lum qismi mustaqil izlanishda bo‘lib, o‘z bilim saviyasini 
oshirish bilan faol shug‘ullanmaydi, malakasini oshirishga intil- 
maydi, ba’zilar muayyan bilimlar sohasida taraqqiyotdan butun- 
lay ortda qolmoqdalar. Bunday o‘qituvchilar o‘sib kelayotgan yosh 
avlodning ta’lim va tarbiya taraqqiyotiga jiddiy zarar keltiradilar.
Bu muammoni hal etishda asosiy vazifa malaka oshirish tizimi 
zimmasiga tushadi. Respublikamizda xalq ta’limi xodimlari- 
ning malakasini oshirish institutlarining tarmoqlari joriy etilgan, 
bular Avloniy nomidagi xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyor- 
lash va malakasini oshirish Markaziy instituti, Toshkent sha- 
har, viloyatlardagi xalq ta’limi xodimlarining malakasini oshirish 
institutlaridir. Xalq ta’limidagi bu tizimning asosiy vazifasi doi­
miy ravishda o‘qituvchi kadrlarning malakasini oshirish, 
0
‘qituv- 
chi kadrlarni o‘zlarining kasbiga xos bilim saviyasini, ko'nikma, 
malakalarini, ma’naviyat va ma’rifatini, shu bilan bir qatorda iqti- 
sodiy, ekologik va huquqiy ma’lumotini oshirishga da’vat etuvchi 
ijtimoiy psixologik sohalarni rivojlantirib borishdan iboratdir.
0
‘qituvchining mustaqil bilim egallashi va malakasini oshirish 
pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirishda zaruriy shart- 
lardandir.
Shu bilan birga o‘qituvchi doimiy ravishda o‘z malakasini 
oshirib, o‘z ishining muvaffaqiyatini yuqori darajada ta’minlash- 
ga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarur.
Bu borada hazrati Bahouddin Naqshband «Chaqmoq tosh 
qo'limizga berilgan, faqat harakat qilish kerak, toki natija hosil 
bo‘lsin» deb ta’kidlaganlar. Bu fikr bilan u ijtimoiy tarbiyaning
537

---

o‘rniga ishora qiladi, to‘g‘ri tarbiyaning mohiyatini, uning sama- 
rasini aniq o‘xshatishlar bilan asoslab beradi1.
Hozirgi zamon ilm-fan taraqqiyotini buyuk allomalar yaratgan 
bir necha qimmatli asarlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu nodir 
asarlar bir necha asrlar ilgari yaratilgan bo‘lsa-da, o‘z qimmati- 
ni yo‘qotgan emas.
Pedagogik faoliyat boshqa faoliyat turlari kabi o‘z motivatsi- 
yasi, maqsadi, predmeti, vositalari, usullari, mahsuli va natijasini 
aks ettiruvchi psixologik mazmunni ifodalaydi.
Pedagogik faoliyatning vositalari sifatida ilmiy (nazariy va em- 
pirik) bilimlarni ko‘rish mumkin. Yordamchi vositalarga esa tex- 
nik, kompyuter, grafik vositalarni kiritish mumkin.
0
‘qituvchiga nisbatan o'smirlarning talab va umidlari chet 
el psixologlari tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, A.Djersildning 
izlanishlariga binoan bolalar quyidagi xarakterga ega bo‘lgan 
o‘qituvchilarni afzal hisoblar ekanlar:
1
) mehribon, quvnoq, javobgarlikni his qiluvchi, barqaror in- 
soniy sifatli;
2
) haqiqatgo‘y, batartib, halol, boshqalarni hurmatlovchi, tash- 
kilotchilik sifatidagi;
3) boshqalar manfaatini o‘ylaydigan, xalqparvar, sinf ishlari- 
da o‘quvchilarga erkinlik huquqini beruvchi, qiziquvchan, ishti- 
yoqli va ishchan;