Pul, kredit va banklar

11-mavzu: Markaziy bank va uning funksiyalari 
 
11.1. Markaziy banklarning vujudga kelishi va funktsiyalari 
11.2. O’zbekiston Markaziy banki, uning maqsadi va vazifalari   
11.3. Markaziy bankning pul – kredit siyosati   
 
11.1. Markaziy banklarning vujudga kelishi va funktsiyalari 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mamlakat  bank  tizimi  ikki  bo’g’indan  tashkil 
topadi. Bank tizimi  –  bu ma’lum tarixiy davr ichida shakllangan va tegishli qonun 
hujjatlari  asosida  mamlakatda  pul  –  kredit  munosabat  –  larini  tashkil  etadigan  va 
tartibga  soladigan  muassasalar  majmuidir.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  faoliyat 
yuritayotgan  davlatlarning  deyarli  barchasida  bank  tizimi  ikki  pog’onadan  iborat 
bo’lib,  ushbu  banklar  mamlakatning  ijtimoiy  –  iqtisodiy  sharoiti  va  tarixiy 
shakllanishiga qarab o’ziga xos xususiyatlar asosida faoliyat yuritadi.  
O’zbekistonda  ham  bank  tizimi  ikki  pog’onadan  iborat  bo’lib,  ularning 
faoliyati  tegishli  qonun  hujjatlari  asosida  tartibga  solinadi.  Ikki  pog’onali  bank 
tizimida banklar – emission bank  (Markaziy bank) va emission bo’lmagan (tijorat 
banklari,  kredit  uyushmalari,  mikrokredit  tashkilotlar,  lombardlar)  banklardan 
tashkil topadi.  
O’zbekistonda  ikki  pog’onali  bank  tizimining  shakllanishi  1987  –  1990 
yillarda,  sobiq  Davlat  bankini  isloh  qilish  davriga  to’g’ri  keladi.  O’sha  davrda 
asosiy  e’tibor  monopol  emission  bank  hisoblangan  Davlat  bankining  tashkiliy 
tuzilmasini keskin o’zgartirish orqali, iqtisodiyotni rivojlantirish va mijozlar bilan 
ishlaydigan ixtisoslashgan banklarni tashkil etishga qaratildi.  
Bank  tizimida  mustaqillikgacha  bo’lgan  davrda  amalga  oshirilgan  
islohatlarning asosiy kontseptsiyasi sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

 
Ikki pog’onali bank tizimini tashkil etish; 

  Davlatning  ixtisoslashgan  banklarini  xo’jalik  hisobi  va  o’zini  o’zi 
moliyalashtirishga o’tkazish; 

 
Xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  yangi  bank  xizmatlarini  taklif  etish, 
zamonaviy  hisob  –  kitob  shakllarini  va  kredit  munosabatlarini  amaliyotga  joriy 
etish masalalari shular jumlasidandir. 
Bank  tizimida  1987  yilda  boshlangan  iqtisodiy  islohatlar  va  banklarni  qayta 
qurish natijasida ularning mulkchilik shaklida, xizmat ko’rsatishida, kredit va hisob 
–  kitob  munosabatlarida  ayrim  o’zgarishlar  sodir  bo’ldi.  Lekin,  bank  tizimida 
printsipial  ahamiyatga  ega  bo’lgan  ijobiy  o’zgarishlar  yuz  bermadi.  Davlat  banki 
kredit  resurslarini  markazlashgan  holda  monopol  taqsimlovchi  muassasa  sifatida 
o’z  mavqieni  deyarli  yo’qotmadi.  Natijada,  sobiq  ittifoq  tuzumi  davrida  1988  – 
1989 yillarda banklarni isloh qilishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Ushbu davrda 
dastlabki aktsiyadorlik tijorat banklari vujudga kela boshladi.  
O’zbekiston  1991  yilda  mustaqillikka  erishgandan  so’ng,  mamlakatda   
xalqaro bank amaliyotidagi kabi haqiqiy ikki pog’onali bank tizimi  tashkil topishi 

