Pul va uning iqtisodiyotdagi ro’li Mundarija: Kirish 3

Bank kreditlari va foizlari
Jamiyatdagi pul rusurslari harakatining notekisligitufayli paydo bo`ladigan pul jamg`armalarining tarmoqlar va korxonalar o`rtasidaqayta taqsimlashda bank kreditlari muhim rol o`ynaydi. Vaqtincha bo`sh bo`lganpul mablag`larini jamg`arish, ularni qarz (ssuda) kapitaliga aylantirish,belgilangan muddatlarda qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlarundirish bozor qoidalari asosida amalga oshiriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank kreditlari quyidagi 4 xil vazifani bajaradi.
Birinchisi - pulga tenglashtirilgan to`lov vositalari (veksel, chek, sertifikat, va h.k.)ni yuzaga chiqarib, ularni xo`jalik oborotiga jalb qiladi.
Ikkinchisi - bo`sh pul mablag`larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, “pulni pul topadi” degan qoidani amalga oshiradi.
Uchinchisi - qarz berish orqali pul mablag`larini turli tarmoqlar o`rtasida qayta taqsimlash orqali ishlab chiqarish rusurslarining ko`chib turishini ta`minlaydi.
To`rtinchisi - qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy rivojlanishni ta`minlaydi.
Kredit mexanizmi orqali mablag`lar yuqori foyda beradigan tarmoqlar (korxonalar)ga yoki umumdavlat dasturlarida belgilab berilgan maqsadlarga yo`naltiriladi.
Bank krediti mamlakatda pul massasi hajmi va tarkibiga, to`lov oborotiga, pul muomalasining tezligiga juda katta ta`sir ko`rsatadi. Banklar veksellar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqa muddatli majburiyatli qimmatli qog`ozlar chiqarish orqali kredit pullarini vujudga keltiradi va kredit mablag`lari bozorini shakllantiradi.
Bank krediti bozori davlat tomonidan tartibga solinadi. Kreditlash tartib-qoidalarini o`z vakolati doirasida Markaziy bank belgilaydi. Muayyan tarmoq va sohalarning rivojlanishini rag`batlantirish maqsadlarida qarz oluvchilarning turli guruhlariga davlat kafolatlari va imtiyozlari joriy etiladi. Kreditlash mamlakat eksport salohiyatini yuksaltirish, uy-joy qurilishi, kapital qo`yilmalarni rag`batlantirish, hududlarni jadal rivojlantirish maqsadlarida foydalaniladi.
Tijorat banklarining kreditlari davlat hokimiyat organlariga, xo`jalik yuritish sub`ektlariga va aholiga berilishi mumkin.
Muddatlilik va berilishini tabaqalashganligi bank kreditining muhim tamoyillari hisoblanadi.
Muddatlilik qarzga berilgan mablag`ning qat`iy belgilangan muddatda qaytarilishini bildiradi. Muddatida qaytarilmagan kredit pul muomalasiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Chunki u muomalada tovar ta`minotiga ega bo`lmagan pul mavjudligini bildiradi. Kreditga berilgan pul mablag`i bankka qaytib kelmasligi tufayli shu kredit resurslaridan boshqa xo`jalik yuritish sub`ektlari mahrum etiladilar. Tijorat bankining likvidligi yomonlashadi. Bulardan tashqari qarzdorning o`zi ham bankdan yangi kreditlar olish imkoniyatidan mahrum bo`ladi va kechiktirilgan kredit uchun oshirilgan foizlar to`lashga majbur bo`ladi.
Kreditlashni tabaqalashda tijorat banki kredit berishda mijozlarning moliyaviy ahvoli, balansi, likvidligi, o`z mablag`lariga ega ekanligi, hozirda va kelajakda rentabellik darajasi va kreditdan samarali foydalanish hamda uni qaytarish imkoniyatlarini xarakterlovchi boshqa sifatlarini e`tiborga olishi lozim. Bank kredit berishda har bir mijozga alohida yondashadi.
Kredit berilish muddatiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi:
-qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha);
-o`rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha);
-uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yil va undan ortiq).
Xalqaro kreditlar berilish muddatiga ko`ra bir muncha farq qiladi. Bunda bir yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o`rta muddatli, besh yil va undan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar uchun eng asosiy muammolardan biri berilgan ssudalarni o`z vaqtida qaytarilmasligidir. Ushbu muammoni qisman hal etish, ya`ni mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik xavfini kamaytirish yo`llaridan biri mijoz mulkining ma`lum qismini berilgan ssuda uchun garov sifatida qabul qilishdir. Masalan, er, qimmatbaho qog`ozlar, debitor qarzdorlik yig`indilari, tegishli xujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar va boshqalar shunday garov sifatida qo`yilishi mumkin. Ayniqsa, er garov uchun muhim ob`ekt hisoblanadi, chunki u hech qachon o`z qiymatini yo`qotmaydi.
Qimmatbaho qog`ozlar banklar uchun ma`qulroq ta`minlash vositasi hisoblanadi. Chunki qimmatbaho qog`ozlarni bozorda osongina sotish, mulk egasini tezda o`zgartirish mumkin. Ularni bankda saqlash ortiqcha xarajatlar talab qilmaydi. Shular bilan bir qatorda ularni sotish va sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning yo`qligi qimmatbaho qog`ozlarni garov ob`ekti sifatida ahamiyatini oshiradi.
Debitor qarzdorlik yig`indisi deganda, ochiq schyotlar bo`yicha hisob-kitoblardagi qarzdorlik yig`indisi tushuniladi. Bu pul bankning mijozi jo`natgan tovarlari uchun xaridorlardan o lishi lozim bo`lgan puldir. Bu turdagi ta`minlash ob`ekti jahon amaliyotida keng qo`llaniladi.
Xomashyo, materiallar va tayyor mahsulotlar ko`pchilik davlatlarda, xususan respublikamizda kreditning keng qo`llaniladigan ta`minlanish ob`ekti bo`lib xizmat qiladi.
Sug`urta qilinuvchi sug`urta kompaniyasiga badal to`lab boradi. Sug`urta muddati tugashi bilan to`langan badallar yig`indisi uni to`lagan shaxsga qaytariladi. Bank sug`urta polisini ham yig`ilgan badallar yig`indisi miqdorida garov sifatida qabul qiladi.
Kreditni berishda quyidagi tartiblarga rioya qilinadi:
-kredit olish uchun berilgan arizani ko`rib chiqish va bo`lg`usi mijoz bilan yaqindan tanishish;
-mijozning kreditni to`lashga layoqatligini aniqlash va ssuda bo`yicha xavf-xatarni baholash;
-kredit shartnomasini tayyorlash va imzolash;
-shartnomada belgilangan shartlarning bajarilishi va kreditning qoplanishi ustidan nazorat olib borish.
Mijoz bankdan kredit (qarz) olish uchun dastlab ariza yozadi. Uning arizasida qarz olishdan ko`zlangan maqsad, uning miqdori va qaytarish muddatlari o`z aksini topadi. Ariza bankning kredit siyosatiga mos tushsa, u holda bank mijozning kreditga layoqatligini aniqlashga kirishadi.
Bank mijozning kreditga layoqatligini aniqlash uchun quyidagi ma`lumotlardan foydalanadi:
-mijozning bevosita o`zidan olingan ma`lumotlar;
-bankning arxivida ushbu mijoz to`g`risida mavjud bo`lgan ma`lumotlar;
-mijoz bilan shartnomaviy aloqada bo`lgan huquqiy va jismoniy shaxslardan olingan ma`lumotlar;
-turli xususiy va davlat muassasalarining hisobotlari va boshqa ma`lumotlar.
Bankning kredit bo`limi xodimlari bankdagi arxiv materiallari bilan tanishadilar. Agar ariza beruvchi oldin ham bank kreditidan foydalangan bo`lsa, unda albatta arxivda bu haqda ma`lumotlar bo`ladi.
Mijoz to`g`risida muhim ma`lumotlarni boshqa moliyaviy muassasalardan ham olish mumkin. Masalan, investitsiya kompaniyalari mijoz depozitlarining miqdori to`g`risida, to`lanmagan majburiyatlari to`g`risida va boshqa ma`lumotlarni berishi mumkin.
Mijoz kreditga layoqatli deb topilganda, bank u bilan kredit shartnomasini tuzadi.
Kreditning asosiy sharti, bu - qarz uchun haq to`lash. Bu haq qarz summasiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka kredit (qarz) oluvchining ma`lum ehtiyojini qondirgani uchun to`lashi shart bo`lgan haqdir. Qarz puli kapital sifatida, odatdagi to`lov yoki xarid vositasi sifatida ishlatiladi.
Mana shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stavkasini to`laydi.
Kreditning foiz stavkasi mamlakatning ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Xalqaro kreditning foiz stavkasi esa jahon ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nьyu-York, Frankfurt, Parij, Bryusselь shaharlarida joylashgan.
Foiz darajasi (yoki stavkasi) unga ta`sir etuvchi omillar tufayli o`zgarib turadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
1. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya`ni bozorda qancha miqdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qancha miqdorda qarzga beriladigan pul mavjud. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa, u kamayadi.
1.2. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf, aniqrog`i, shu pulning iste`mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko`p foyda keltirsa yoki iste`molchi ehtiyojini to`laroq qondirsa, foiz yuqoriroq bo`ladi, aks holda u kamayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan va kelajakda ishlatishdan nafi taqqoslanadi. Agar hozir pulni 10% hisobidan qarz olib, kelajakda undan 25% hisobidan foyda ko`rilsa, qarz oluvchiga shu foiz ma`qul bo`ladi.
1.3. Qarzni to`lash muddati va sharti. Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta kichik-kichik qismlarga bo`lib, bemalol qaytarish mumkin bo`lsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo`ladi. Agar qarz qisqa vaqtga berilsa va uni bir yo`la to`lash sharti bo`lsa, qarz oluvchi pastroq foizni ma`qul ko`radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, uni ishlatib, shunchalik ko`proq daromad ko`rish mumkin va shu hisobdan foiz to`lash engil bo`ladi.
1.4. Qarzni qanday pul bilan berilishi. Agar qarz erkin almashtiriladigan valyutada berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valyutada berilsa, foiz nisbatan past o`rnatiladi. Erkin almashtiriladigan valyuta obro`-e`tiborli bo`lganidan uni ishlatish oson, undan tez daromad ko`rish va qarzni qaytarish mumkin.
1.5. Inflyatsiya darajasi. Inflyatsiya yuz bersa, qarzga berilgan pul egasi yutqazadi. Shu sababli foiz inflyatsiyani hisobga olib belgilanadi. Foiz inflyatsiya shiddatiga nisbatan to`g`ri mutanosiblikda o`zgaradi.
1.6. Pulni qarz berishdan ko`ra boshqa yo`sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko`rish tamoyili amal qiladi. Agar aktsiya dividenti ko`tarilsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar aktsiyaga 15 foiz divident berilsa, foiz undan yuqori bo`lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, aktsiya sotib olishni afzal ko`radi.
Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo`lib, qarz qaytishi shubhali bo`lsa, foiz yuqori bo`ladi. Odatda, moliyaviy baquvvat va nufuzli firmalar uchun past foiz tayinlanadi. Yuqori va past foizlar o`rtasidagi farq pul egalari uchun ma`lum darajada qarz xatarini kamaytiradi, chunki bir erda foizning kamligi boshqa erda uning ortiq bo`lishi bilan qoplanadi.
Kredit tashkilotlari pul va kapital bozorining faol ishtirokchilari bo`lib, bozor iqtisodiyotida muhim rol o`ynaydi. Ular o`z mijozlariga xizmat ko`rsatganliklari uchun foyda oladilar. Bank foydasi bank to`lagan foiz bilan u olgan foiz o`rtasidagi farqdan uning xarajatlarini chegirib tashlagandan so`ng qolgan summaga teng bo`ladi. Bank daromadining asosiy manbai foiz hioblanadi. Bank beradigan va oladigan foizlari o`rtasidagi farq marja deb yuritiladi. Banklar foiz siyosatini ishlab chiqadilar, foizni o`zgartirish orqali pul oqimiga ta`sir etadilar. Kredit siyosatini ishlab chiqishda Markaziy bank etakchilik qiladi.
Pul-kredit siyosati deganda, to’liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o’zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi.Uning yordamida xar qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tadbiq etadi.
Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o’sish, to’liq bandlikni, baholarning hamda to’lov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish zarur bo’ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Markaziy Bank qator vazifalardan foydalanadi.
Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko’rsatiladi:

1. 
   Hisob stavkasi;
   
2. 
   Majburiy zaxiralar normasi;
   
3. 
   Ochiq bozordagi operatsiyalar.
   

Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari ko’rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir o’tkazadi, taklifini o’zgartiradi va shular orqali pul-kredit muomalasini tartibga solib turadi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar — Markaziy bank tomonidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qog’ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ularga sotish bo’yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki ahodidan bu qimmatli qog’ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko’paytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo’lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko’payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligatsiyalarni sotish bilan zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi.
Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri — bu hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi.
Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bozordagi operatsiyalar siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat qiladilar.
Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan yana biri — bu, majburiy bank zaxira me’yorini o’zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar — bu, kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Ular mijozlar tomonidan o’z omonatlarini talab qilib olganda zarur bo’ladi. Zaxira normasi ikki asosiy funktsiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda ushlab turishga majbur bo’lgan zaxiralarning eng quyi normasini o’rnatadi va shu vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor qanchalik yuqori bo’lsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining kredit berish yo’li bilan «pullarni barpo etish» qobiliyati past bo’ladi.
Pul kredit siyosati vositalari albatta alohida-aloxida ishlatilishi shart emas. Aksincha ko’pincha bir necha vosita birdaniga qo’llanilishi, ya’ni kompleks siyosat o’tkazish amaliyotda tez-tez uchrab turadi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YaIM, bandlik va baholar darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Faraz qilamizki, iqtisodiyotda ishlab chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida ko’rib chiqqan vositalar yordamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi o’sadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga bo’lgan talabni oshiradi va o’z navbatida, YaIM miqdorining ko’payishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma’lum davrda o’z maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi to’xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Pul-kredit siyosatining oqibati to’g’risida gapirganda, bu siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qiska muddatli davrda davlat pul taklifini oshirgan va buning natijasida YaIM miqdori o’sishini rag’batlantirgan hamda ma’lum darajada samaradorlikka erishgan bo’lsa, uzoq muddatli davrda esa bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi jarayonlarini o’rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi iqtisodchilar o’rtasida ko’p yillardan beri tortishuvlar bo’lib kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga xar xil baxo beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb xisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar.
Keynschilar pul taklifining YaIMga ta’sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi deb hisoblashadi: pul taklifining o’zgarishi foiz stavkasining o’zgarishiga olib keladi, u esa o’z navbatida, investitsiyalarga bo’lgan talabning o’zgarishi orqali ishlab chiqarish hajmiga, ya’ni YaIMga ta’sir etadi. Monetaristlar esa pul miqdorining o’zgarishi bilan YaIM o’zgarishi o’rtasida yaqinroq aloqa mavjud, ya’ni pul miqdorining o’zgarishi bevosita YaIM o’zgarishiga olib keladi, deb hisoblashadi.
Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izohlaydilar:
M x V = R x Y
Agar R x Y = nominal YaIM bo’lsa, unda tenglamani quyidagicha yozish mumkin bo’ladi:
M = YaIM / V;
Bu erda: M - pul taklifi;
V - pulning aylanish tezligi yoki aylanishlar soni;
R - tovar va xizmatlarning o’rtacha bahosi; Y - real YaIM.
Bunda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, nobarqaror deydilar.
Hozirda mavjud bo’lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo’shib, o’zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun monetaristik yondashuv ko’proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi.
Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifi o’zgarishi borasidagi siyosatini monetar siyosat deb yuritiladi. Bu siyosat monetarizm nazariyasiga asoslanadi. Uning bosh g’oyasi iqtisodiy o’sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi, bu mexanizmning asosiy vositasi pul, degan xulosadan iborat. Pulga bo’lgan talab va taklifni oldingi paragrafda ko’rsatilganidek quyidagi bog’lanishga asoslanib o’zgartirib turilishi tavsiya etiladi.
M x V = R x Y
Bu tenglik bozor iqtisodiyotidagi eng muhim muvozanat bo’lib, unga asoslanib, quyidagi bog’lanishlarni aniqlash mumkin:
Bozordagi baho pul massasi bilan bozorga chiqarilgan tovar va xizmatlar qiymatiga bog’liq.