Qadriyatlar falsafasi
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qo`shimcha adabiyotlar.
1. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent, 1998. 2. Tulenov J. Milliy qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. – Toshkent: O`zbekiston, 1999. 3. Tulenov J, Qodirov B, G`o`ofurov Z. Ma`naviy yuksalish sari. – Toshkent: Mehnat, 2000. 4.Uvatov U. Donolardan saboqlar. – Toshkent: Abdulla Qodiriy, 1994. 5. Yusupov E. Falsafa. – Toshkent: Universitet, 2000. 6. Tulenov J. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. Ilmiy ishlar to`plami. – Toshkent: O`zbekiston, 1997. 7. Hakimov I. Sog`lom muhit - sog`lom avlod. – Toshkent: O`zbekiston, 1999. 8. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent:O`FMJ, 2004 9. Achildiyev A.S. Milliy g`oya va millatlararo munosabatlar. – Toshkent: O`zbekiston, 2004. 4-mavzu: Aksiologik ong va qadrlash tuyg`usi. Reja: 1.Aksiologiyaning asosiy mavzulari va ularning ilmiy-nazariy tavsifi. 2.Aksiologik ong va uning o`ziga xosligi, aksiologik dunyoqarash, aksiologik idrok, aksiologik tushuncha va xulosalar, ularni qadriyatshunoslikning nazariy masalalari tizimidagi o`rni. 3.“Qadriyat” kategoriyasi, uning mohiyati va mazmuni aksiologik tarifi va tavfsifi. 4. Qadriyatning ob`ekti va sub`ekti. Uning qadir va baho tushunchalari bilan aloqasi. 5. Qadriyatlarning namoyon bo’lish shakillari, ularning hilma-hilligi. 6. Istiqlol davrida yangi qadriyat shakillarining yuzaga kelishi.. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linidai. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yo’q joyda biron narsaning qadr-qimmati xaqida so’zlash bema`nilikdir. SHuning uchun ham inson qadr- qimmatini e`zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini o’stirish, sog’lig’ini saqlash xayotini himoya qilish davltimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub o’zgarishlarning, islohotlarning barchasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi, inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z mamlakatining egasi bo’lishini ta`minlashga qaratilgandir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, «jamiyatni isloh qilish va yangilash bo’yicha ko’p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suversi O’zbekistonning fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni har bir fuqaro shaxs sifatida o’zini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lishga qaratilgan. Siyosiy va ijtimoiy xayotdagi barcha o’zgarishlar ayni mana shu oliy maqsadga erishishga – har bir kishining hayotini yaxshiroq, munosibroq, ma`naviy jihatdan bayroq qilishga bo’ysundirilgan». Istiqlol tufayli jumhuriyatimizda keyingi yillarda shaxsiy haq-huquqlari, erkinliklari va qadriyatlarini muhofaza qilish masalasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Imzosiz xatlar yozish, tuhmat uyushtirish yo’li bilan kishlarni nohaq bezovta qilish, ularning qadr-qimmati va or-nomusiga tajovuz qilishlar mamlakatimizda qonun yo’li bilan taqiqlangan. Asosli, adolatli tanqid uchun o’ch olishga harakat qiladigan shaxslar, kimligidan qat`iy nazar, jinoiy javobgarlikka tortiladi. Vazifani suiste`mol qilgan mansabdorlar g’ayriqonuniy hatti-harakatlari uchun qonun qonun oldida javob beradi. Nogironlar, ruhiy kasal kishilar, mehnat qobiliyatini yo’qotgan, boquvchisidan mahrum bo’lib qolganlar, yolg’iz ayollar, qariyalarning haq-huquqlari davlat yo’li bilan muhofaza qilinadi, ularga moddiy, ma`naviy yordam ko’rsatiladi. Bizda odamlarning shaxsiy hayotlari, uy-joyining dahlsizligi, telefon so’zlashuvlari, yozishmalar pochta va telegraf orqali jo’natilgan narsalarning sir saqlanishi kafolatlanadi. O’zbekiston Respublikasi qonunlari fuqarolar or-nomusi, qadr- qimmatini saqlash va muhofaza etishga muhim vazifalardan biri sifatida qaraydi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasiga muvofiq fuqarolar o’z hayotlari va sog’liqlari, mulklariga va shaxsiy erkinliklariga, or-nomuslari va qadr- qimmatlariga tajovuzlardan sud orqali himoya qilish huquqiga egadirlar. Kishilarning turmush farovonligini oshirish, ularning talab-extiyojlarini qondirish, ijtimoiy sohani tez sur`atlar bilan rivojlantirish masalasida ham O’zbekistonda juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Inson farovonligini yaxshilashning eng asosiy masalalaridan biri ularni uy-joy, ichimlik suvi, gaz, elektr energiyasi, radio va telefidenie bilan ta`minlashdir. O’zbekiston rahbariyati tashabbusi bilan bu borada dastlabki jiddiy qadamlar qo’yildi. Qishloq aholisiga shaxsiy xo’jaliklarini kengaytirish va uy-joy qurish uchun er va mablag’lar ajratildi. Qurilish materiallari bilan yordam berildi. Jumhuriyatimizda yaqin-yaqinlardan boshlab paxta terimiga qo’shimcha haq to’lashning joriy etilganligi paxta va boshqa qishloq xo’jaligi maxsulotlarining xarid narxini oshirish ustida ish olib borilayotganligi, boshlang’ich sinf o’quvchilariga bepul ovqat, homilador, bemor ayollarni qo’shimcha yuqori sifatli oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta`minlash yo’lga qo’yilganligi, veteranlarning nafaqasini oshirish, nogiron, yolg’iz qolgan qariyalar va uy-internatlarining sharoitlarini yaxshilash uchun qo’shimcha mablag’ sarf etilayotganligi anashularning hammasi insonga bo’lgan munosabatlar yaxshilanayotganligining amaliy isbotidir. Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiy qadriyatlarga er va er osti boyliklari, suv, xavo, o’rmonlar, o’simliklar, hayvonot dunyosi va boshqalar kiradi. Markaziy Osiyo, hususan, O’zbekiston zamini hilma-xil qazilmalarga boy. Er yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq xo’jaligi fan va texnika taraqqiyoti uchun xizmat qilmoqda. SHu bilan birga hali ochilgan, ro’yodga chiqmagan konlar ham ko’p. Bu krlarning juda oz qismi bevosita er yuziga chiqqan bo’lsa, aksariyati er ostida yashirinib yotibdi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan tabiiy xom ashyo buyumlari –«foydali qazilmalar» O’zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadiriyatlaridandir. O’zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay geografik muhitga ega. Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya`ni yonilg’i, har hil metallar, rudalar, havo, suv, o’simliklar dunyosi bo’lmasa, insoniyat yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne`matlarining bosh manbai sifatida ham, sog’lik, shodlik, turmushga mexr muxabbatning va har bir kishidagi ma`naviy boyliklarning bitmas- tuganmas omili sifatida ham o’zining g’oyat zo’r ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydi. Ona- er kishilar usun moddiy ne`matlar manbai, dastlabki mehnat vositalarining hazinasidir, insoniyat taraqqiyotining beshigidir. Erdan inson o’zi uchun zarur narsalarni undiradi. Er insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi Vilazm Netti aytganidek, mehnat boylikning otasi bo’lsa, er uning onasidir. Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham er tufaylidir. SHunday ekan, inson uchun g’oyat darajada muhim va zarur bo’lgan hayot manbayi- erni qadirlamaslik, e`zozlamaslik mumkin emas! Zotan, O’zbekiston Konstetuttsiyasining 55-moddasida yozib qo’yilgan: «Er, er osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umumilliy boyliklardir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Inson mehnati, hatti-harakati, aql-zakovati bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya`ni turli-tuman boyliklar, zavod va fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob uskunalar, turarjoy, mol-mulk, noz-ne`mat va shu kabilar moddiy qadriyatlar hisoblanadi. Ma`lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika bazasi tashikl qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o’ziga xos moddiy texnika bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatidan ham farq qiladi. Tosh va yog’ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat qurollarini yasash va boshqa shu kabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy-texnika bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dehqonchilik, hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo’llash, og’ir jismoniy mehnat talab qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish quldorlik jamiyatining moddiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. SHamol va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash yo’llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazasidir. Yirik va kuchli yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan har tomonlama foydalanish industrial jamiyatning moddiy texnika bazasini tashkil etadi. Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, issiqlikk energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilish, engil, oziqovqat, agrar sanoati va boshqa moddiy boyliklar majmuasi mustaqil O’zbekiston xalqining moddiy qadriyatlarini tashkil etadi. Moddiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik o’va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Insonning hayotida madaniy-ma`naviy qadriyatlar kata o’rin egallaydi. Unga ilmiy texnikaviy va intelektual imkoniyatlar, maorif, ta`lim-tarbiya, tibbiy xizmat, madaniy meros, turli shakllarda namoyon bo’ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san`at, xalq hunarmanchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar kiradi. Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot, san`atning markazi bo’lib kelgan. Bu zaminda etishib chiqqan buyuk mutafakkir jahon ilm-fan madaniyatini o’z kashfiyotlari va o’lmas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho’qqiga ko’taradilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarqand, Buxoro, SHahrisabz va Xiva muhtasham shaharlar yaratuvchilari bilan ajdodlarimizning ijodiyoti o’zining ulug’vorligi va go’zalligi bilan lol qoldirmoqda. «O’zbekistonda yuz berayotgan progressiv o’zgarishlar – deydi I.A.Karimov, - uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi, hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi sisatchilar, bizneschilar, oddiy odamlarni o’lkamizga tobora ko’proq jalb etmoqda. Endilikda mintaqamizning boy ma`naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma`naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma`naviyatini yanada yuksak darajaga ko’tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz SHarq tsivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi I.A.Karimov. bu omillar xalqni doimo bulg’usi o’zgarishlarga ma`naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar alohida o’rin tutadi. Erkinlik, tengsizlik, birodarlik insoniyat tomonidan hamisha e`zozlab, qadrlangan. Insonning erkinligi, uning shon-shuxrati va qadr-qimmati jamiyatimizning oliy qadriyatlaridir. O’zbekistonda boshqa millat va xalqqa nisbatan do’stlik, birodarlik munosabatida bo’lish – bu o’zbek xalqi va milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Halqimiz hech qachon o’zini boshqa xalqdan ustun qo’ymagan. Boshqa millatlarga munosib darajada ehtirom ko’rsatgan. Respublika aholisi orasida ko’pchilikni tashkil qilgan o’zbek millatining muqaddas burchi ona tilini, o’z milliy madaniyatini va tarixini tiklashdangina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdiri uchun, ularning o’ziga xos madaniy – ma`naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kamol topish va o’zligini namoyon etish uchun ularga teng sharoit va imkoniyatlar yaratib berish borasida mas`ul bo’lishdan ham iboratdir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar ichida barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahamiyat kasb etadi. «Ko’p millatli jamiyatimizda, - deydi I.A.Karimov, - ijtimoiy- siyosiy barqarorlik, fuqarolar o’rtasida O’zbekistonning bunyo bo’lishi va rivojlanishning birinchi bosqichida qo’lga kiritilgan eng asosiy yutuq bo’ldi». Barqarorlik, tinchlik, totuvlik – bular davltchiligimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevoridir. Tinchlik va barqarorlik – bular xalqaro hamjamiyat bilan birlashuvchi vositadir. «Insonparvarlik yaxshilik, sofdillik singari qadriyatlarni qabul qilgan va birgalikda baham ko’rgan xalq va mamlakatgina butun dunyo xalqlariga yaqin va tushunarli bo’lishi, jahon hamjamiyatiga qabul qilinishi mumkin», - deydi I.A.Karimov. Ahloqiy qadriyatlar kishilarning bir-biriga, vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Ahloq muayyan xulq-atvor, odob, hatti-harakat, norma, qoida va printsiplar majmuasidir. Ahloqiy tushunchalarga yaxshilik va yomonlik, burch, vijdon, sha`n (or-nomus), baxt, adolat, ideal kabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday hatti- harakati yaxshilik kateogriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch – kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o’zaro munosabatlarida o’z oldidagi majburiyat va mas`uliyatini sezish, ularga nisbatan sadoqatini ifodalaydi. Vijdon – kishining hatti- harakatiga o’zining munosabati, kishining o’z xulq-odobi uchun ma`naviy mas`uliyat hissini ifodalaydi. SHa`n tushunchasi shaxsga jamiyat beradigan ijtimoiy bahoni belgilovchi va shaxsiy qadr-qimmatini ifoda qiluvchi kategoriyadir. Baxt tushunchasi insonning ijtimoiy va shaxsiy xayotidagi o’z faoliyati, ro’yobga chiqqan orzu-istak va maqsadlaridan mamnunligini bildiradi. Ahloq kategoriyalari insonning yurish-turishiga baho beradi, uni jamiyatda mavjud, ko’pchilik ma`qullagan hatti-harakatga chorlaydi. Ahloq ma`naviyatning shirayu sharbatidir. Inson ahloqi shunchaki salo-alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq - bu avvalo insof va adolat tuyg’usi, imon, halollik degani. Ahloqiy, huquqiy qadriyatlarning ko’plari Qur`oni Karimda, hadislarda katta o’rin olgan. Hadislarda bayon qilingan ahloqiy normalar inson kamolotiga katta ijobiy ta`sir ko’rsatishi shubhasizxdir. Hadislarda, sha`riy hukmlarda o’rtaga tashlangan barcha ahloqiy va huquqiy qadriyatlardan hozir ham tarbiyaviy omil sifatida keng foydalanish mumkin. «Qadimgi ajdodolarimiz –deydi I.A.Karimov-komil inson xaqida butun bir axloqiy talabalar majmuasini, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar.Kishi qalbida xaromdan xazar nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bo’lishi kerak. SHunday odamgina lafzini saqlaydi, birovning haqqiga hiyonat qilmaydi, sdoqatli bo’ladi». Diniy qadiriyatlar ham jamiyatning ma`lum tarihiy davr va sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakillanadi. Islom dini shakillanayotgan davrda Muhammat alayxisalom arab qabilalari orasida keng tarqalgan o’nlab urf-odatlar, marosimlar, ahloqiy va xuquqiy normalarga ilohiy tus berib, ularni yangi dinning ajralmas qismiga aylantirildi.arablarning yurish-turishi, odobi va ahloqi, oilaviy va qabilaviy munosabatlaridagi o’nlab qadiriyatlar islom dinining tarkibiy qismi bo’lib qoldi. SHa`riy hukmlarga kirgana hloq va odob, halollik, insonparvarlik, mehir- oqibat, do’stlik, birodarlik haqidagi o’nlab g’oyalar islom dinidan oldin ham qadiriyatlar sifatida saqlanib kelgan edi. Bu qadiriyatlarga rioya qilmaslik jamiyat oldidagina emas, balki xudo oldidagi gunox sifatida talqin etila boshlangan. Natijada islom dini bilan bog’liq bo’lgan bu qadiriyatlarga ham rioya qilishlik ma`suliyati kuchaydi. Din muqaddas deb etirof qilgan qadiriyatlarni tan olmaslik yoki ularga rioya qilmaslik gunoh, do’zoh singari tushunchalar bilan bog’landi. SHunday qilib, diniy tushs olgan hayotiy qdiriyatlarga rioya kilishning zaruriyati xam kuchaydi.Dinlardagi ijtimoiy,ma`naviy axamiyatga ega bulgan kadriyatlarni fanatizm,bid`at va xurofotdan ajrata bilmoklik kerak. O’rta Osiyolik olimlar va ma`rifatparvarlar diniy qadriyatlarni xurofot va bid`atdan ajratib olishga, diniy xayotiy tomonlarini xaqiqiy ijtimoiy va ma`naviy kamolotining muhim zaminiga aylantirishga harakat qilib kelganlar. Qadriyatlarga aqidaparastlik, qiroatxonlik, ko’r-ko’rona sig’inish yo’li emas, balki sog’lom aql, fan yutuqlari, ijtimoiy-ma`naviy taraqqiyot talablari va imkoniyatlariga asoslani yondoshmoq kerak. O’zbekistonning mustaqilikka erishishi, totalitar buyruqbozlik tuzumining mafkuraviy hukmronligiga barham berilishi diniy qadriyatlarga nisbatan yangicha yondashishga imkon berdi. Ko’pgina diniy marosimlar tiklandi. Qurbon hayiti, ramazon hayiti kabi marosimlar hamma erda ommaviy bayramlarga aylandi. Bunday qadriyatlar yoshlarda milliy g’urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg’usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, ahloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga ega. Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-ruhiy xodisa bo’lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an`analarini, jamiki moddiy va ma`naviy boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Insonning qaysi millatga mansub ekanligi haqidagi tasavvuri faqat g’oyagina emas, balki tuyg’u hamdir. Bu tuyg’u kishida millatning tarixi, ruxiyati, xozirgi xolati va hususiyatini, xis qilish shaklida mujassamlashgan bo’ladi. Insonda milliy ong va g’urur bo’lmasa u o’zining qaysi millatga mansub ekanligini his etmasa, uning milliy qadriyatlarini anglashi tasavvur qilish qiyin. Toki millatlar, milliy mafkuralar mavjud ekan, milliy munosabatlar ham, milliy his tuyg’ular ham, milliy qadiriyatlar ham saqlanib qolaveradi. Millatni milliy qadiriyatlaridan mahrum qilish tarih va insoniyat oldididagi eng katta jinoyatdir. Har bir ruhan sog’lom kishida o’z qadr-qimmatini saqlash, o’zini hurmat qilish tuyg’usi mavjud. Har bir millatda ham huddi shu holatni ko’ramiz. Millatlarning o’z-o’zini anglash jarayoni takomilllashgan sari milliy manfatlar ham milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi. Milliy qadriyatlarning e`zozlanishi va kuchayib berishi zinhor milliy mahdudlikka, milliy xudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak. SHuning uchun ham bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag’rikenglik, sahovat talab qilinadi. Milliy qadriyatlar har bir millatning mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik ekanini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Millatning ruhiyati, tarixiy an`analari, ma`naviy extiyojiga mos kelmaydigan begona qadriyatlarni unga zo’rlab singdirish mumkin emas. Ayniqsa, boy tarixiy merosga ega bo’lgan xalqlar ma`naviy hayot borasidagi zo’ravonlikni ruhan qabul qilmaydilar. Xalqlarga yangi ma`naviy qadriyatlarni singdirish uchun avval ularga nisbatan extiyoj tug’dirmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an`analari mushtarak bo’lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy xodisalar majmuasini tashkil etadi. Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida O’rta Osiyo xududida istiqomat qiluvchi xalqlarga xos bo’lgan qadriyatlarni keltirish mumkin. Bir zaminda unib o’sgan xalqlarning tarixi, tili, madaniyati, dini, urf-odati va an`analarida juda ko’p umumiylik mavjud. Ular hamisha bir-birlariga og’a-ini, quda-anda bo’lib kelganlar. Qadimdan bir man`naviy-ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz bugungi mas`uliyatli davrda aql, zakovat, shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g’urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq, yana ham mehr-oqibatliroq bo’lishlari lozimligini hayotning o’zi taqozo qilmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga O’rta Osiyoda yagona iqtisodiy xudud tashkil qilish. Orol muammolarini xal qilish, ekologik xavfsizlikni ta`minlash, mintaqa xalqlarini tibbiy va ijtimoiy jihatdan himoyalash, boy tarixiy, ma`naviy merosimizni avaylab asrash kabilar kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va ma`naviy qadriyatlardan mazmuni jihatidan chuqur va keng bo’lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar va xalqlarning maqsadi va intilishlariga muvofiq keladi. Ta`kidlash joizki, jahondagi birorta xalq va millat o’zidan boshqa xalq va millatlardan, umuman jahon tsivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy-ma`naviy yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. SHu sababli barcha xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma`naviy rivojlanishi, tarixi bir-biri bilan chambarchas bog’lanib ketgan. Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat tsivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan umumbashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari er yuzida ilm-fanni taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning poygasini to’xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta`minlash, turli kasalliklarning oldini olish, tabiatni muhofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat xom ashyosi, energiya manbalari va oziq-ovqat bilan ta`minlash, koinotni va jahon okeani resurslarini o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan muammolar kiradi. Qadriyatlarning jahon taraqqiyoti, inson hayotiga ko’rsatadigan ta`siri nuqtai nazaridan progressiv va reaktsion qadriyatlarga ajratilishini ham esdan chiqarmaslik kerak. Jamiyatimizning iqtisodiyoti, madaniyati va ma`naviyatining ilgari qarab rivojlanishiga, ahloq-odob, milliy urf-odatlar negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustaqil respublikamizdan har tomonlama ravna- toptirib, jahon tsivilizatsiyasiga qo’shishga astoydil xizmat qiladigan qadriyatlar – bu progressiv qadriyatlarni tashkil etadi. Aksincha, mamlakatimiz oldida turgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma`naviy muammolarni xal etishga to’sqinlik qiladigan xolislar reaktsion qadriyatlarga kiradi. Progressiv qadriyatlarning barchasi insonning farovon xayot kechirishini, erkin yashashi, ma`naviy ahloqiy kamol topishi uchun xizmat qiladigan vosita hisoblanadi. SHuning uchun ham ularni avaylab asrash, yuksaltirish inson shaxsiy hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham katta ahamiyat kasb etadi. Qadriyatlar jamiyatimizning boyligi, bizning milliy iftixorimiz. Ularni avaylab- asrash va muxofaza qilish – barchamizning burchimizdir. Zero, konstitutsiyamizda «Fuqarolar O’zbekiston xalqining tarixiy, ma`naviy va madaniy merosini avaylab- asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muxofazasidadir», deb ta`kidlangan. Milliy qadriyatlarga hurmat bilan qarash – millatning o’ziga xurmat bilan qarashning asosiy bo’g’inidir. Ming yillar mobaynida shakllangan milliy qadriyatlarimiz xozirgi davrda yaratilgan madaniy-ma`naviy boyliklar bilan qo’shilib taraqqiyotimizning tezlatadi, g’oyaviy va ma`anaviy poklanishni ta`minlashga ko’maklashadi. Qadriyatlarimizning barcha turlari insonning farovon va farovon xayot kechirishi, erkin yashashi, ma`naviy-ahloqiy kamol topishi uchun xizmat qiladigan vositalar bo’lib xisoblanadi. SHuning uchun ham qadriyatlarni avaylab- asrash, ularning qo’riqlash, yuksaltirish inson hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham katta ahamiyat kasb etadi. Bashariyat ko’p ming yillik tarixi davomida erkin, baxtli va go’zal xayot kechirishi uchun zarur bo’lgan xilma-xil qadriyatlarni yaratdi, inson, uning huquqi va erkinliklarini ximoya qiladigan qonunlar, siyosiy tashkilotlarni bunyod etdi. Insonni go’zal yashashi uchun zarur bo’lgan badiiy estetik qadriyatlarni rivojlantirdi, kishilarning bir-biriga va jamiyatga bo’lgan munosabatlarini belgilab beradigan ahloqiy qoidalar majmuasini joriy etdi. Mazkur ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`naviy va ahloqiy qadriyatlar jamiyat taraqqiyotida salmoqli o’rin egallab, kishilarning insoniy fazilatlarini yuksaltirishda katta xizmat qilib kelmoqda. Lekin shu bilan bir qatorda inson o’zi yaratgan ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma`naviy, ahloqiy qadriyatlarni ko’p xollarda poymol qilib kelayotganligini ham tan olishimiz kerak. Qonunbuzarlik, ahloqsizlik, millatimizning urf-odat va an`analariga zid keluvchi xatti-xarakatlarini aholi, ayniqsa, yoshlar ichida avj olib ketayotgani bunga misol bo’la oladi. Bularning oldini olish xozirgi kunda jamiyatimiz oldida ko’ndalang turgan dolzarb vazifadir. Kishilarni qadriyatlarga iste`molchi yoki kuzatuvchi sifatida qarash kayfiyatidan xoli etib, aksincha ularni yanada ko’paytirish, yuksaltirish payida bo’lishlariga erishishiga alohida e`tibor berish kerak. Ma`lumki, xayotda hech bir narsa adabiy emas. Bu qadriyatlarga ham taalluqlidir. SHunday ekan, ularning doimo boyitib, rivojlantirib, ko’paytirib, yangilab turmog’qimiz darkor! Qadriyatlar katta ijtimoiy- siyosiy, falsafiy, tarbiyaviy ahamiyatga ega. Ular o’tmish bilan xozirgi kun o’rtasidagi vorisiylikni ifodalaydi, shu tufayli millatning tarixi, uning o’tmish xayoti, madaniyati gavdalanadi. SHuning uchun ham har bir siyosiy tuzum, har bir davlat qadriyatlaridan o’z maqsadi, manfaati yo’lida foydalanib kelgan va xozir ham shunday bo’lmoqda. Qadriyatlar o’z-o’zidan bevosita insonning ma`naviy qiyofasi, turmush tarzi, umuman jamiyat taraqqiyotini belgilay olmaydi. Qadriyatlarning ahvoli, ahamiyati, insonga ko’rsatadigan ta`siri, uning istiqboli u yoki bu jamiyatdagi mavjud ijtimoiy tuzum tomonidan olib borilayotgan siyosat, uning manfaatlari bilan uzviy bog’langandir. Buni biz o’zbek xalqi milliy qadriyatlarning o’tmishdagi va xozirgi ahvolidan yaqqol ko’rishimiz mumkin. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma`naviy qadriyatlarimiz jaxon xamjamiyatiga eltuvchi ishonchli vosita bo’lib xisoblanadi. Barqarorlik, tinchlik, millatlararo totuvlik xalqimizning buyuk ijtimoiy-siyosiy qadriyatlarini tashkil etadi. Xalqlar o’rtasida tinchlik-totuvlik, do’stlik va o’zaro hamkorlik munosabatlarini o’rnatish millatimizning ongiga, qoniga chuqur singib ketgan. O’zbekiston jaxonda tinchlik va xavfsizlikni saqlash, tinchliksevar mamlakatlar bilan har tomonlama hamkorlik aloqalarini yo’lga qo’yish hamda taraqqiyotga erishishning o’ziga xos yo’lin tanlagan. SHuning uchun ham uning jaxon hamjamiyatidagi obro’ va e`tibori tobora ortib bormoqda. Barqarorlik, tinchlik, totuvlikq-mustaqillik tufayli qo’lga kiritilgan eng katta yutug’imizdir. SHunday ekan, bugungi kunda ularni qadrlash, avaylash-asrash, ximoya qilish – barchamizning eng dolzarb, eng olijanob vazifamiz bo’lib qolmog’i kerak. Ma`lumki, jaxon xo’jaligiga kirishda bozor iqtisodiyotini shakllantirish muhim omil bo’lib xisoblanadi. SHunday ekan, xozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob bera oladigan davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni yo’lga qo’yish katta ahamiyat kasb etadi. Bu borada Prezidentimiz tomonidan, ilmiy asoslarb berilgan va xozirgi kunda izchillik bilan xayotga tadbiq etilayotgan iqtisodiy islohotlar strategiyasi qo’l kelmoqda. O’zbekiston rang-barang er osti va er usti boyliklariga ega. Respublikamizda o’tkazilayotgan islohotlar yo’li etakchi xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar, jahon jamoatchiligi, jahondagi rivojlangan eng yirik mamlakatlar tomonidan keng qo’llab-quvvatlanmoqda. Xozirgi vaqtda O’zbekiston ko’p tomonlama xalqaro iqtisodiy hamkorlik tashkilotlari faoliyatida qatnashmoqda. BMTning iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, XVF, xalqaro moliya korporatsiyasi, iqtisodiy taraqqiyotiga ko’malashuvchi tashkilot, xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti kabilar shular jumlasiga kiradi. Respublikamiz rahbariyati Markaziy Osiyo va MDX bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash, tabiiy, moddiy qadriyatlarimizni birga baham ko’rish sohasida ham katta amaliy ishlar qilinmoqda. Bularning bari jamiyatimizning jahon xo’jaligiga qo’shilib, iqtisodiy yuksalishida katta rolь o’ynamoqda. Xalqimizning rang-barang va boy madaniyati jaxon xalqlari madaniyatini ajralmas qismidir. Ko’p asrlar davomida shakllanib, mazkur xalqning ruhiy boyligini, uning urf-odatlari, an`analarini mujassamlashtirgan ma`naviyat ayni vaqtda umuminsoniy qadriyatlarning tarkibiy qismini tashkil etadi va shu tariqa u jahondagi barcha xalqlarning ma`naviy boyligi ham bo’lib xisoblanadi. YUksak milliy madaniyat, ma`naviyat hamma vaqt jahon xalqining bir-biriga yaqinlashtiruvchi vosita bo’lib kelgan va xozir ham shunday bo’lib kelmoqda. Xalqimizning madaniyati, tili, tarixi, urf-odat va an`analari, boy me`morchilik san`ati jahon xalqlarida zo’r qiziqish uyg’otmoqda. Milliy madaniyat, ma`naviyatimizni mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlar bilan yaqinlashtirish, jahon xalqlari bilan madaniy aloqalarimizni mustahkamlash va yanada taraqqiy ettirsh xukumatimiz siyosatini muhim yo’nalishini tashkil etadi. YUqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: 1) qariyatlar jamiyatimizning boyligi, poydevori. Uni avaylab-asrash va oqilona rivojlantirish har bir insonning muqaddas burchidir; 2) qadriyatlar o’tmish bilan bugungi kun va kelajak bog’laydigan vosita; 3) qadriyatlar ma`naviy etuk, barkamol insonni tarbiyalaydigan qudratli kuch; 4) qadriyatlar jamiyatimizni jahon hamjamiyatiga qo’shuvchi ishonchli vosita. SHuning uchun ham qadriyatlarga nihoyatda extiyotkorlik bilan yondoshib, ularni mazmunan boytib ijodiy rivojlantirish-davr taqozosidir. Prezident I.A.Karimovning «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida ta`kidlanganidek, jamiyat ma`naviyatini yanada yuksaltirish – mamlakatimizning rivojlanish strategiyasining ustuvor yo’nalishlaridan birini tashkil etadi. Milliy qadriyatlarimizni tiklash va mazmunan boyitish jamiyatni ma`naviy yuksaltirishda muhim ahamiyat kasb etishini xayotning o’zi yaqqol ko’rsatib turibdi. Qadriyatlar deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo`lgan, millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlari yo`lida xizmat qilishdagi erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, xaqiqat, ma`rifat, go`zallik, yaxshilik, xalollik, burchga sadoqatli singari fazilatlar majmun tushuniladi. O`tmishdagi barcha falsafiy ta`limotlarda qadriyatlarning mohiyati va ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni masalasiga katta e`tibor berilib, ular ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning maxsuli, jamiyat ma`naviy kamolotining muhim omili ekanligi ko`rsatib o`tiladi. Qadriyatlar jamiyat taraqqiyotining, moddiy va ma`naviy boyliklar rivojining yakuni, inson kamolotining kelajak uchun ham katta ahamiyat kasb etadigan ijobiy maxsulidir. Insonning ob`ektiv olamiga nisbatan aktiv faoliyati, moddiy va ma`naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi vorislik asosida sodir bo`lib, yangi- yangi qadriyatlarning shakllanishiga, o`tmishdan meros bo`lib o`tganlari esa davr ruxi, yangi ijtimoiy extiyoj talablari asosida rivojlanishiga olib keladi. Buning natijasida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, manaviy taraqqiyotning imkoniyatlari xam kengayadi. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakillangan xar qanday xodisa o`tmishda ijobiy axamiyat kasb etgani uchungina emas, balki kelajak istiqboli uchun yangi imkoniyatlar yaratib berishga qodir bo`lganligi sababli xam qadiriyat deb ataladi. Qadiriyatlar olamni bilish va uning amaliy o`zgartirishning muxim omilidir. Xar bir qadriyatning moxiyati taraqqiyot, jamiyat va ruxiy olam xodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyot ta’sir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi. Qadiryatlarning ko`pligi, mavzuni, ularni aniqlash va ularga e’tiqod qilish insoning bilish qobiliyati va amaliy imkoniyatlaritakomilashib, chukirlashib, kengayib borayotganini ifodalaydi. YAngi qadiriyatlarning yuzaga kelishi insoning ob’ektiv olam, ma’naviyatborasidagi bilimlari vorislik asosida davom etayotganining ifodasidir. Qadiryatlar inson ia’naviy kamolatining muxim omili xamdir. Xar bir millat rivojlanishdagi tarixiy voqealar, unga ijobiy xisa