Pul hám bankler oqıw qollanba

3 Bap. pul teoriyaları
3.1. Pul teoriyaları haqqında túsinik. Puldıń metalllıq hám nominallıq teoriyaları
3.2. Puldıń muǵdarlıq teoriyası hám onıń evoluciyası
3.3. Puldıń Keyns teoriyası
3.4. Házirgi monetarizm teoriyası
3.1. Pul teoriyaları haqqında túsinik. Puldıń metallıq hám nominallıq teoriyaları.
Pul–bul sonday ayrıqsha tovar, ol hámme basqa tovarlar ushın ulıwmalıq ekvivalent wazıypasın atqaradı. Pul ulıwmalıq tovarlardı almastırıwda tiykarǵı wazıypanı atqaradı. Ayyemde pul wazıypasın túrlishe tovarlar atqarǵan, maselen, sharwa mallar, mal terileri, balta h.t.b. Keyinshelik pul wazıypasın qımbat bahalı metallar atqarǵan, sebebi olar óziniń sapasın joǵaltpaydı hám pul ornıń basıwda qolaylı bolǵan. Pul apiwayı ónim bolıp qalmay, ol sociallıq qunǵa da iye, yaǵniy hámme tovarlardı satıp alıw quralı bolıp xizmet etedi.Pul tovar islep shıǵarıw hám almastırıwdıń uzaq waqıt rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan. Birinshi iri miynet bolıstiriliwi tovar xojalıǵınıń rawajlanıwı sebepli ónim qunınıń belgisi bolǵan puldı keltirip shıǵarǵan. Puldıń basqa tovarlardan parqı sonda, ol basqa tovarlardıń qunın anıq belgilep beredi. Puldıń negizinde apiwayı ónimdegidey abstrakt hám anıq miynet jatadı. Abstrakt miynet ónimdi pulǵa almastırǵanda kórinedi. Bunnan kelip shıǵadı, pul hámme tovarlardan parqlanıp hámmege tendey abstrakt miynet wazıypasın atqaradı.
Ekonomikalıq pul teoriyası tómendegi 2 sorawǵa juwap tabıwǵa háreket qıladı:

