Pul hám bankler oqıw qollanba

4 Bap. pul aylanbası hám onıń quramı
4.1. Pul aylanısı túsinigi, onıń mazmunı hám quramı
4.2. Naq pullar aylanbası
4.3. Naq emes pullar aylanbası
4.1. Pul aylanısı túsinigi, onıń mazmunı hám quramı
pul aylanısı degende naq hám naq emes formadaǵı pul belgileriniń úzliksiz háreketi procesin túsinemiz.
Pul aylanısı tómendegi pul háreketi kanalları arasında boladı:

• 
  Oraylıq Bank hám Kommerciyalıq bankler arasında;
  
• 
  Kommerciyalıq bankler arasında;
  
• 
  Kárxanalar arasında;
  
• 
  Bankler hám kárxanalar arasında;
  
• 
  kárxanalar hám xalıq arasında;
  
• 
  bankler hám hár qıylı finans institutlar arasında;
  
• 
  hár qıylı finans institutları hám xalıq arasında;
  
• 
  adamlar arasında.
  

Bul hár bir kanal boyınsha hám kerisine pul háreketi boladı.
pul aylanısı quramın hár qıylı belgileri boyınsha ajıratıp úyreniwimizge boladı. Forması boyınsha ekige bólinedi:
1. Naq emes pullar aylanısı
2. Naq pul aylanısı
pul aylanısınıń qatnasıǵı xarakteri boyınsha úshke bólinedi:
1. Pul-esaplı aylanıs
2. Pul-kredit aylanısı, xojalıqlardaǵı kredit qatnasıqlarında kórinedi
3. Pul-finans aylanısı hár qıylı finans qatnasıqlarında kórinedi
pul aylanısı pul hárekettegi subyektler boyınsha 5 ke bólinedi:
1. Bankler arasındaǵı aylanıs;
2. Bankler hám yuridikalıq , fizikalıq tárepler arasındaǵı aylanıs;
3. Yuridikalıq tárepler arasındaǵı;
4. Yuridikalıq hám fizikalıq tárepler arasındaǵı aylanıs;
5. Fizikalıq tárepler arasındaǵı pul aylanısı.
ekonomikanıń administrativlik modelinde pul aylanısında tómendegi ayırmashılıqlar xarakterli.
A) Naq pul hám naq emes aylanısı da xojalıqta bólistiriw qatnasıǵına xizmet etti. jámiyetlik ónimniń barlıǵı óndiris quralları túrinde hám ónim túrinde de bólistirilgen. Óndiris quralları - materiallıq texnikalıq támiynlew, al ónim mámleketlik sawda orınları arqalı bólistirilgen.
B) Mámleket tárepinen qaysı qatnasıqlar naq pullay, qaysısı naq emes pul xizmet etiwi kerekligi belgilengen. Naq emes aylanısı-óndiris quralların bólistiriwde, naq aylanısı-tutınıw tovarların bólistiriwde xizmet etken.
V) pul aylanısı mámlekettiń direktiv planlastırıw obyekti bolǵan.
G) tek ǵana mámleketlik múlk formasında háreket etken.
D) oraylastırılǵan yaǵniy pul aylanısınıń baslanǵısh hám juwmaqlawshı etaplari mámleketlik bankte bolǵan.
E) Naq hám naq emes pul aylanısları bir-birinen ǵárezsiz ámelge asırılǵan.
J) Mámleketlik bank naq pul hám naq emes pul emissiyasına monopoliyalıq etken.
Z) Bank multiplikatorı mexanizmi bolmaǵan
Bazar ekonomikasında pul aylanısınıń tómendegi ayırmashılıqların atap ótemiz:
A) pul aylanısınıń kópshilik bólegi bazar qatnasıǵına xizmet etedi, tek ǵana az ǵana muǵdarı bólistiriwge xizmet etedi.
B) Naq hám naq emes pul aylanısı arasında nızamlı anıq bóliniw joq.
V) Mámlekettiń, Kommerciyalıq banklerdiń, yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń prognozlawshı obyekti bolıp tabıladı.
G) Múlktiń hár qıylı formalarında háreket etedi.
D) Oraylastırılmaǵan yaǵniy baslanǵısh hám juwmaqlawshı etaplari Kommerciyalıq banklerde hám mámleketlik banklerde bolıwı múmkin.
E) Naq hám naq emes pul aylanısları bir-biri menen tıǵız baylanısta. Naq emes pullar aylanısı bazasında naq pullar aylanısı ámelge asırıladı.
J) Naq emes pullar emissiyasın Kommerciyalıq bankler sisteması ámelge asıradı.
Z) Bank multiplikatorı mexanizmi háreket etedi.
Pul aylanısı tómendegi eki wazıypanı atqaradı.
1) pul aylanısı pullardı óz bólimlerinde qayta bólistirip, olardıń bir-birine erkin ótiwin támiyinleydi hám sonıń menen olardıń óz-ara baylanısın ámelge asıradı.
2) pul aylanısında taza pullar júzege keledi hám olar bazar qatnasıqlarınıń talapların qanaatlandırıwdı támiyinleydi.
Solay etip, pul aylanısı bazar qatnasıǵında bólistiriw qatnasıqlarına da xizmet etedi. Bular finans hám kredit qatnasıqları bolıp tabıladı.
Pul úzliksiz ráwishte “háreketde” boladı, bul háreket dawamında júdá kóplep tovar va xizmetlerdi satıw hám satıp alıw procesinde tikkeley qatnasıp, satıwshı hám satıp alıwshılarǵa xizmet etedi. Pul óz háreketi procesinde bazardaǵı talap hám usınıstan kelip shıqqan halda tovarlar hám xizmetler bahasın belgileydi, bul puldıń qun ólshewi, aylanıs quralı funkсiyaları arqalı ámelge asırıladı.
Pul aylanbası mazmunın elede tereńirek anıqlaw ushın onıń obyekti hám subyektlerine itibar beriw maqsetke muwapıq. Pul aylanbası subyektleri sıpatında mámleket hám mámleketlik kárxanalar, Oraylıq Bank, kredit hám finans mekemeleri, mámleket rezidenti hám rezedent emesleri, kárxana hám awqamlardı keltiriw múmkin. Onıń obyekti bolsa tovar hám tovarsız operaciyalar procesinde kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar, yaǵniy aylanbalar esaplanadı.
Pul aylanbası subyektleri ortasında ámelge asırılatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar naq hám naq pulsız kóriniste ámelge asırıladı. Rawajlanǵan mámleketler banklerinde naq hám naq emes pul esap–kitaplardı ámelge asırıw ortasında parq joq.
Keyingi jıllarda esap–kitaplardı ámelge asırıwda plastık kartochkalar, esap–kitap chekleriniń engiziliwi pul aylanbası quramında naq pullardıń úlesiniń sezilerli dárejede páseyip ketiwine sebep bolmaqta. AQSH, Arqa evropa mámleketleri hám Yaponıyada pul aylanbalarınıń úlesi 1–1,5 procentti quraydı.
Tómendegi súwrette pul aylanbasınıń quramlıq dúzilisi hám onıń óz-ara baylanısı xarekterlenedi.

Pul aylanbası quramı
Pul aylanbasın tórt baǵdarǵa ajıratıw múmkin.
Birinshi baǵdar, pul qarjıları forması boyınsha, naq pul aylanbası hám naq emes pul aylanbasınan quralǵan.
Ekinshi baǵdar, pul aylanbasında qatnasıp atirǵan subyektler jaylasıwına qarap, bir qala ishindegi hám qalalar aralıq pul aylanbasınan ibarat.
Úshinshi baǵdar, pul funkсiyalarınıń kóriniwine qarap aylanıs quralı hám tólew quralın óz ishine aladı.
Tórtinshi baǵdar, tovar–pul qatnasıqlarında kórinedi.
Pul aylanabası quramında naq pul yaki naq emes pul esap–kitaplar kóleminiń pás yaki joqarı ekenligi qatar faktorlar menen xarakterlenedi. olar tómendegilerden ibarat:
–Mámlekettiń social-ekonomikalıq rawajlanıwı jaǵdayı, adamlardıń mádeniy, ekonomikalıq hám huqıqıy ati;
–Milliy ekonomikanı Basqarıw tártibi hám rawajlanǵanlıq dárejesi;
–Mámleket bank sistemasınıń rawajlanǵanlıq dárejesi hám oǵan xalıq iseniminiń bekkemligi;
–Real sektordıń rawajlanǵanlıǵı hám ekonomikanıń basekige shıdamlılıǵı;
–Oraylıq Banktiń pul–kredit siyasatın ámelge asırıw boyınsha ǵárezsizliktiń támiyinlengenlik dárejesi.
Naq pul hám naq emes pul aylanısı ortasında júdá jaqın baylanıs bolıp, naq pullar naq emes pul kórinisine, naq emes pullar naq pul kórinisine ótiw arqalı olar úzliksiz ráwishte bir–birin toltırıp turadı.