qo`shgan shaxslar xam milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi. qadiryatlarda ular yuzaga kelgan davirning ruxi, imkoniyatlari, talab va extiyojlari o`zining yaqqol ifodasini topadi. Xar bir kadriyat ma’lum kankret davr, sharoit va extiyojlarning maxsuligina emas, balki uning ko`zgusi xamdir. qadriyatlarga baxo berishdan oldin ular yuzaga kelgan konkret tarixiy sharoitlar, usha davirlarga xos bo`lgan imkoniyat va extiyojlarni xam bilmoq kerak. Kechagi voqealarni bugungi talab bilan o`lchash mumkin bo`lmagani dek, xar bir qdriyatning ishtimoiy axamiyatini bilishda muayan tarixiy sharoitlarni xisobga olib yondoshmoq kerak. Qadriyatlarning shakilanishi, ularga amal qilish imkoniyatlari kishilar yashagan muxit, tabiy sharoitlar, ishonch usuli, kasb malakalari yoki turmush tarzi bilan xam bog`liqdir. Umuman olganda, qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqiyoti jarayonida shakilangan va rivojlangan, utmishida, xozirgi kunda va kelajakda xam ijtimoiy taraqiyotiga ijobiy tasir etadigan, kishilar ongiga singib ijtimoiy axamiyat kasb etadigan modiy va manaviy boylikdir. Qadiryatlarning ob`ektiv va sub`ektiv tomonlari mavjud. Qadriyatlar kishilarning modiy turmush darajasi, sharoiti, imkoniyatlari asosida shakilanadi va rivojlanadi. Bu qadriyatlarning obektiv zaminidir. Qadriyatlar ijtimoiy, modiy, manaviy, xodisa bo`lsa xam, ularning axamiyati va moxiyati kishitlarning ularga nisbatan bo`lgan munosabati asosida belgilanadi. Qadriyat degan tushunchani uzi xam qadr-qimmat degan manoni bildiradi. Xar bir ijtimoiy xodisaga kishilar o`z duny qarashi, taraqiyot va istiqbol muamolarining xisobga olib yondashadilar va baxo beradilar. Qadriyatlarning baxolash turli xildagi manfatlar bilan xam bog`liqdir. Muayan qadriyatlarga amal qilishiga, ularni baholashga shaxsiy, guruhiy, miliy va umuminsoniy manfatlar ham bevosita tasir etishi shubxasizdir. Bular qadriyatlarga baxo berishning subektiv omili xisoblanadi. Qadiriyatlarga baxo berishda jamiyat azolarining umumiy manaviy kamoloti ijtimoiy, miliy ongining etugligi xam kata axamiyatga ega. Ma`naviy jixatdan etuk shaxs, jamiyat miliy va umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va moxiyatini tug`ri baxolash imkoniyatiga egadir. Qadriyatlar va meros tushunchalari uzaro yaqin bo`lsa xam u bir xil manoni bildirmaydi. Qadriyat va meros bir-biriga uzviy bog`liq bo`lishiga qaramay, xar qanday meros qadriyat bo`la olmaydi. Meros tushunchasining moxiyati qadriyatga nisbatan kengdir bundan tashqari, qadriyat faqat o`tmishdan qolgan merosgina emas. Xozirgi kun talablari, yangi sharoit va imkoniyatlar asosida shakilanayotgan ijtimoiy, ma`naviy siyosiy xodisalar xam qadriyat xisoblanadi. Xozir O`zbekistonda miliy istiqbol mafkurasining rivojlantirishi uchun kata ishlar olib borilmoqda. Taroqiyotning xozirgi vazifalari va milat manfatlariga mos keluvchi bunday mafkura yaratilmoqda. Bu mafkuraning yaratishda utmish merosidan unumli foydalanilsa xam u yangi davirda shakilangan qadiriyat sifatida yuzaga kelmoqda. Meros o`tgan avlodlar tamonidan yaratilgan, bizgayaa etib kelgan ijtimoiy – ma`naviy xodisalar madaniy boyliklar, urf odatlar, marosimlar, axloq normalaridir. Meros taraqiyot uchun xam zarur omil bo`lgandagina qadriyat darajasiga kutarila oladi. Meros xozirgi kun uchun xam bo`lgan axamiyatini bilish- uni qadriyatlar jumlasiga kiritishdir. Ijtimoiy taraqqiyot-doim yangilanib, takomilashib turadigan uzluksiz jarayon ekan, buning negizida muayyan qadiryatlarni baxolash mezonlari xam o`zgarib boradi. Qadriyatlarning baxolashda taraqqiyotning muayyan bosqichida maydonga chiqqan ijetimoiy kuchlarning manfatlari xam ma`lum axamiyat kasb etadi. Qadriyatlarga tor siyosiy guruxlarning manfatlari asosida yondashish ularning axamiyati va imkoniyatlarini notug`ri tushunishga olib keladi. Qadriyatlar o`zining mohiyatiga ko`ra bir necha turga bo`linidai. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yo`q joyda biron narsaning qadr-qimmati xaqida so`zlash bema`nilikdir. SHuning uchun ham inson qadr- qimmatini e`zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini o`stirish, sog`lig`ini saqlash xayotini himoya qilish davltimiz siyosatining asosiy yo`nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro`y berayotgan tub o`zgarishlarning, islohotlarning barchasi kishilar hayoti to`q, boy, go`zal bo`lishi, inson o`zini chinakam erkin his etishi, o`z mehnati natijasining, o`z taqdirining, o`z mamlakatining egasi bo`lishini ta`minlashga qaratilgandir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, «jamiyatni isloh qilish va yangilash bo`yicha ko`p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suversi O`zbekistonning fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni har bir fuqaro shaxs sifatida o`zini ko`rsatish imkoniyatiga ega bo`lishga qaratilgan. Siyosiy va ijtimoiy xayotdagi barcha o`zgarishlar ayni mana shu oliy maqsadga erishishga – har bir kishining hayotini yaxshiroq, munosibroq, ma`naviy jihatdan bayroq qilishga bo`ysundirilgan». Istiqlol tufayli jumhuriyatimizda keyingi yillarda shaxsiy haq-huquqlari, erkinliklari va qadriyatlarini muhofaza qilish masalasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Imzosiz xatlar yozish, tuhmat uyushtirish yo`li bilan kishlarni nohaq bezovta qilish, ularning qadr-qimmati va or-nomusiga tajovuz qilishlar mamlakatimizda qonun yo`li bilan taqiqlangan. Asosli, adolatli tanqid uchun o`ch olishga harakat qiladigan shaxslar, kimligidan qat`iy nazar, jinoiy javobgarlikka tortiladi. Vazifani suiste`mol qilgan mansabdorlar g`ayriqonuniy hatti-harakatlari uchun qonun qonun oldida javob beradi. Nogironlar, ruhiy kasal kishilar, mehnat qobiliyatini yo`qotgan, boquvchisidan mahrum bo`lib qolganlar, yolg`iz ayollar, qariyalarning haq-huquqlari davlat yo`li bilan muhofaza qilinadi, ularga moddiy, ma`naviy yordam ko`rsatiladi. Bizda odamlarning shaxsiy hayotlari, uy-joyining dahlsizligi, telefon so`zlashuvlari, yozishmalar pochta va telegraf orqali jo`natilgan narsalarning sir saqlanishi kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasi qonunlari fuqarolar or-nomusi, qadr- qimmatini saqlash va muhofaza etishga muhim vazifalardan biri sifatida qaraydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasiga muvofiq fuqarolar o`z