1. 
   Puldıń kelip shıǵıwı hám onıń mazmunı
   
2. 
   Puldıń bahası hám onıń satıp alıw qabıleti.
   

Birinshi sorawǵa juwap retinde pul teoriyasında 2 jónelis bar bolıp, olar metal hám nominal pul teoriyaları.
Birinshi bolıp Batıs evropada puldıń metal teoriyası jaratıldı. Bul teoriyanıń tiykarın salıwshılar T.Men, D.Nors hám basqalar. Bul alımlardıń ilmiy qarasları boyınsha mámlekettiń baylıǵı puldıń kóbeyiwi menen belgileniwi kerek hámde metal pullar tek altın hám gumisten jaratılıwı lazım. Bunnan kelip shıǵadı, metallistler teoriyasına kóre: puldıń mazmunı sociallıq zarúriy miynettiń rawajlanıwı menen belgilenbesten altın hám gumistiń tabıyiy qasiyetleri menen belgilenedi, yaǵniy bul metallar qanshelli sapalı bolsa puldıń qadri sonshelli joqarı boladı.
Puldıń metallıq teoriyası kapital háreketiniń dáslepki dáwirinde payda bolǵan. Moneta quramın buzıw (monetanıń awırlıq muǵdarın kemeyttiriw)ge qarsı gúreste progressiv ról oynaydı. Bul teoriyalar sol dáwir ruwhı hám duzilip atirǵan burjuaziya mutájliklerin kórsetip, merkantilistler bekkem metal pullar tárepdarı bolıp shıǵadı. Bul teoriya sol dáwir kapitalızmniń eń rawajlanǵan mámleketi Angliyada maydanǵa keldi. Metallıq teoriyanıń tiykarın salıwshılardan biri u.Stefford edi. Ol óz qarasların óziniń Londonda 1581 jılda baspadan shıǵarǵan “Watanlaslarımızdıń bazı bir adettegidey arzalarıniń qısqartpası” shıǵarmasında bayan etti.Bul aǵım tárepdarları Angliyada T.Men, D.Nors, frantsiyada A.Monkreten, Italiyada f.Tamáni h.t.b.
Olardıń pikirinshe, turaqlı metal valyuta jámiyet ekonomikalıq rawajlanıwınıń ahmiyetli shártlerinen biri. jámiyet aǵzalarınıń toplawǵa bolǵan umtılıwı ekonomistlerdiń baylıq dereklerin uyreniwine sebep boladı. Olar bul derekti sawdadan izledi. Olardıń aytıwınsha, aktiv sawda balansı mámlekette altın hám gumistiń keliwin tamiyinleydi.
Solay etip, dáslepki metallıq teoriya tárepdarları jámiyet baylıǵın qımbat bahalı metallar menen almastırıp, olar puldıń hámme funktsiyaların orınlaydı, dep esaplaytuǵın edi. Dáslepki metal teoriyası tárepdarlarınıń tiykarǵı kemshilikleri tómendegilerden ibarat:
dáslepki metallshılar haqıyqıy pullardı qun belgileri menen almastırıw zarúrligi maqsetke muwapıq keliwin túsinip jetpedi;
dáslepki metallshılar puldıń jámiyet rawajlanıwında Tovar qatnasıqları tiykarında júzege kelgen tariyxıy kategoriya ekenligin túsinbedi;
Olar jámiyet baylıǵı dep qımbat bahalı metallardı jiynawdı túsindi hám “bunday baylıq deregi sawda” degen orınsız pikirge keldiler.
Batıs evropada baslanǵısh kapital toplaw dáwirinda sawda burjuaziyasınıń máplerin obyektiv sáwlelendiretuǵın pullardıń metallıq teoriyası júzege keldi. Metallıq teoriya tárepdarları —U. Stafford (1554—1612), T. Men (1571 —1641), D. Nors (1641 —1691) hám basqalar — tiyinlardıń isten shıǵıwına qarsı bolıp, metallardıń barqulla qollanıwda bolıwın jaqlap shıqtı. Olardıń teoriyası ushın mámlekettiń baylıǵın pullar menen, pullardıń ózin bolsa óz halındaǵı metallar menen bir túrli dep túsiniw xarakterli edi. olar pullardıń mazmunınıń tiykarǵı metallardıń sociallıq ozgeshelikleri emes, bálkim tabıyiy ozgeshelikleri menen baylanıstırǵan, pullarǵa sociallıq islep shıǵarıw múnásebeti sıpatında qaraspaǵan, bálkim olardı buyım dep bilgen. Sonıń ushın olar pullardıń tolıq tiyinlardı talap qılatuǵın funkсiyaları bolıp , ásirese, jáhán pulları hám ǵáziyneler funkсiyaların turaqlastırǵan.
Rimli hám orta ásirli yuristler klassik nominalizmniń jaratıwshıları edi. Nominalizmniń «ekinshi bar ózin tiklep alıwı» merkantilistlerdiń metallistik teoriyası kritikası menen baylanıslı. Nominalistler soǵan tiykarlanadı, olardıń pikirinshe, pullar —bul tek tovarlar almasıwına xizmet qılatuǵın ideal esap birlikleri, ónim, mámleket hákimiyatınıń nátiyjesi esaplanadı. XVII—XVIII ásirlerde ámel qılǵan ólshewdiń ideal pul birligi teoriyaları óz mazmunına kóre nominalistik túrde bolǵan. Bul teoriya tárepdarları —J. Lokk (1632—1704), J. Berkli (1685—1753), J. Styuart (1712—1780) — pul birlikleriniń atları (funt sterling, taler, frank) «qunnıń ideal atomları»n sáwlelendiredi, dep oylaǵan.
Tovarlardıń qunı sociallıq zarúr is waqtınıń anıq sanlı saatların ózinde jámleydi. Sonıń ushın ayırım ekonomistler, solardan D. Grey (1798—1850), tovarlar qunı tuwrıdan-tuwrı is waqtı saatlarında, ózine tán «isshi pullarda» sáwlelengiziw zarúrligin tiykarlawǵa urınǵan. D. Greydiń pikirinshe, tovar islep shıǵarıwshılar bankke óz miyneti ónimlerin tapsırıwı hám olar ushın «isshi pullar»dıń anıq muǵdarın alıwı kerek bolǵan, olar ane sol «isshi pulları» járdeminde usı bankte ozlerine zarúr tovarlardı satıp alıwı múmkin edi. XIX ásirdin 20-jılları aqırında —40-jıllarında «isshi pulları» ideayasın ámelge asırıwga urınıslar bolǵan. 1829-jılda Marselde advokat Masel «ayırbaslaw banki»n sholkemlestirgen; 1832—1834-jıllarda socialist-utopist R. owenniń baslamasınа kóre Angliyada «adálatlı almasıw bazarları» ashılgan; 1849-jılda mayda burjua ekonomisti p.J. prudon usıǵan uqsaǵan «xalq banki»n usıngan. Bıraq bul komplekslerdiń hámmesi bir túrde tamamlanip, kriziske ushragan. Bunıń sebebi sonda edi, «adálatlı almasıw» Banklerına sociallıq zarúr waqttın muǵdarına sociallıq mútajliktiń muǵdarın tuwrı belgiley almaǵan. Olardıń sholkemlestiriwshileri tovardı jaratıwshı miynet tabıyatin túsinbegen. Olar tovar islep shıǵarıwshılardıń miynet tek ǵana jeke túrge iyeligin hám tek ǵana almasıw procesinde bunday miynet óziniń sociallıq tabıyatin kórsetiwdi unatqan. Bunday bankler negizin ayrıqsha jeke islep shıǵarıwshılar sholkemlestiriletuǵın islep shıǵarıw salasına qatnaspastan qollanıw salasın ulıwmalastıriwga háreket qılǵan.