Pul hám bankler oqıw qollanba

8.4. Inflyasiya aqibetleri
Inflyasiya sociallıq aqibetlerge alıp keledi. Inflyasiya nominal hám haqıyqıy is haqınıń ósiwiniń tovar hám xizmetler bahasıniń ósiwi tezliginen arqada qalıwına tiykarlanǵan. Inflyasiyadan ziyandi belgilengen dáramattaǵı barlıq adamlar kóredi.
Inflyasiya nominal procent stavkasın kóteredi, milliy valyutanıń almaslaw kursın tómenletedi. Nátiyjede milliy pul birliginiń satıp alıw uqıpliliǵı tómenleydi. Nátiyjede xalıq hám xojalıq subyektleri ózleriniń milliy pulların “qattıraq”, “kúshlirek”, valyutaǵa, yaǵniy satıp alıw uqıpliliǵı joqarıriq, turaqlıraq valyutaǵa almaslawǵa tirisadi.
Inflyasiya dáramatlardiń qayta bólistiriliwine hám milliy ónim kólemine tásir etedi. Bul tásirlerdi túsiniw ushın nominal dáramat hám real dáramat ayırmashılıǵın durıs túsiniwimiz kerek.
Nominal dáramat - bul, adamniń is haqı túrinde renta, procentler hám payda túrinde alatuǵın pulları sanı.
Real dáramat - bul, nominal dáramat summasına satıp alıwǵa bolatuǵın tovarlar hám xizmetler sanı menen anıqlanadı.
Demek, nominal dáramat baha dárejesine qaraǵanda tez ósse, onda biziń real dáramatimiz kóbeyedi hám kerisinshe. Real dáramatti ólshewdi tómendegishe kórsetiwge boladı.
Real dáramat ózgerisi(%) = nominal dáramat ózgerisi(%) - baha dárejesi ózgerisi(%)
Solay etip, nominal dáramat 10%ke ósse, al baha dárejesi 5% ke ósse, onda real dáramat 5%ke ósedi eken, hám kerisinshe, yaǵniy baha 10% ke ósse nominal dáramat 5% ke ósse, onda real dáramat -5% ke kemeyedi eken.
Inflyasiya kútilgen yamasa kútilmegen bolıwına qarap, dáramatlardi qayta bólistiriwge tásir etedi. Kútilgen inflyasiya júz bergende adamlar inflyasiya aqibetlerin azayttiriw ushın aldınnan ilajlar kórip qoyıwi múmkin. Inflyasiya belgilengen dáramat alıwshı adamlar gruppasiniń dáramatların azayttirip, al basqa adamlar gruppasiniń dáramatların kóbeyttirip, ulıwma dáramatlardi qayta bólistiredi.
Inflyasiyadan utisti firma Basqarıwshilari hám basqa payda alıwshılar kóriwi múmkin. Eger tayar ónimge baha onıń resurslarina qaraǵanda tezirek ósse, onda firma ǵárejetlerine qaraǵanda puldaǵı firmaǵa kelip túsiw tezirek tezlik penen boladı. Sonlıqtanda, payda túrindegi ayırım dáramatlar inflyasiya tolqinińan ózip ketedi.
Inflyasiyadan ásirese, belgilengen dáramataǵı puxara xalıq úlken ziyan kóredi. Mısalı: belgilengen dáramatqa jasawshi bir adam 10 000 swm naq puldı óz zárúrligine saqlap qoydı desek, bir jıldan keyin bul summanıń yarımına jaqıni óziniń real qunın joytqan bolar edi, yaǵniy bir jıldan keyin bul 10 000 swmina azǵana muǵdardaǵı tovarlar satıp ala aladı.
Nátiyjede inflyasiya aqibetleri ásirese pensionerler, studentler hám kóp balali xojalıqlardıń turmisina úlken ziyan keltiredi. Sonlıqtanda, inflyasiya indeksi joqarı bolǵan dáwirde puldı bos uslap turmastan háreketke túsirgen maqsetke muwapıq.
Inflyasiya amanat saqlawshilardiń amanatin azayttiriwi múmkin. Eger inflyasiya dárejesi amanat pullarıniń procent stavkasınan joqarı bolsa, onda amanat pullarıniń qunı páseyedi. Mısalı, A xojalıǵı 10 000 swm di Kommerciyalıq bankke 6% lik stavkada amanatqa tapsırdi deyik. Bıraq, inflyasiya 13% ti qurasa, onda bul 10 000 Swmnıń satıp alıw uqıpliliǵı 9380 swm ǵa tómenleydi. Bul xojalıq yaǵniy pul salıwshı (vkladchik) jıldıń aqırında 10600 swm aladı. (10000 swm + 600 swm procenti menen) Bul 10600 swm niń 13 % inflyasiyasin ayırıp taslaǵanimizda, sonda 10600 swmnan real qunı barlıǵı bolıp 9380 swmdi quraydı (10600:1,13). Demek, joqarıdaǵı Mısaldan kórinip turǵanińday-aq, inflyasiya waqtında amanat saqlaw islerine isenim azayadi.