hayotlari va sog`liqlari, mulklariga va shaxsiy erkinliklariga, or-nomuslari va qadr- qimmatlariga tajovuzlardan sud orqali himoya qilish huquqiga egadirlar. Kishilarning turmush farovonligini oshirish, ularning talab-extiyojlarini qondirish, ijtimoiy sohani tez sur`atlar bilan rivojlantirish masalasida ham O`zbekistonda juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Inson farovonligini yaxshilashning eng asosiy masalalaridan biri ularni uy-joy, ichimlik suvi, gaz, elektr energiyasi, radio va telefidenie bilan ta`minlashdir. O`zbekiston rahbariyati tashabbusi bilan bu borada dastlabki jiddiy qadamlar qo`yildi. Qishloq aholisiga shaxsiy xo`jaliklarini kengaytirish va uy-joy qurish uchun er va mablag`lar ajratildi. Qurilish materiallari bilan yordam berildi. Jumhuriyatimizda yaqin-yaqinlardan boshlab paxta terimiga qo`shimcha haq to`lashning joriy etilganligi paxta va boshqa qishloq xo`jaligi maxsulotlarining xarid narxini oshirish ustida ish olib borilayotganligi, boshlang`ich sinf o`quvchilariga bepul ovqat, homilador, bemor ayollarni qo`shimcha yuqori sifatli oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta`minlash yo`lga qo`yilganligi, veteranlarning nafaqasini oshirish, nogiron, yolg`iz qolgan qariyalar va uy-internatlarining sharoitlarini yaxshilash uchun qo`shimcha mablag` sarf etilayotganligi anashularning hammasi insonga bo`lgan munosabatlar yaxshilanayotganligining amaliy isbotidir. Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiy qadriyatlarga er va er osti boyliklari, suv, xavo, o`rmonlar, o`simliklar, hayvonot dunyosi va boshqalar kiradi. Markaziy Osiyo, hususan, O`zbekiston zamini hilma-xil qazilmalarga boy. Er yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq xo`jaligi fan va texnika taraqqiyoti uchun xizmat qilmoqda. SHu bilan birga hali ochilgan, ro`yodga chiqmagan konlar ham ko`p. Bu krlarning juda oz qismi bevosita er yuziga chiqqan bo`lsa, aksariyati er ostida yashirinib yotibdi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lgan tabiiy xom ashyo buyumlari –«foydali qazilmalar» O`zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadiriyatlaridandir. O`zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay geografik muhitga ega. Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya`ni yonilg`i, har hil metallar, rudalar, havo, suv, o`simliklar dunyosi bo`lmasa, insoniyat yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne`matlarining bosh manbai sifatida ham, sog`lik, shodlik, turmushga mexr muxabbatning va har bir kishidagi ma`naviy boyliklarning bitmas- tuganmas omili sifatida ham o`zining g`oyat zo`r ahamiyatini hech qachon yo`qotmaydi. Ona- er kishilar usun moddiy ne`matlar manbai, dastlabki mehnat vositalarining hazinasidir, insoniyat taraqqiyotining beshigidir. Erdan inson o`zi uchun zarur narsalarni undiradi. Er insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi Vilazm Netti aytganidek, mehnat boylikning otasi bo`lsa, er uning onasidir. Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham er tufaylidir. SHunday ekan, inson uchun g`oyat darajada muhim va zarur bo`lgan hayot manbayi- erni qadirlamaslik, e`zozlamaslik mumkin emas! Zotan, O`zbekiston Konstetuttsiyasining 55-moddasida yozib qo`yilgan: «Er, er osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umumilliy boyliklardir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Inson mehnati, hatti-harakati, aql-zakovati bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya`ni turli-tuman boyliklar, zavod va fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob uskunalar, turarjoy, mol-mulk, noz-ne`mat va shu kabilar moddiy qadriyatlar hisoblanadi. Ma`lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika bazasi tashikl qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o`ziga xos moddiy texnika bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatidan ham farq qiladi. Tosh va yog`ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat qurollarini yasash va boshqa shu kabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy-texnika bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dehqonchilik, hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo`llash, og`ir jismoniy mehnat talab qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish quldorlik jamiyatining moddiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. SHamol va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash yo`llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazasidir. Yirik va kuchli yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan har tomonlama foydalanish industrial jamiyatning moddiy texnika bazasini tashkil etadi. Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, issiqlikk energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilish, engil, oziqovqat, agrar sanoati va boshqa moddiy boyliklar majmuasi mustaqil O`zbekiston xalqining moddiy qadriyatlarini tashkil etadi. Moddiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik o`va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Insonning hayotida madaniy-ma`naviy qadriyatlar kata o`rin egallaydi. Unga ilmiy texnikaviy va intelektual imkoniyatlar, maorif, ta`lim-tarbiya, tibbiy xizmat, madaniy meros, turli shakllarda namoyon bo`ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san`at, xalq hunarmanchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar kiradi. Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot, san`atning markazi bo`lib kelgan. Bu zaminda etishib chiqqan buyuk mutafakkir jahon ilm-fan madaniyatini o`z kashfiyotlari va o`lmas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho`qqiga ko`taradilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarqand, Buxoro, SHahrisabz va Xiva muhtasham shaharlar yaratuvchilari bilan ajdodlarimizning ijodiyoti o`zining ulug`vorligi va go`zalligi bilan lol qoldirmoqda. «O`zbekistonda yuz berayotgan progressiv o`zgarishlar – deydi I.A.Karimov, - uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi, hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi sisatchilar, bizneschilar, oddiy odamlarni o`lkamizga tobora ko`proq jalb etmoqda. Endilikda mintaqamizning boy ma`naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma`naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma`naviyatini yanada yuksak darajaga ko`tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz SHarq tsivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi I.A.Karimov. bu omillar xalqni doimo bulg`usi o`zgarishlarga ma`naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar alohida o`rin tutadi. Erkinlik, tengsizlik, birodarlik insoniyat tomonidan hamisha e`zozlab, qadrlangan. Insonning erkinligi, uning shon-shuxrati va qadr-qimmati jamiyatimizning oliy qadriyatlaridir. O`zbekistonda boshqa millat va xalqqa nisbatan do`stlik, birodarlik munosabatida bo`lish – bu o`zbek xalqi va milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Halqimiz hech qachon o`zini boshqa xalqdan ustun qo`ymagan. Boshqa millatlarga munosib darajada ehtirom ko`rsatgan. Respublika aholisi orasida ko`pchilikni tashkil qilgan o`zbek millatining muqaddas burchi ona tilini, o`z milliy madaniyatini va tarixini tiklashdangina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdiri uchun, ularning o`ziga xos madaniy – ma`naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kamol topish va o`zligini namoyon etish uchun ularga teng sharoit va imkoniyatlar yaratib berish borasida mas`ul bo`lishdan ham iboratdir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar ichida barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahamiyat kasb etadi. «Ko`p millatli jamiyatimizda, - deydi I.A.Karimov, - ijtimoiy- siyosiy barqarorlik, fuqarolar o`rtasida O`zbekistonning bunyo bo`lishi va rivojlanishning birinchi bosqichida qo`lga kiritilgan eng asosiy yutuq bo`ldi». Barqarorlik, tinchlik, totuvlik – bular davltchiligimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevoridir. Tinchlik va barqarorlik – bular xalqaro hamjamiyat bilan birlashuvchi vositadir. «Insonparvarlik yaxshilik, sofdillik singari qadriyatlarni qabul qilgan va birgalikda baham ko`rgan xalq va mamlakatgina butun dunyo xalqlariga yaqin va tushunarli bo`lishi, jahon hamjamiyatiga qabul qilinishi mumkin», - deydi I.A.Karimov. Ahloqiy qadriyatlar kishilarning bir-biriga, vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Ahloq muayyan xulq-atvor, odob, hatti-harakat, norma, qoida va printsiplar majmuasidir. Ahloqiy tushunchalarga yaxshilik va yomonlik, burch, vijdon, sha`n (or-nomus), baxt, adolat, ideal kabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday hatti- harakati yaxshilik kateogriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch – kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o`zaro munosabatlarida o`z oldidagi majburiyat va mas`uliyatini sezish, ularga nisbatan sadoqatini ifodalaydi. Vijdon – kishining hatti- harakatiga o`zining munosabati, kishining o`z xulq-odobi uchun ma`naviy mas`uliyat hissini ifodalaydi. SHa`n tushunchasi shaxsga jamiyat beradigan ijtimoiy bahoni belgilovchi va shaxsiy qadr-qimmatini ifoda qiluvchi kategoriyadir. Baxt tushunchasi insonning ijtimoiy va shaxsiy xayotidagi o`z faoliyati, ro`yobga chiqqan orzu-istak va maqsadlaridan mamnunligini bildiradi. Ahloq kategoriyalari insonning yurish-turishiga baho beradi, uni jamiyatda mavjud, ko`pchilik ma`qullagan hatti-harakatga chorlaydi. Ahloq ma`naviyatning shirayu sharbatidir. Inson ahloqi shunchaki salo-alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq - bu avvalo insof va adolat tuyg`usi, imon, halollik degani. Ahloqiy, huquqiy qadriyatlarning ko`plari Qur`oni Karimda, hadislarda katta o`rin olgan. Hadislarda bayon qilingan ahloqiy normalar inson kamolotiga katta ijobiy ta`sir ko`rsatishi shubhasizxdir. Hadislarda, sha`riy hukmlarda o`rtaga tashlangan barcha ahloqiy va huquqiy qadriyatlardan hozir ham tarbiyaviy omil sifatida keng foydalanish mumkin. «Qadimgi ajdodolarimiz –deydi I.A.Karimov-komil inson xaqida butun bir axloqiy talabalar majmuasini, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar.Kishi qalbida xaromdan xazar nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bo`lishi kerak. SHunday odamgina lafzini saqlaydi, birovning haqqiga hiyonat qilmaydi, sdoqatli bo`ladi»!. Diniy qadiriyatlar ham jamiyatning ma`lum tarihiy davr va sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakillanadi. Islom dini shakillanayotgan davrda Muhammat alayxisalom arab qabilalari orasida keng tarqalgan o`nlab urf-odatlar, marosimlar, ahloqiy va xuquqiy normalarga ilohiy tus berib, ularni yangi dinning ajralmas qismiga aylantirildi.arablarning yurish-turishi, odobi va ahloqi, oilaviy va qabilaviy munosabatlaridagi o`nlab qadiriyatlar islom dinining tarkibiy qismi bo`lib qoldi. SHa`riy hukmlarga kirgana hloq va odob, halollik, insonparvarlik, mehir- oqibat, do`stlik, birodarlik haqidagi o`nlab g`oyalar islom dinidan oldin ham qadiriyatlar sifatida saqlanib kelgan edi. Bu qadiriyatlarga rioya qilmaslik jamiyat oldidagina emas, balki xudo oldidagi gunox sifatida talqin etila boshlangan. Natijada islom dini bilan bog`liq bo`lgan bu qadiriyatlarga ham rioya qilishlik ma`suliyati kuchaydi. Din muqaddas deb etirof qilgan qadiriyatlarni tan olmaslik yoki ularga rioya qilmaslik gunoh, do`zoh singari tushunchalar bilan bog`landi. SHunday qilib, diniy tushs olgan hayotiy qdiriyatlarga rioya kilishning zaruriyati xam kuchaydi.Dinlardagi ijtimoiy,ma`naviy axamiyatga ega bulgan kadriyatlarni fanatizm,bid`at va xurofotdan ajrata bilmoklik kerak. O`rta Osiyolik olimlar va ma`rifatparvarlar diniy qadriyatlarni xurofot va bid`atdan ajratib olishga, diniy xayotiy tomonlarini xaqiqiy ijtimoiy va ma`naviy kamolotining muhim zaminiga aylantirishga harakat qilib kelganlar. Qadriyatlarga aqidaparastlik, qiroatxonlik, ko`r-ko`rona sig`inish yo`li emas, balki sog`lom aql, fan yutuqlari, ijtimoiy-ma`naviy taraqqiyot talablari va imkoniyatlariga asoslani yondoshmoq kerak. O`zbekistonning mustaqilikka erishishi, totalitar buyruqbozlik tuzumining mafkuraviy hukmronligiga barham berilishi diniy qadriyatlarga nisbatan yangicha yondashishga imkon berdi. Ko`pgina diniy marosimlar tiklandi. Qurbon hayiti, ramazon hayiti kabi marosimlar hamma erda ommaviy bayramlarga aylandi. Bunday qadriyatlar yoshlarda milliy g`urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg`usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, ahloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga ega. Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|