---

yo’lida  qat’iy  qadamlar  qo’yildi.  «1991  yilning  o’zidayoq  «Banklar  va  bank 
faoliyati  to’g’risida»  gi  qonun  qabul  qilindi.  Ushbu  qonunga  ko’ra,  eski  Davlat 
bankining  respublika  idorasi  bazasida  mustaqil  O’zbekistonning  Markaziy  banki 
tashkil etildi va unga respublika davlat, emission va rezerv banki mavqie berildi»
53
.  
Mamlakat  bank  tizimining  asosiy  bo’g’ini  Markaziy  bank  hisoblanadi. 
Markaziy  bank  bevosita  mijozlarga  bank  xizmatlarini  ko’rsatmaydi,  ayrim  davlat 
tashkilotlari  bundan  mustasno.  Barcha  mamlakatlarda  Markaziy  banklarning 
bajaradigan  vazifalari  va  funktsiyalari  deyarli  bir  xil  bo’lib,  ular  turli 
mamlakatlarda  turli  nomda  yuritilishi  mumkin.  Xususan,  hozirgi  kunda,  bizga 
ma’lumki, dunyoning turli mamlakatlarida ushbu banklar “markaziy bank”,  “xalq 
banki”,  “emission  banki”,  “milliy  banki”,  “zaxira  banki”,  “davlat  banki”  tarzida 
yuritiladi.   
Masalan, AQShda Federal zaxira tizimi, Angliyada Angliya banki, Evropada 
Evropa Markaziy banki, O’zbekistonda Markaziy bank, Qozog’istonda Milliy bank 
va  hokazo.  Markaziy  banklarning  vujudga  kelish  tarixiga  e’tibor  qaratadigan 
bo’lsak,  ular  mamlakatda  pul  muomalasini  tartibga  solib  turuvchi  moliyaviy 
muassasa sifatida vujudga keldi.  
Ma’lumki, dastlabki banklar, yanada aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, tijorat 
banklari  mustaqil  ravishda  qog’oz  pullarni  emissiya  qilgan.  Albatta,  bu  ma’lum 
davr  davomida  mamlakatda  pul  muomalasini  tashkil  qilish,  hisob  –  kitoblarni 
amalga  oshirish  va  muomala  jarayonini  tashkil  etishda  o’zining  ijobiy  natijasini 
berib  kelgan.  Biroq,  vaqt  o’tishi  bilan  tijorat  banklari  tomonidan  muomalaga 
chiqarilgan qog’oz pullarning hajmi va turi juda ko’payib ketgan. Bu o’z navbatida 
pullarning  qadrsizlanishini,  ayrim  hollarda  tijorat  banklarining  bankrot  holatiga 
tushib  qolishi  iqtisodiyotda  pul  muomasalasini  buzilishiga  va  boshqa  qator  salbiy 
holatlarni vujudga kelishiga sabab bo’lgan.  
Bularning  barchasi  mamlakatda  pul  emissiyasini  markazlashgan  holda 
amalga  oshirish  va  pul  muomalasini  tartibga  solish  zruriyatini  keltirib  chiqaradi. 
Bu o’z navbatida tijorat banklari bazasida Markaziy banklarning vujudga kelishiga 
sabab  bo’ldi,  Markaziy  banklarning  vujudga  kelishi  davlatga  pul  emissiyasini 
markazlashgan  holda  amalga  oshirish  va  pul  muomalasini  tartibga  solish 
imkoniyatini berdi.  
Masalan,  AQShda  1836  va  1860  yillarda  2500  dan  ortiq  shtat  banklari 
tashkil  etilib,  ularning  100  dan  ortig’i  birinchi  o’n  yil  ichida  yopilib  ketgan.  Shu 
davrda  banklar  mustaqil  ravishda  muomalaga  pul  chiqarish  huquqiga  ega  bo’lib, 
muomalada  ularning  5500  dan  ortiq  turli  pul  belgilari  amal  qilgan.  Banklarning 
stixiyali  ravishda  pul  muomalasini  tashkil  etishi,  umumiy  nazoratning  mavjud 
emasligi  ularni  inqirozga  yuz  tutishiga,  aholining  ishonchini  pasayishiga, 
muomaladagi  pullarning  qadrsizlanishiga  sabab  bo’lgan,  shuningdek,  pulning 
to’lov vositasi funktsiyasini bajarmaslik holatlari tez – tez sodir bo’lib turgan. Bu 
kompaniya  va  firmalarning  moliyaviy  yo’qotishlariga  sabab  bo’lgan.  Jumladan, 
1862 yilda banklarning inqirozga yuz tutishi natijasida AQShning yirik kompaniya 
                                                           
