Pul hám bankler oqıw qollanba

2 . Bap. Puldıń payda bolıwı, zárúrligi hám funkciyaları
2.1. Puldıń kelip shıǵıw zárúrligi
2.2. Puldıń kelip shıǵıw tariyxı
2.3. Puldıń funkciyaları
2.4. Puldıń túrleri
2.1. Puldıń kelip shıǵıw zárúrligi
puldıń kelip shıǵıwı adamzattıń ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı eń ájayıp oylap tabılıw bolıp tabıladı. Adamıyzat civilizaciyasında ottıń qollanılıwı eń bir ájayıp jańalıq bolsa, puldıń oylap tabılıwı ekonomika tarawındaǵı eń birinshi jańalıq bolıp, ottıń oylap tabılıwına teńlestiriledi. Puldıń qollanılıwı adamıyzattıń jasaw jaǵdaylarına tásir etip, almaslawdı tezlestirip, bazar qatnasıqların rawajlandırıwshı birinshi instrument bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası shariyatında pulsız jámiyette jasaw múmkin emes. Puldıń kelip shıǵıw tariyxına ekonomikalıq kóz qarastan qaraǵanımızda anıq bir mámleketti, anıq bir waqıttı aytıw múmkin emes. Puldıń kelip shıǵıwı uzaq waqıtlar dawam etken hám elede rawajlanıp barıwshı qubılıs. Áyyemgi tariyxıy formaciyada yaǵnıy adamlar qáwim-qáwim bolıp jasaǵan waqıtlarda pul bolmaǵan. Hár bir qáwim adamları sol qáwim ushın háreket etken yaǵnıy natural xojalıq júritken. Qáwimler quramalılasıp, tábiyǵıy shárayatlardıń ózgeriwi nátiyjesinde ot oylap tabılǵannan keyin adamlardıń ortasha jasaw uzaqlıǵı 25-30 jastan 35-40 jasqa shekem uzayǵan. Adamlardıń sana sezimleri ósip, múlkshiliktiń dáslepki formaları payda bola baslaǵan, Nátiyjede natural xojalıqtan tovar óndiriwshi hám tovar almaslawshı xojalıqlarǵa aylanǵan. Tábiyǵıy jasaw shárayatları ózgerislerge tez-tez ushırap turǵanlıqtan qáwim basshıları óz qáwimin apatshılıqtan, ashlıqtan, urıslardan saqlap qalıw ushın qáwimniń óz qorların dúzgen. Tábiyǵıy jasaw ortalıǵına baylanıslı qáwimler arasında miynettiń bólistiriliwi óz-ózinen kelip shıqqan. Mısalı, dárya boylarında jasawshı qáwimler diyqanshılıqqa, balıqshılıqqa qáliplesse, oypatlıqlarda jasawshı qáwimler sharwashılıqqa hám tawlı jerlerde jasawshı qáwimler ónermentshilikke qániygelesip barǵan. Bunday qániygelesiwdiń nátiyjesinde qáwimler arasında barterler payda bolǵan. Mısalı, bir qoyǵa úsh oraq yamasa bir qoyǵa bir qalta biyday almasılǵan. Bunday barterlerde almasılıwshı tovarlardıń qunınıń teńligi saqlanbaǵan. Ulıwma, hámme tovarlarǵa almasılıwshı ulıwma ekvivalent tovarǵa zárúrlik sezilgen. Bunday tovar rólin hár qıylı jerlerde hár túrli tovarlar atqarǵan. Mısalı olarǵa haywanlar, júnler, teriler, súyekler, baqanshaqlar, taslar eń aqırında temirler, mıs, gúmis hám altınǵa kelip taqalǵan. Ulıwma ekvivalent rólin atqarıwshı tovarlardıń túrleri sonday kóp bolıp, Mısalı, Borneo atawlarında sıyırdıń bas súyegi, Afrikada duz, hátte Solomon atawlarında adamnıń bas súyekleri qollanılǵan. Bunday zatlardı bóliw, saqlaw, tasıw qıyınshılıq tuwdırǵan. Sonlıqtanda, pul basqa tovarlardan óziniń bólingishligi, saqlaw hám tasıwǵa qolaylılıǵı jánede teń ólshewshiligi menen parq qıladı.
Puldıń kelip shıǵıw sebebin biliw ushın burınları adamlar ortasında júz bergen almasıw múnásibetlerin ámelge asırıw procesına itibar qaratıw lazım. Sebebi, usı almasıw procesı házirgi waqıtta esap-kitaplarda paydalanıp kiyatırǵan puldıń payda bolıwına tiykar salǵan. Ulıwma aytqanda puldıń payda bolıwına tómendegi faktorlar tiykar bolıp tabıladı:
Áyyemgi dáwirde adamlar óz talaplarınan artıp qalǵan tutınıw ónimlerin turıp qalmaslıǵı hám saqlaw múmkinshiligi bolmaǵanlıǵı ushın olardı ózlerine jaqın yaki tanıs adamlarına bergen, bul óz-ózinen adamlar ortasında stixiyalı ráwishte bir tárepleme almasıw qatnasıqlarınıń kelip shıǵıwına sebep bolǵan;
Keyinshelik adamlardıń ornı, dúnya qarasları hám ómir súriw tárizi rawajlanǵanlıǵı nátiyjesinde eki tárepleme almasıw qatnasıqları payda bola basladı. Bul dáwirde adamlarda ózine zárúr bolmaǵan buyımlardıń ornıńa basqa buyım alıw ornıńa ekinshi adamǵa beriw kerekligin ańlay basladı
Bulardıń barlıǵı dáslep stixiyalı ráwishte bolıp, bul adamlardıń kúndelikli zárúr bolǵan buyımları, azıq-awqatlar, kiyim-kenshekler hám basqa zárúrliklerin qandırıw nátiyjesinde júz bergen. Bul dáwir islep shıǵarıw usılınıń natural xojalıq sisteması dáwirine barıp taqaladı. Hámmege belgili, natural xojalıq sistemasınen aldıńǵı dáwirde hár bir adam kúnlik zárúrlik ushın zárúr bolǵan ónimdi óz betinshe islep tapqanlıǵı ushın, olar ortasında almasıw qatnasıqlarına zárúrlik bolmaǵan.
Almasıw–bul adamlardıń zárúrligi hám talapların ámelge asıratuǵın proces bolıp, bunıń nátiyjesinde tárepler zárúrligin qanaatlandırıw maqsetinde ózindegi nárseden waz keship, zárúr bolǵan nárseniń ornıńa beriw. Almasıw adamnıń zárúrligi bolǵan buyımǵa iye bolıw imkániyatın beretuǵın proces.
Demek, almasıw “A”hám “B” tárepler ortasındaǵı óz-ara kelisiw nátiyjesinde payda bolatuǵın proces bolıp, “A” ózine tiyisli tovar yaki xızmetti “B” táreptiń tovar yaki xızmeti ushın beriwi. Sonday-aq, usı almaslaw procesı eki tárepke de ekonomikalıq tárepten paydalı bolıp, “A” tápep waz keshken tovar yaki ónim ornıńa ózi ushın zárúr bolǵan, onnan da paydalıraq tovar yaki xızmetti aladı.
Natural xojalıqtıń rawajlanıp barıwı, jámiyette miynettiń bólistiriliwiniń qáliplesiwine alıp kelgen. Waqıt ótiwi menen adamlar ortasında ónim almasıw procesı rawajlanıp, islep shıǵarıwdıń qániygelesiw procesı júz bere baslaǵan. Ulıwma alǵanda, puldıń payda bolıwına sharwashılıqtıń diyqanshılıqtan ajıralıp shıǵıwı, keynińen ónermentshiliktiń qáliplesiwi júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Usı dáwirde adamlar ortasında ónimdi tez almaslaw procesı baslandı. Sol waqıttaǵı almasıw qatnasıqlarınıń tezlesiwine tiykarǵı faktorlar retinde tómendegilerdi keltiriw múmkin:

• 
  Islep shıǵarıwdıń natural xojalıq formasınan tovar islep shıǵarıw dáwrine ótiwi;
  
• 
  Islep shıǵarıwshı subyektlerdiń biri-birine óz-ara baylanıslılıǵınıń payda bolıwı;
  
• 
  Almasıw procesında tovarlar ekvivalentliliginiń támiynlengenligi.
  

Rus ilimpazı o.I Lavrushınniń pikirinshe puldıń payda bolıwınıń 2 shárti bar bolıp, olar tómendegiler:

1. 
   Natural xojalıqtan tovar óndiriwshi hám tovar almaslawshı xojalıqqa ótiwi.
   
2. 
   Ónimdi óndiriwshi múlkdarlardıń bólinip shıǵıwı.⁸
   

Bul puldıń payda bolıw birinshi shártinen ekinshi shárti kelip shıǵadı. Al eki shárt birlikte tovardı óndiriwge ketken miynet ǵárejetlerinen tovar qunın ólshewge zárúrlik hám bul ólshew barlıq tovarlarǵa ekvivalent tovardı keltirip shıǵarıwǵa zárúrlik tuwdıradı.
Almaslawdıń rawajlanawı, óndiristiń kóbeyiwi kóplegen almaslawshı tovarlar ishinen ulıwma ekvivalenttiń bólinip shıǵıwına alıp keledi. Mısalı, bunday tovarlarǵa mex, skota, onnan keyin metallar hám altın, al eń keynińde puldıń kelip shıǵıwına alıp keldi. Sebebi, bul basqa ekvivalent tovarlardan bir qıylılıǵı, bólingishligi, buzılıp ketiwden saqlanıwı jaǵınan ozıp ketken edi.