Pul hám bankler oqıw qollanba

3.2. Puldıń muǵdarlıq teoriyası hám onıń evoluciyası
Ekonomkalıq ádebiyatlarda ele hám pullardıń muǵdarlıq teoriyası ulıwmalıq esaplanadı. Eger metallistik hám minalistik emes teoriyalar pullardıń mazmunı haqqındaǵı maseleni talqılaǵan bolsa, pullardıń muǵdarlıq teoriyası tovarlardıń on qunı, pullardıń satıp alıwshılıq qabıleti hám onıń ózgeriwi sebebleri haqqındaǵı sorawǵa juwap beriwge háreket qıladı. usı konsepsiya tiykarların J. Lokk shıǵarmalarında, bıraq jánede tawsılǵan formada — J. Vanderlint (1740-jılda ólgen), sh. Monteske (1689—1755) hám D. Yum (1711 —1776) shıǵarmalarında tabıw múmkin. D. Rikardo (1772—1823) hám pullardıń muǵdarlıq teoriyası tárepdarı bolǵan.
Eger merkantilistler mámlekette pullar qansha kóp bolsa, bul sonsha jaqsı, sebebi bunday jaǵday sawda hám sanaattıń rawajlanıwına imkán jaratadı, dep esaplaǵan bolsa, onda Devid Yum qollanıwdaǵı pullar sanınıń kóbeyiwi mámleket baylıǵın sáwlelendirmeydi, bálkim tek tovarlar bahalarınıń ósiwine alıp keliwin dálillewge urınǵan. Sonıń ushın ol pullardıń qunı qollanıwda júrgen pullardıń sanı menen belgilenedi hám ulıwma fiktiv muǵdardan ibarat boladı, dep esaplaǵan.
Evropada xVI—XVII ásirlerde júz bergen «bahalar revoluciyası» pullardıń muǵdarlıq teoriyası payda bolıwınıń sebebi edi. Evropaǵa Amerikanıń arzan altını hám gúmisiniń alıp keliniwi hám olardı qazıp alıw qunınıń páseyiwi tovarlar bahalarınıń jedel ósiwine alıp keldi. D. Yum bunday ayrıqsha shárt-shárayatlardı tipik dep esaplaǵan, bıraq ilmiy izertlew pútkilley kerisinshe jantasıwdı talap qılǵan. D. Yum hám pullardıń muǵdarlıq teoriyasınıń sodan keyingi tárepdarları (D. Rikardo, J. Mill hám basqalar) uqsaǵan altın tiyinli standart shárayatında qollanıwda júrgen pullardıń muǵdarı dáslep satılatuǵın tovarlardıń qunına hám jánede anıǵıraq qılıp aytqanda, olar bahalarınıń summasına baylanıslı bolıwın túsinbegen. Sonday etip, klassik muǵdarlıq teoriya ushın úsh qaǵıyda:
1) sebeplilik (bahalar pullardıń massasına baylanıslı boladı);
2) sáykeslilik (bahalar pullar muǵdarına teris ráwishte ózgeredi);
3) universallıq (pullar muǵdarınıń ózgeriwi hámme tovarlardıń bahalarına bir túrde tásir etedi) tán bolǵan.
Pullar formalarınıń rawajlanıwına qarap pullar massası túrli túrdegi muǵdardan ibarat boladı hám tek ǵana naq pullardı emes, usı menen birge túrli formalardaǵı bank amanatlarında óz ishine aladı. Bahaları túrli túste asıp baratuǵın tovarlardıń hár qıylı toparları hám pul massasınıń kóbeyiwine túrlishe múnásebette boladı. Sonıń ushın pullardıń muǵdarlıq teoriyasınıń sonnan keyingi rawajlanıwı oǵan ekonometrik izertlew apparatı hám bahalar boyınsha mikroekonomikalıq teoriya elementleriniń qosılıwı menen baylanıslı.
Siyasiy ekonomika matematik mektebiniń iri wakili, xalıq aralıq ekonomikalıq jámiyet tiykarshılarınan biri hám onıń birinshi prezidenti (1931-1933) Irving fisher (1867—1947) pullardıń muǵdarlıq teoriyasın zamanagóylestiriwge úlken úles qostı. Ol «Pullardıń satıp alıw kúshı. Onıń belgileniwi hám kredit, procentler hám krizislerge múnásebeti» shıǵarmasında (1911) pullar massası menen tovarlar bahaları dárejesi ortasındaǵı baylanıslılıqtı jaratıwǵa háreket qılǵan. Tovarlar ushın tólengen pullar sanı hám satılgan tovarlar bahaları summası teń bolǵanı ushın bunı I. fisher tarezi menen uqsatpaqshı boladı.
Matematik formada almasıw teńlemesin tómendegi formula túrinde súwretlew múmkin:

bunda: —(Expenditure) —pul qollanılıwınıń ulıwma kólemi, yaǵniy bul jámiyette usı jıl dawamında tovarlardı satıp alıw ushın jumsalatuǵın pullar summası; M (Money) — usı jámiyette jıl dawamında qollanıwda júrgen pullardıń ortasha muǵdarı.
Fisher formulası altın tiyinli standart shárayatında tuwrı bolmaydı, sebebi ol pullardıń ishki qunın esapqa almaydı. Bıraq altınǵa almastırılmaytuǵın qaǵaz pullar qollanılatuǵın shárayatta ol anıq mazmunǵa iye. Bunday shárayatta pul massasınıń ózgeriwi, eger I. Fisher tovarlar bahalarınıń ulıwma elastıkligin názerde tutıp, baha mexanizmin málim mánide ideallastırsada, bıraq tovarlar bahaları dárejesine tásir kórsetedi. Basqa neoklassikler uqsaǵan fisher hám qUsırsiz básekileslikke tiykarlanadı hám óz pikirlerin monopoliyalar hukimranlıq qılatuǵın hám bahalar aldınǵı elastıkligin ulıwma joǵaltqan jámiyetke tiyisli dep biledi.
Kóp házirgi ekonomistler ayırbaslaw teńlemesin bir qıylılıq, yaǵniy MV= pQ sıpatında xarakteristikalaydı. Gáp sonda, bul teńleme D—T almasıw háreketin tovarlardıń jámi massasına baylanıslı dep túsindiriwge urınadı, yaǵniy tovarlar satıp alınǵan pullar summası satıp alınǵan tovarlar bahaları summasına teń (bir qıylı). Bul tavtologiya bolıp hám sonıń ushın almasıw formulası bahalardıń ulıwmalıq dárejesin túsindirw ushın xizmet qıla almaydı.
Muǵdarlıq teoriya tárepdarlarınıń pikirlewinshe, almasıw formulası ulıwma úlkenligin eQ₀ ni (bir waqıtta talap hám usınıs mexanizmi odan oń terbelislerdi) túsindiredi.
I. fisher hám onıń dawamshıları sonday oyga ámel qılǵan. Olar pullardıń aylanıs tezligi(V) hám islep shıǵarıw dárejesi(Q) qollanıwdaǵı pullar muǵdarına(M) hám bahalar dárejesine(P) baylanıslı bolmaslıǵın tiykarlawǵa urınǵan. Olar pullardıń aylanısı tezligi dáslep demografik (xalqtın tıǵızlıǵı hám basqa) hám texnik (transport qurallarınıń sanı hám sapası h.b) parametrlerge baylanıslı boladı, dep oylaǵan. Islep shıǵarıw dárejesi ese tiykarınan miynet bazarında júzege keletuǵın shárt-shárayatler menen belgilenip, bahalar dárejesi hám qollanıwda júrgen pullar sanına baylanıslı bolmaydı.
Bazar xojalıǵı hukim súretuǵın shárayatta bunday qaǵıydalar noreal túrge iye boladı.