53
 O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. F.Mullajonov taћriri ostida. –T.: «O’zbekiston» nashriyoti, 2001y. 34 – 
bet.  

---

va  firmalari  100  mlrd  AQSh  dollaridan  ortiq  zarar  ko’rgan.  Bularning  barchasi 
AQSh  hukumati  tomonidan  tijorat  banklari  va  pul  muomalasi  ustidan  tegishli 
nazoratni amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqargan, natijada 1913 yilda AQSh 
Federal zaxira tizimi tashkil etilib, ushbu bankka yagona emissiya huquqi va tijorat 
banklari faoliyatini litsenziyalash vazifasi yuklatilgan
54
. 
Iqtisodiy  adabiyotlarda,  dastlabki  Markaziy  bank  1650  yilda  Shvetsiyaning 
Stokgolm  shahrida  tashkil  etilganligi  qayd  qilingan
55
.  Ushbu  bank  oltin  tangalar 
asosida depozit sertifikatlarini muomalaga chiqargan, mazkur depozit sertifikatlari 
butun shvetsiya hududida to’lov vositasini bajargan bo’lib, taqdim qiluvchiga oltin 
tanga berilishi bilan kafolatlangan.  
Dastlabki  emission  bank  1694  yilda  Angliya  banki  sifatida  tashkil  etilgan 
bo’lib,  ushbu  bank  muomalaga  pullarni  emissiya  qilish  va  banklarning  tijorat 
veksellarini ro’yxatga olish bilan shug’ullangan
56
.  
Milliy  iqtisodiyotning  rivojlanishi,  mamlakatlar  o’rtasida  xalqaro  savdo  va 
hisob  –  kitoblarning  rivojlanishi  Markaziy  banklar  zimmasiga  qo’shimcha 
vazifalarni  yuklash  zaruriyatini keltirib  chiqardi.  Endi  Markaziy  banklar  emission 
bank  vazifasini  bajarishdan  tashqari  mamlakatda  kredit  muassasalari  faoliyatini 
tartibga  solish,  iqtisodiyotda  pul  –  kredit  siyosatini  amalga  oshirish  bilan 
shug’ullanadi.  
Davlat  mamlakat  milliy  valyutasini  muomalaga  chiqarish,  uni  tartibga 
solish, kredit muassasalari faoliyatini nazorat qilish, hisob – kitoblarni tashkil etish 
bilan  bog’liq  qator  qonunlarni  qabul  qildi.  Shu  tarzda  davlat  kredit  muassaslari 
faoliyatini  tashkil  etish  va  pul  muomalasini  amalga  oshirish  bo’yicha  barcha 
ishlarni to’liq o’z qo’liga oldi. 
Markaziy  banklarning  tashkil  topish  shakliga  e’tibor  qaratadigan  bo’lsak, 
ular  davlat  kapitali  asosida  tashkil  topgan  markaziy  banklar  (Buyuk  Britaniya, 
Evropa  ittifoqi,  Rossiya),  aktsiyadorlik  shaklidagi  markaziy  banklar  (AQSh, 
Italiya),  aralash  kapital  ishtirokida  markaziy  banklar  (Yaponiya,  Belgiya) 
ko’rinishida vujudga kelgan. 
Ayrim  markaziy  banklar  dastlab  aktsiyadorlik  shaklida  tashkil  topib, 
keyinchalik  davlat  tomonidan  milliylashtirilgan.  Ta’kidlash  joizki,  markaziy 
banklar  qanday  shaklda  tashkil  topgan  bo’lishidan  qa’tiy  nazar,  ular  o’z 
vazifalarini davlat bilan o’zaro kelishuv va uning siyosatiga hamoxang tarzda olib 
boradi.  Ayniqsa,  ularning  o’zaro  yaqinligi  mamlakatlar  o’rtasida  iqtisodiy 
aloqalarning rivojlanishining zamonaviy bosqichida juda chuqurlashdi. 
Markaziy  bank  davlat  bilan  juda  yaqin  aloqada  faoliyat  yuritsada, 
mamlakatda  pul  –  kredit  siyosatini  amalga  oshirishda  davlatdan  mustaqil  bo’lishi 
muhim  hisoblanadi.  Agar  davlat  Markaziy  banklarning  pul  –  kredit  siyosatiga 
bevosita  aralashsa,  ularga  pul  –  kredit  siyosatini  amalga  oshirish  bo’yicha  zarur 
darajadagi  mustaqillikni  bermasa  mamlakat  milliy  valyutasi  va  pul  muomalasi 
                                                           
