Pul, kredit va banklar

10.4. Banklarning iqtisodiyotdagi roli 
 
Banklarning mohiyati va funktsiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari 
va  ko’rsatadigan  xizmatlari  ularning  iqtisodiyotdagi  rolini  belgilab  beradi. 
Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish 
omillari,  rivojlanish  jarayonlari  va  bajaradigan  operatsiyalariga  qaratish  lozim. 
Banklarning  roli  ularning  funktsiyalari  kabi  ma’lum  darajadagi  xususiyatlarga 
egadir.  Banklar  mulkiy  jihatdan qanday  shaklda tashkil  topgan bo’lishidan  qa’tiy 
nazar,  iqtisodiyotda  umum  ahamiyatga  ega  bo’lgan  operatsiyalarni  bajaradi.  Shu 
bois  ham  banklar  qanday  mulkiy  shaklda  yoki  ixtisoslikda  tashkil  topgan 
bo’lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi.  
Banklarning  iqtisodiyotdagi  roli  xususida  so’z  ketganda,  dastlab  jamiyatda 
ularning  bajaradigan  operatsiyalarini  zarurligi  va  turlari,  shuningdek,  xo’jalik 
yurituvchi  sub’ektlar  va  aholining  ularga  bo’lgan  ehtiyoji  doirasida  so’z  yuritish 

---

maqsadga  muvofiq.  Bularning  barchasi  banklarning  iqtisodiyotdagi  ahamiyatini 
anglatadi.  
Albatta,  banklarning  iqtisodiyotdagi  ahamiyati  juda  ko’pqirrali  bo’lib, 
ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 

 
jamiyatdagi  vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’larni  tegishli  shartlar  asosida 
o’ziga jalb etadi; 

 
qo’shimcha  moliyaviy  mablag’larga  ehtiyoji  mavjud  xo’jalik  yurituvchi 
sub’ektlar va aholiga qaytarishlik, to’lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida 
mablag’lar beradi; 

  milliy  valyutaning  emissiyasini  tashkil  etadi  va  uning  barqarorligini 
ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi; 

  pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; 

  iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub’ektlar o’rtasida hisob – kitob va 
to’lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; 

  bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini 
amalga oshiradi; 

  aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. 
Banklarning  iqtisodiyotdagi  rolining  asosiy  jihatlaridan  biri,  jamiyatdagi 
vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’larini  jamg’arish  asosida  ularni  iqtisodiyotning 
tegishli  tarmoqlariga  qayta  taqsimlashda  namoyon  bo’ladi.  Ma’lumki,  jamiyatda 
faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olishga 
qaratilgan.  Shu  bilan  birga,  ishlab  chiqarish  jarayoni  turli  tarmoqda  turlicha 
bo’lganligi  bois,  ma’lum  davrda  ayrim  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarda  ishlab 
chiqarish  jarayonini  rivojlantirish  uchun  qo’shimcha  moliyaviy  mablag’larga 
ehtiyoj  tug’ilsa,  ayrimlarida  aksincha.  Iqtisodiyot  tarmoqlarida  ishlab  chiqarish 
tsiklining  turli  –  tumanligi  (qishloq  xo’jaligi,  qayta  ishlovchi  korxonalar,  qurilish 
sanoati  va boshqalar)  sababli,  moliyaviy  mablag’lar  vaqtinchalik  ishlab  chiqarish 
jarayonidan  chetlashtiriladi.  Bu  jarayonda  bir  tomondan  bir  guruh  iqtisodiyot 
tarmoqlarida  qo’shimcha  moliyaviy  mablag’larga  nisbatan  qo’shimcha  ehtiyojni 
keltirib  chiqarsa,  iqtisodiyotning  boshqa  tarmoqlarida  mablag’larning  ishlab 
chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi.  
Bu ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot 
sifatida  banklar  maydonga  chiqadi.  Birinchi  guruh  iqtisodiyot  tarmoqlarining 
vaqtinchalik  bo’sh  pul  mablag’larini  tegishli  shartlar  asosida  jalb  etib,  ushbu 
mablag’larga  ehtiyoji  bo’lgan  ikkinchi  guruh  iqtisodiyot  tarmoqlariga,  ya’ni 
qo’shimcha  moliyaviy  resurslarga  ehtiyoj  sezgan    xo’jalik  sub’ektlariga  qayta 
taqsimlab beradi.  
Bizningcha, ushbu munosabatlarni bankdan bo’lak birorta moliyaviy tashkilot 
samarali  va  tez  hal  eta  olmaydi.  Banklarning  ushbu  o’ziga  xos  jihati 
iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. 
Banklarning  iqtisodiyotda  bajaradigan  yana  bir  o’ziga  xos  xususiyatlaridan 
biri,  bu  ularning  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar,  aholi  va  davlat  tashkilotlari 
o’rtasida amalga oshiriladigan hisob – kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan 
tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti 

---

sharoitida  xo’jalik  sub’ektlari  o’rtasida  har  kuni  bir  necha  yuz  minglab  pul 
o’tkazmalari  amalga  oshiriladi.  Bularning  barchasi  banklar  tomonidan  amalga 
oshiriladi va tartibga solib turiladi. 
 Banklarning iqtisodiyotdagi  rolini  yuqori  yoki  pastligiga  qator  omillar  ta’sir 
qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: