Pul hám bankler oqıw qollanba

2.2. Puldıń kelip shıǵıw tariyxı
”Pul” dep atalǵan arnawlı tovardıń payda bolıwı nátiyjesinde adamlar ortasında almasıw menen baylanıslı qarama-qarsılıqlar hám «talaplardıń bir-birine tuwrı kelmesligi» sıyaqlı mashqalalar óz sheshimin taptı. puldıń payda bolıwı, onıń evolyucion rawajlanıwı, teoriyaları, mazmunı hám funkciyaları haqqında shet ellik hám jergilikli ekonomist ilimpazlar, teoriyashılar, qániygeler júdá kóp ilmiy shıǵarmalar, maqalalar jazǵan. Házirgi waqıtta da bul proces dawam etpekte. Ekonomikalıq ádebiyatlarda puldıń payda bolıwı hám onıń házirgi kúndegi kórinisi haqqında birden-bir kóz qaras joq.
Metal pullardı birinshilerden qollanılıp baslaǵan mámleketlerge arxeologiyalıq izertlewlerge súyengen halda ilimpazlar Qitay, Lidiya patshalıǵı hám persiyanı keltiredi. Pul haqqındaǵı eń birinshi esletpe bunnan 4500 jıllar burınǵı ekidárya aralıǵında jasaǵan házirgi Iran aymaǵındaǵı mámleketti izertlewlerden tabılǵan. Sonday-aq, metal pullar biziń eramızǵa shekemgi 7 ásirdegi Kishi Aziyadaǵı Lidiya patshalıǵında tayarlanǵan. Metal pullar moneta dep atalınıp, súwret salınǵan metal plastık. Monetada tayarlanǵan jerdiń embleması sáwlelengen bolıp, mısalı, Kishi Aziya monetalarında arıslan, Androsa atawları monetalarında tasbaxa, Afina embleması shayan bolǵan. Moneta sózi latın tilinen alınǵan bolıp, keńes etemen (советую) maǵanasın bildiredi. Rim qudayı Yunonanıń titulındaǵı súwrette «moneta» dep jazılǵan.
Tariyxta karól Dariya aylanısqa temir pullardı endirgen birinshi adam bolıp esletiledi.
Ózbekistan aymaǵında dáslepki metal teńgeler biziń eramızdan aldıńǵı VI ásirde Ahámániy shah Dara I tárepinen shıǵarılǵan. Usı metal teńgelerdiń awırlıǵı 8,4 grammdı qurap, “darik” dep atalǵan altın teńgeler ekenligin shámalaydı. Sol waqıtlarda yaǵnıy biziń eramızdan aldıńǵı VI–IV ásirlerde házirgi Ózbekistannıń tiykarǵı bólegi xorezm, Sogdiana hám Sak qáwimleri jasaǵan jerler Ahámániyler mámleketi quramında bolǵanıń esapqa alsaq, usı “darik”ler Ózbekistan aymaǵındaǵı bizge málim birinshi teńgeler bolǵan desek qáte qılmaymız.
Amir Temur dáwirinde 40 tán aslam teńge baspaxanaları bolǵanlıǵı hám bul jerlerde shıǵarılǵan altın hám gúmis teńgeler evropada da belgili bolǵanlıǵı haqqında kóp maǵlıwmatlar bar. Birǵana Arqa Iran hám Azerbayjanda Amir Temurdıń atı túsirilgen 120 túrden artıq altın hám gúmis teńgeler aylanısqa kiritilgen⁹.
Amir Temur dáwirinde 40 tán aslam teńge baspaxanaları bolǵanlıǵı hám bul jerlerde shıǵarılǵan altın hám gúmis teńgeler evropada da belgili bolǵanlıǵı haqqında kóp maǵlıwmatlar bar. Birǵana Arqa Iran hám Azerbayjanda Amir Temurdıń atı túsirilgen 120 túrden artıq altın hám gúmis teńgeler aylanısqa kiritilgen.
Metal pullardıń engiziliwi sawdanı bir qansha jeńillestirgen hám mámleketler arasındaǵı qatnasıqlardıń rawajlanıwına shárayat jaratqan. Lekin, metal pullardı islep shıǵarıwǵa ketetuǵın ǵárejetler ózin qaplamaǵan. Sonlıqtanda, qaǵaz pullar aylanısqa engizilip, metal pullar aylanıstan alınıp barılǵan.
Biziń eramızǵa shekemgi 600-jıllarda Greciyanıń hám Ionanıń hár túrli qalalarında bankir Tifiy házirgi bank operaciyalarına usaǵan operaciyalardı ámelge asırǵan yaǵnıy ol naq emes esaplasıwlardı endirgen. Ol sawdager hám sayaxatshılarǵa tilxat qaǵazın pul ornıńa berip, sawdagerler qolaysız metal pullar ornıńa Tifiydiń tilxat qaǵazın qollanǵan.
usı waqıtlarda Qitayda metal pullarına qaraǵanda kóp qolaylılıqlarǵa iye hám islep shıǵarıw arzanǵa túsetuǵın qaǵaz pulların qollana baslaǵan.
910-jılı Qitayda kóplep qaǵaz pulların shıǵarılǵan. Qitaydaǵı qaǵaz pullar haqqında sayaxatshı Marko polo 1286-jılı óziniń eslewlerinde jazıp qaldırǵan.
Óndiris hám almaslawdıń rawajlanıwı menen 17 ásirden baslap hámme jerlerde qaǵaz pullar qollanılıp barǵan. Arqa Amerikanıń Masachusets shtatında qaǵaz pullar shıǵarılǵan. Franciyada 1701-jılı, Rossiyada 1769-jılı qaǵaz pullar shıǵarılǵan.
Óndiris, almaslaw hám texnologiyalıq proceslerdiń rawajlanıwı menen bir qatarda bank sistemasınıń rawajlanıwı kredit pullarınıń keńnen qollanılıwına alıp keldi.
Házirgi informaciya ásirinde elektron pulları aylanısı progressiv túrde rawajlanbaqta hám bul óz gezeginde jámiyettiń, xalıqtıń turmıs dárejesine tásiri sózsiz.
Solay etip, puldıń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı uzaq dawam etken quramalı qubılıs bolıp elede dawam etpekte. Meniń pikirimshe, birinshi metal pullar planetamızdıń kóplegen jerlerinde biri birine jaqın waqıtlarda payda bolǵan.
Házirgi bazar ekonomikası tez pát penen rawajlanıp atırǵan waqıtta jámiyette pulsız jasap bolmawı sózsiz. Lekin, sol puldı miynet penen tabıw kerek ekenligin ata-babalarımız tınbay násiyat etip kelgen. Biziń mámleketimiz nızımlılıqlarında tastıyıqlanǵan satıwǵa hám satıp alıwǵa bolmaytuǵın materiallıq zatlarǵa adam, qural-jaraq, narkotik zatları, tarıyxıy estelik buyımları hám mámleket múlklerinen basqada nızamda jazılmaǵan materiallıq emes sezimlerdi keltirmekshimen. Olar Watan, hújdan, doslıq hám muhabbat ekenligi hámmege belgili. Men ustaz retinde bular qatarında tárbiyanıda keltirmekshimen.