54
 Compton, Eric N. Principles of banking. Library of Congress. Printed in the USA. Fourth edition, 1991. pp. 8 – 9. 
55
 Dengi, kredit, banki: uchebnik. /kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina.  – 5 – e izd., 
ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 403. 
56
 Dengi, kredit, banki: uchebnik. /kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina.  – 5 – e izd., 
ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 403. 

---

barqarorligini  ta’minlashda  qator  muammolar  vujudga  keladi.  Shu  jihatdan, 
Markaziy  banklar  iqtisodiy  va  huquqiy  jihatdan  mustaqil  hisoblanadi,  ularning 
davlatga  bog’liqligi  yoki  mustaqilligi  turli  mamlakatlarda  turlichadir.  Odatda 
mamlakat  parlamentiga  hisobdor  bo’lgan  Markaziy  banklar  ko’proq  mustaqil 
hisoblanadi (AQSh, Rossiya, O’zbekiston), mamlakat Moliya vazirligiga hisobdor 
bo’lgan  Markaziy  banklar  mustaqilligi  nisbatan  pastroq  hisoblanadi,  dunyoda 
bunday banklar ko’pchilikni tashkil etadi. 
Markaziy bank pul – kredit siyosatini amalga oshirishda u yoki bu darajada 
davlatdan mustaqil bo’lgani bilan o’zining pul – kredit siyosati orqali hukumatning 
ijtimoiy  –  iqtisodiy  rivojlantirish  rejasini,  siyosatini  qo’llab  –  quvvatlashga 
bevosita va bilvosita mas’ul hisoblanadi. Shunday ekan, Markaziy bank tomonidan 
amalga oshirilayotgan pul – kredit siyosati hukumatning makroiqtisodiy darajadagi 
siyosatini  amalga  oshirish  nuqtai  nazaridan  ishlab  chiqilishi  va  amaliyotga  joriy 
etilishi lozim bo’ladi. 
Markaziy  bank  mazkur  jarayonida  amalga  oshirishda  o’zining  qator 
funktsiyalarini  bajarish  orqali  ishtirok  etadi.  Shuni  alohida  ta’kidlash  joizki, 
Markaziy banklarning asosiy maqsadi mamlakat milliy valyutasining barqarorligini 
ta’minlashdan  iborat.  Ular  ushbu  vazifani  bajarish  uchun  qator  funktsiyalarni 
bajaradi,  ushbu  funktsiya  va  vazifalar  davlatning  Markaziy  bank  to’g’risidagi 
qonunida belgilab qo’yiladi.  
Sanoati rivojlangan shaharlarda Markaziy banklar asosan to’rtta funktsiyani 
bajaradi: