Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

1. U. Pettining iqtisodiy ta’timoti
Klassik iqtisodiy maktab deganda U. Pettidan boshlanadigan iqtisodiy 
tadqiqotlar tan olinadi. Bu ta ’lim ot ishlab chiqarishdagi bozor 
munosabatlarini ichki aloqadorligini o‘rganadi va tahlil etadi. U. Petti 
klassik maktab otasi va statistikaning kashfiyotchisi hamdir. U. Petti iqtisodiy 
muammolarga bag‘ishlangan «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida traktat» 
(1662), «Donishm andlarga so‘z» (1665), «Irlandiyaning siyosiy 
anatomiyasi» (1672), «Siyosiy arifmetika» (1683) va boshqa asarlami 
yozdi. U dastlab o‘z asarlarida merkantilistlarning ijobiy savdo balansi 
g‘oyasini va sanoatni rag'batlantirish maqsadida davlatning iqtisodiyotga 
faol aralashuvini qo‘llab-quwatladi. Ammo u asta-sekin tadqiqot obyektini 
o ‘zgartirdi va asosiy e’tibomi savdo muammosidan ishlab chiqarish 
muammosiga qaratdi. Uning qayd qilishicha, boylik ishlab chiqarishda 
yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat taqsimlanadi.
U boylik to‘g‘risida fikrlarini bildirib, mamlakat boyligini ko‘paytirish 
masalasiga ham e’tiborini qaratdi. «Mehnat- boylikning otasi, yer esa- 
uning onasi» degan iborani ishlatdi.
Mamlakat boyligini ko‘paytirish uchun U. Petti qamoq jazosi o ‘miga 
pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul to‘lashga «qurbi yetmagan 
o‘g‘rilami» esa «qullikka» mahrum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya 
etadi.
U. Pettining merkantilistlar g‘oyasiga bo‘lgan salbiy qarashi nafaqat 
boylikning mohiyatini va uni ko‘paytirish yo‘llarini tahlil qilishda, balki 
tovarlar qiymatining yaratilishi tabiatini va bozorda ularning qiymati 
darajasiga ta’sir etuvchi omillami aniqlashda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 
Bu boradagi tadqiqotlari keyinchalik uni qiymatining mehnat nazariyasi 
birinchi muallifi deb tan olinishiga sabab bo‘ldi. Umuman olganda, 
qiymatning m ehnat nazariyasi klassik iqtisodiy maktabning asosiy 
belgilaridan biri hisoblanadi.
U. Petti qarashlaridan birida aytilishicha, tovar qiymati kumush qazib

---

oluvchi mehnati bilan yaratiladi va uning, «tabiiy bahosi» hisoblanadi; 
kumush qiymatiga tenglashtirilgan tovarlar qiymati esa ulaming «haqiqiy 
bozor bahosi» hisoblanadi. Ikkinchi bir joyda qayd qilinishicha, tovar 
qiymati mehnat va yer ishtirokida yaratiladi. Ya’ni, «kemaning yoki kamzul 
(syurtuk)ning qiymati qandaydir yer miqdori va qandaydir mehnat 
miqdori qiymatiga teng, chunki har ikkalasi-kema ham, kamzul ham — 
yer va inson mehnati bilan yaratiladi». Bundan ko‘rinib turibdiki, tovar 
bahosi asosida sarfli mexanizm yotadi.
U. Petti yer rentasi nazariyasini ham birinchilardan bo‘lib ishlab chiqdi. 
Uning fikricha, renta mahsulot (natura) ko‘rinishida, ish haqi va urug'likni 
ajratgandan keyin qoladigan mahsulot miqdoriga teng bo'lishi kerak. 
Demak, bu holda yer rentasi qo'shimcha mahsulotga teng. Pul holidagi 
renta qo‘shimcha mahsulotning kumush miqdoriga teng qiymatidir, deb 
ta’kidlaydi olim.
U. Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida ifodalangan, 
renta barcha qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholadi. Shu sababli 
renta to‘g‘risidagi nazariyada amalda qo‘shimcha qiymat haqida gap boradi. 
Qiymatga mehnat sarflari sifatida qarab, u birin-ketin renta (qo'shimcha 
qiymat)ni qo'shimcha mehnat natijasi ekanligini aniqlaydi.
U rentaning kelib chiqishi to‘g‘risida ham muhim va qiziqarli fikrlami 
beradi (umuman, renta absolyut va differensial bo‘ladi).
Absolyut renta xususiy mulkchilik bo‘lganda namoyon bo‘ladi.
Differensial rentaning kelib chiqishini u yer uchastkalarining turlicha 
joylashganligi bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya’ni bozorga uzoq- 
yaqinligi, masofa, transport sarflari). U rentaning ikkinchi sababini ham 
aniqlab, yeming tabiiy unumdorligining turlicha ekanligini ko‘rsatgan. 
Olimlaming fikricha, U. Petti differensial rentani A. Smitdan ham yaxshi 
bayon etgan.
U. Petti 1662- yilda e’lon qilingan «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida 
traktat» asarida o‘zining dastlabki iqtisodiy qarashlarini bayon etgan. U 
birinchi bo‘lib iqtisoddagi obyektiv qonuniyatlarni tabiat qonunlari bilan 
solishtirdi va ularni tabiiy qonunlar deb atadi. bu iqtisodiy nazariyani 
rivojlanishida juda muhim qadam bo‘ldi. U. Petti iqtisodiy fan tarixida birinchi 
bo‘lib abstrakt mehnat tushunchasiga yo‘l ochdi. Olim 1682- yilda nashr 
etilgan o'zining «Pullar to‘g‘risida» asarida pul haqida muhim ilmiy- 
nazariy fikrlami bayon qildi.
U. Petti o'zining «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida traktat» asarida soliqlar 
haqida muhim fikrlami bayon qildi. Jumladan, «soliqlar qanchalik ulkan
101

---

(ko‘p) boimasin, agar u barchaga, proporsional tarzda bo‘lsa, bundan 
hech kim boyligini yo‘qotmaydi».
U. Pettining «Siyosiy arifmetika» asarida Angliya va Fransiyani 
solishtiruvchi m a’lumotlar bor. Bu asar yangi fan-statistikaga asos soldi. 
O'sha davrda hali bu tushunchaning o‘zi yo‘q edi. U. Petti statistika bilan 
shug‘ullanganligi tufayli m a’lurn ma’noda «rejalashtirish» masalalari ham 
ko‘taxilgan.
Uning asarlarida milliy boylik va milliy daromad statistikasiga, aholi 
sonini va uning tuzilishini hisoblashga, mehnat resurslarining qiymatini 
aniqlashga katta e’tibor beriladi.