Pul hám bankler oqıw qollanba

4.3. Naq emes pullar aylanısı
Pul aylanısınıń tiykarǵı bólegin tólew aylanısı quraydı. ol naq hám naq emes formada boladı. Barlıq naq emes aylanıs-tólew aylanısı bolıp, bunda pul tólew quralı funkсiyasın atqaradı. Naq emes tólew aylanısı jazba túrinde tólewshiniń schotınan banklerdegi alıwshı schotına ótkeriledi yaki óz-ara talaplar túrinde ótkeriledi.
Bazar ekonomikası shárayatında yuridikalıq hám fizikalıq tárepler ortasında hár kúni bir neshe júz mıńlap naq pullı hám naq pulsız operaciyalar ámelge asırıladı. Bul operaciyalardıń 85–90 procenti, ayırım rawajlanǵan mámleketlerde 98–99 procenti naq pulsız kóriniste ámelge asırıladı.
Pul aylanbası quramında naq emes pul aylanbasınıń asıwına qatar faktorlar tásir etedi. Olardan:
1. Yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń banklerge bolǵan iseniminiń joqarılıǵı.
2. Ekonomikada monetizatsiya koefficienti dárejesiniń tiyisli ólshemi támiyinlengen bolıwı lazım.
3. Kommerciyalıq banklerdiń resurslarǵa bolǵan talabınıń jeterli ráwishte qandırılmaslıǵı.
Banklerdegi esap betleri-klientler menen óz-ara qatnasıqtıń tiykarı bolıp onıń summası baslı kórsetkish bolıp tabıladı. Esapbetleri hár túrli bolıp ózi talap qılǵanǵa shekem schotı tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul esap beti hár mámlekette hár qıylı atalıp kúndelikli esaplasıwlardı alıp baradı. Mısalı, Fransiyada-tekúshıe, AQSHta-chekovie, Germaniyada-jiroschota, Rossiyada-raschotnie.
Esaplasıw esap betlerine ónimdi satıwdan kelip túsken túsimler, sonday aq eksporttan kelip túsken túsimler túsedi.
Esaplasıw esapbetlerinen miynet haqı tólemleri, Salıqlar, qamsızlandırıw tólemleri, shiyki zat hám materiallarǵa, janılǵı, energiyaǵa tólemler, ssudalı tólemler h.t.b. tólemler tólenedi.
Ulıwma alǵanda, bank sisteması naq pul hám naq emes tólewler aylanısınıń kelip shıǵıwshı punkti bolıp tabıladı. Banklerdegi esaplasıw esapbetlerinde pul qarjılarınıń qaldıqları jazba túrinde kórsetiledi. Bul qarjılardıń tiykarǵı deregi, banklerdiń ssudaları bolıp, ssudalar vkladlardı dúzedi. Bank klientke kredit bergende oǵan do vostrebovaniya schotın sol kredit summasında sol kárxana balansınıń passivinde ashadı. Sol waqıtta banktiń aktivi sol muǵdarda kóbeyedi. Klient chekler járdeminde ótkeriw júklemesi menen óziniń alǵan kreditin háreketke túsiredi. Solay etip, pul massası eki aǵımnıń óz-ara háreketi nátiyjesin kórsetedi. Birishi aǵım-pul shıǵarıw yaǵniy bankler arqalı tólew quralın bólistiredi. Ekinshi aǵım-qarızǵa alǵan pulın qaytarıw yaǵniy banklerdiń aktivin azaytadı. Birinshi aǵım aktiv ótedi. Bunday pul aǵımları pitim túri boyınsha, ekonomika tarmaqları, regionlar, kárxanalar boyınsha bólinedi.
Naq emes esaplasıwlar belgilengen formadaǵı esaplasıw hújjetleri tiykarında ótkeriledi hám hújjetler saqlanadı. Esaplasıwlardıń túrine tólew usılı hám banktegi xizmetlerdiń awqamlasıwına baylanıslı tómendegilerge bólinedi.
1) Tólew júklemeleri menen esaplasıwlar;
2) esaplasıwlardıń akkreditiv formaları;
3) Chekler menen esaplasıwlar;
4) Tólew talapnamaları-júklemeleri menen esaplasıw.
Esaplasıw formaları tólewshi hám alıwshı arasındaǵı shártnamalarda kórsetiledi.
Tovar-pul qatnasıqlarınıń socializm dáwirinde qısılıwına qaramastan naq pulsız qatnasıqlar vekseller, chekler, bank arqalı ótkeriwler járdeminde ótkerilgen.
1930-32 jıllardaǵı kredit reforması Kommerciyalıq kreditti qısqartıp tuwrı banklik kreditke ótkergen hám bul rejeli ekonomikaǵa tiykarlanǵan.
Házirgi waqıtta biziń respublikamızda buǵan keri proces júrgizilmekte.
1989-jıldan baslap qaytadan esaplasıw operaciyalarında vekseller qollanıla baslaǵan. Bazar qatnasıǵına ótiw dáwirinde naq pulsız esaplasıwlardıń qıyınshılıqlarına da alıp keldi.
Shártnama dúzgen waqıttaǵı esaplasıwlar formaların tańlaw mámlekettiń anıq ekonomikalıq jaǵdaylarınan hám nızamlarınan baylanıslı boladı.
Esaplasıw formasın tańlaw tóómendegilerde anıqlanadı:
a) Kontragentler arasındaǵı xojalıq baylanısı xarakterinen;
b) shıǵarılǵan ónim ózgesheliklerinen hám qabıllaw shárayatlarınan;
v) Tárepleriniń jaylasqan orınlarınan;
g) Júkti júklep jetkiziw usılınan;
d) Yuridikalıq táreplerdiń finanslıq jaǵdayınan.
Esaplasıwlardı ótkeriwdiń bekitilgen qaǵıydalarına sáykes esaplasıw formasın tańlaw bankler tárepinen tekseriledi.