Inflyasiya sonday-aq, debitorlar hám kreditorlar arasında dáramatlardi qayta bólistiredi. Ásirese aldınnan kútilmegen inflyasiya debitorlarda kreditorlar esabınan utis keltiredi. Mısalı: banktan 100 000 swmǵa kredit 2 jilǵa aldıq deyik. Bul dáwirde bahaniń ulıwma dárejesi 2 mártebe ósse, onda biziń tóleytuǵın 100 000 swmimiz aldınǵı Swmnıń tek ǵana yarımına teń bolǵan satıp alıw uqıpliliǵına iye. Inflyasiya nátiyjesinde bul summaǵa kredit alǵan waqıttaǵı satıp alıwǵa bolatuǵın tovardıń yarımın ǵana satıp alıw múmkin.
Solay etip, inflyasiya aqibetinde kredit alıwshılar “qımbat“ pullar aladı, al onı «arzan» pullarda qaytaradi. Sonıń ushında inflyasiya indeksi joqarı tezlikte bolıp atirǵan waqıtlarda kredit alıw paydali, kredit beriw ziyan bolıp tabıladı.
Taǵı bir toqtap ótetuǵın nárse inflyasiya tez tezlik penen ósip baratırǵan waqıtta pullardı úy-jay qurlisina yaki jay satıp alıwǵa jumsaǵan paydali bolıp tabıladı.
eger inflyasiyani adamlar aldınnan kórip bilse, onda onıń aqibetleri onsha awır bolmaǵan bolar edi. Sebebi, adamlar baha dárejesindegi ózgerislerdi esaplap ózleriniń nominal dáramatların retlestiriw múmkinshiligine iye bolar edi. Inflyasiyaniń eń qiziq jeri de onı aldınnan boljap, aldınnan anıqlap bilmewshilikte.
Mısalı, bank zaemshikke 5 % stavkasına 100 Dollar kreditke berdi, jıl aqırında ol 105 dollar alıwı kerek. Bıraq inflyasiya indeksi jıl dawamında 6% bolǵan bolsa, onda bul 105 dollardan satıp alıw uqıpliliǵın 99 dollarǵa túsedi. Haqıyqatinda kreditor kredit alıwshıǵa onıń pulınan paydalanǵani ushın 1 dollar tólegen boladı, al hasilinda kreditorǵa qarızdar pulınan paydalanǵani ushın tólewi kerek.
Eger kreditor inflyasiyani aldınnan boljap bilgende, onda procent stavkasın 6% emes, al 11% ke kóterse, onda jıl aqırında 111 dollar alǵan bolar edi yaǵniy bul 111 dollirdiń satıp alıw uqıpliliǵı 105 dollarǵa ten. Bunday jaǵdayda kreditor óziniń pulın paydalanıwǵa bergeni ushın 5 dollar yaǵniy 5 % payda alǵan bolar edi.
Bul joqarıdaǵı Mısallardiń barlıǵı joqarı procent stavkasıniń inflyasiya sebebi emes, al inflyasiya aqibeti ekenligin kórsetedi.
Hár bir xojalıq dáramat alıwshı hám qozǵalmas múlk iyesi bolıp tabıladı, bul jaǵday inflyasiyani jumsartadi. Mısalı, xojalıq belgilengen dáramat alatuǵın bolsa, onıń real qunı inflyasiya aqibetinde azayadi. Usı xojalıq sonıń menen birge jer hám jayǵa iye bolsa, onda inflyasiya aqibetinde olardıń bahası artadi.
Kópshilik xojalıqlar bir waqıtta inflyasiya nátiyjesinde utadi hám utiladi.
Ózbekstan Oraylıq Banki maǵlıwmatlarına kóre, 2021-jılı sentyabr ayınıń juwmaǵı boyınsha ótken jıldıń usı waqtına salıstırǵanda sanaat tovarların óndiriw 9 procentǵa ósken bolsa, awıl xojalıǵı tovarları 4,2 procentǵa, qurılıs 4,5 procentǵa hám tiykarǵı kapitalǵa investiciya 5 procentǵa ósken. «Usı waqıt dawamında xalıqtıń real dáramatı 10,4 procentǵa ósti.»²⁷
Sol waqıtta, ekonomikanıń ayrım sektorlarındaǵı ekonomikalıq aktivlilikti pandemeyadan aldınǵı dárejesine shekem tiklew kóp waqıttı aladı.